مالیات؛ نفس تنگ ملت یا هوای تازه دولت؟

مالیات از مهم‌ترین شریان‌های مالی اقتصاد‌ است. تقریبا تمامی دولت‌های جهان از شهروندان خود مالیات دریافت می‌کنند. میزان مالیاتی که هر دولت دریافت می‌کند متناسب با وضعیت اقتصادی، هزینه‌های جاری کشور، میزان تورم یا رکورد و برنامه‌های کوتاه و بلندمدت تغییر می‌کند. در برخی از کشورها مالیات تنها منبع درآمد دولت است. با این وجود ممکن است وضع مالیات‌های غیرمدبرانه، به مشکلات اقتصادی و پیدایش ساختارهای ناکارآمد بینجامد. مثلا اگر مقدار مالیات عادلانه نباشد یا به دلیل هزینه‌های بالای اخذ مالیات، نظام مالیاتی کارایی خود را از دست بدهد. از سوی دیگر یک نظام مالیاتی کارا می‌تواند رفاه را به عموم مردم هدیه کند. در این مقاله می‌خواهیم، به چیستی و چرایی مالیات بپردازیم.

مالیات چیست؟

مالیات مبلغی است که دولت از اشخاص حقیقی دارای درآمد و اشخاص حقوقی انتفاعی دریافت می‌کند. مالیات یک منبع مهم برای تامین هزینه‌ فعالیت‌های دولت است. فعالیت‌های دولت شامل تامین کالا و خدمات عمومی، تامین امنیت و دفاع همگانی و فعالیت‌های عمرانی هستند. پرداخت مالیات در تمامی کشورها اجباری است و شخصی که از آن سر باز زند، مجازات می‌شود.

مقدار مالیات دریافتی از هر شخص حقیقی یا حقوقی، نسبت مشخصی با میزان درآمد وی دارد. هر چه درآمد او بیشتر باشد، مالیات پرداختی‌اش نیز بیشتر خواهد بود. علاوه بر این، معمولا تبصره‌ها و قواعد دیگری نیز برای تعدیل یا تشدید مالیات دریافتی وضع می‌شوند. معمولا این قوانین به نحوی هستند که ثروتمندان را مجبور به پرداخت مالیات بیشتر می‌کنند. مثلا در کشور آمریکا، حدود 68 درصد از کل مالیات را فقط 10 درصد ثروتمند جامعه پرداخت می‌کنند. از آنجایی که ثروتمندان هر کشوری، نفوذ سیاسی و اجتماعی چشم‌گیری دارند، قوانین مالیاتی، تغییر و تعدیل آن‌ها همواره تاثیر مهمی بر انتخابات آن کشور دارند.

شهروندان برای پرداخت مالیات فرم‌ خاصی به نام اظهارنامه مالیاتی را پر می‌کنند. این فرم را اداره یا سازمان امور مالیاتی بررسی و مقدار مالیات پرداختی شهروندان را محاسبه می‌کند. هر شخص حقیقی و حقوقی مالیات‌دهنده ممکن است متناسب با شرایط خود شامل برخی معافیت‌های مالیاتی نیز باشد.

ایران پیشگام در نظام مالیاتی جهان

ایران از قدیمی‌ترین کشورهایی است که دولت آن برای تامین مخارج عمومی، از شهروندان مالیات دریافت می‌کرد. اولین سیستم مدون دریافت مالیات، 500 سال پیش از میلاد مسیح، در زمان داریوش اول هخامنشی ایجاد شد. این سیستم مالیاتی به‌صورت منطقه‌ای تدوین شده بود. دریافت مالیات متناسب با شرایط هر منطقه کشور که ساتراپی نام داشتند، صورت می‌گرفت. شاید بتوان ساتراپی را معادل استان در تقسیم‌بندی‌های امروزی انگاشت.

تعداد مناطق ایران باستان بین ۲۰ تا ۳۰ ساتراپی در طول زمان متغیر بوده‌اند. ساتراپ که معادل استاندار امروزی است، مسئول امور هر ساتراپی بود. ساتراپ مالیات را جمع می‌کرد و به خزانه تحویل می‌داد. وی پس از کسر هزینه‌های جاری و عمومی ساتراپی تحت کنترل خود، باقی‌مانده را به خزانه ارسال می‌کرد.

ایرانیان یکی از نخستین نظام‌های مالیاتی تاریخ را داشته‌اند.

در این سیستم، مقدار مالیات جمع‌آوری‌شده در هر ساتراپی، تصویر روشنی از توان اقتصادی آن ارائه می‌داد. نوع مالیات پرداختی برای هر ساتراپی متفاوت و بستگی به ساختار اقتصادی، جغرافیایی، ظرفیت تولید و سطح ثروت قبایل آنجا داشت. مثلا مالیات پرداختی ساتراپی بابل هزار تالنت (Talents) نقره و تامین چهار ماه غذای ارتش بود. تالنت یک واحد وزن مورد استفاده در زمان باستان بود. مشخص نیست هر تالنت دقیقا چه مقدار است. ساتراپی هند به داشتن معادن طلا شهرت داشت. مالیات پرداختی ساتراپی هند، مقداری پودر طلا به ارزش ۴۶۸۰ تالنت نقره بود.

چرا دولت‌ها مالیات می‌گیرند؟

در ایران، منابع عمده درآمد دولت فروش نفت و دریافت مالیات است. اما این درآمد صرف چه کاری می‌شود. دولت‌ها بخش‌های گوناگونی برای ارائه خدمات مستقیم و غیرمستقیم به مردم دارند. در هرکدام از ادارات، سازمان‌ها، وزارت‌خانه‌ها، دانشگاه‌ها، مدارس، پلیس، نیروهای دفاعی و صداوسیما هزاران نفر مشغول به کار هستند. حقوق این افراد و هزینه‌هایی لازم برای فعالیت‌های این نهادها، همه از طریق بودجه‌های دولتی تامین می‌شوند. بودجه دولت در ایران که آذرماه هر سال تسلیم مجلس شورای اسلامی می‌شود، شامل دو بخش عمده برای تامین منابع است. فروش نفت و مالیات.

دولت ایران در پایان سال 95، 70 هزار میلیارد تومان از فروش نفت و 113 هزار میلیارد تومان از دریافت مالیات درآمد داشت. یعنی درآمد مالیاتی دولت 161 درصد درآمد نفتی بوده است. این ارقام در سال‌های گوناگون تغییر می‌کنند. تغییرات سیاسی جهان و وضعیت تحریم‌های بین‌المللی تاثیر چشم‌گیری بر این اعداد دارند.

از زمان تشدید تحریم‌ها در دولت نهم و دهم، یک عزم جدی برای گذار از درآمد‌های نفتی و تکیه بر درآمد‌های مالیاتی ایجاد شد.

از سویی دریافت مالیاتی ابزاری برای کنترل روند‌های اقتصادی و مالی در کشور است. تغییر مقدار مالیاتی دریافتی دولت تاثیر مستقیمی بر میزان واردات و صادرات، قاچاق کالا، تولید کالای داخلی، رقابت‌ صنایع و میزان سود‌دهی آن‌ها دارد.

انواع مالیات‌

مالیات دریافتی توسط دولت به دو دسته کلی تقسیم می‌شود. مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم. هرکدام از این دو دسته شامل بخش‌‌های گوناگونی هستند.

۱ - مالیات‌های مستقیم

این دسته از مالیات‌ها، مستقیما و بر مبنای درآمد‌ ها شهروندان، از ایشان دریافت می‌شود. این درآمدها به واسطه شغل یک فرد و فعالیت‌های اقتصادی سازمان به دست می‌آیند. مالیات بر دارایی نیز بخش دیگری از مالیات‌های مستقیم است. این نوع مالیات با توجه به میزان دارایی‌های هر فرد از وی اخذ می‌شود. در ادامه، زیرمجموعه‌ مالیات‌‌های مستقیم را بررسی می‌کنیم.

الف- مالیات بر درآمد

این نوع مالیات بر مبنای میزان مجموع درآمد شخص حقیقی یا حقوقی محاسبه می‌شود و شامل این زیربخش‌ها است.

مالیات بر درآمد املاک

مالیات بر درآمد املاک بر مبنای درآمد شخص حقیقی و حقوقی ناشی از املاک وی در ایران، دریافت می‌شود. قوانین گسترده و پیچیده‌ای برای محاسبه این مالیات و فهم موارد معافیت‌های مالیاتی وجود دارند.

اگر شما صاحب یک خانه یا ملک هستید و آن را اجاره داده‌اید، مقدار اجاره‌ای که سالانه دريافت می‌کنید همان درآمد شما از آن ملک است. شما باید متناسب با اندازه ملک، قیمت آن و اجاره دریافتی، مالیات پرداخت کنید.

مالیات بر درآمد مشاغل

این مالیات شامل تمام افراد حقیقی شاغل است. شغل این افراد تامین کننده درآمد آن‌ها است. آن‌ها متناسب با درآمد خود باید مالیات پرداخت کنند.

مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی

این مالیات از درآمد شرکت‌های حقوقی ثبت‌شده در ایران دریافت می‌شود. این شرکت‌ها ممکن است در خارج از ایران نیز فعالیت کنند. طبق قانون مالیات‌های مستقیم چنین شرکت‌هایی باید ۲۵ درصد از درآمد خود را به عنوان مالیات، به دولت پرداخت کنند. این رقم ممکن است تغییر کند.

مالیات بر درآمد اتفاقی

همان‌گونه که از نام آن نیز پیداست، این نوع مالیات بر درآمدهای اتفاقی و بدون برنامه وضع شده است. شاید شما به تازگی یک خودرو خریده‌اید. شخصی خودروی شما را در خیابان می‌بیند، از آن خوشش می‌آید و یک قیمت خوبی برای خرید آن پیشنهاد می‌کند. شما کمی حساب‌وکتاب می‌کنید. قیمت پیشنهادی وی بسیار خوب است. ۲۰ درصد بالاتر از قیمت خرید شما. با رضایت تمام خودرو را به وی می‌فروشید.

شما در این اتفاق کمی سود کرده‌اید. سودی که هیچ برنامه‌ریزی خاصی برای آن نداشتید و کاملا اتفاقی به‌دست‌آمده است. خبر بد این است که باید مالیات آن را بدهید.

ب) مالیات بر دارایی‌

در قانون مالیات‌های مستقیم که در سال ۱۳۶۶ تصویب شد، مالیات بر دارایی شامل بخش‌های متعددی بود. امروزه تنها دو بخش از آن باقی مانده است.

مالیات بر ارث

ارث به مالی گفته می‌شود که به علت فوت شخص، به ورثه تعلق می‌گیرد. ورثه می‌تواند شامل افراد متعددی باشد. همواره درصدی از کل ارزش ارث، به عنوان مالیات توسط دولت دریافت می‌شود.

مالیات حق تمبر

نوعی از مالیات مستقیم است که به واسطه الصاق یا ابطال تمبر بر اسناد، اوراق و مدارک جهت به رسمیت شناختن آن‌ها و لازم‌الاجرا کردن اسناد و مدارک، از مالک دریافت می‌شود.

نمونه این نوع مالیات، حق تمبری است که بانک‌ها به ازای هر برگه چک از صاحب دفترچه دریافت می‌کنند.

۲ - مالیات‌های غیرمستقیم

مالیات‌های غیرمستقیم مبالغی هستند که به صورت غیرمستقیم از شهروندان دریافت می‌شوند. روش‌های گوناگونی برای پیاده‌سازی و اجرا این نوع از مالیات وجود دارد. پرداخت این مالیات بر عهده همه شهروندان است. مالیات غیرمستقیم شامل دو دسته است:

الف) مالیات بر واردات

مالیات بر واردات همان مبلغ دریافتی است که به عنوان حق گمرکی می‌شناسیم. این نوع از مالیات به دلایل مختلفی وضع می‌شود و عموما جنبه کنترلی دارد. مثلا وضع مالیات بر کالاهای وارداتی که نمونه داخلی دارند، با عناوینی همچون حمایت از تولید ملی توجیه می‌شود. هرچند به دلیل درآمد فراوانی که دولت از این ناحیه دارد، مالیات بر واردات حتی بر کالاهای مهم که نمونه داخلی ندارند نیز وضع شده است.

برای مثال شما برای وارد کردن کامپیوتر و قطعات کامپیوتر باید حدود 20 تا ۵۰ درصد قیمت اجناس را به عنوان مالیات پرداخت کنید. هیچ‌یک از قطعات کامپیوتر در داخل کشور تولید نمی‌شوند. زیرا فناوری لازم برای آن وجود ندارد و خرید این فناوری نیز به صرفه نیست. از سویی کامپیوتر از ابزارهای ضروری دنیای امروز است. خود دولت در حال تلاش برای توسعه خدمات الکترونیک یا به‌اصطلاح «دولت الکترونیک» است. برای رسیدن به چنین هدفی باید امکان دسترسی آسان و ارزان عموم مردم به کامپیوتر و اینترنت وجود داشته باشد. اما با این همه دولت برای وارد کردن کامپیوتر و قطعات کامپیوتر حدود ۵۰ درصد حق گمرک می‌گیرد.

واردات خودرو مثال دیگری از این نوع مالیات است. دولت برای ورود خودروی خارجی، حدود ۹۰ درصد قیمت آن، مالیات دریافت می‌کند. اگر قیمت و تعداد خودروهای وارداتی را محاسبه کنید خواهید دید که چه مبلغ هنگفتی از این بابت به جیب دولت می‌رود. این مالیات به دلیل «حمایت از تولید داخلی» وضع شده است. هرچند به دلایل مختلفی که می‌توانید در مقاله زیر بخوانید، عملا چنین اقداماتی به نتیجه‌ مطلوب منجر نشده است.

ب) مالیات بر معاملات

مشهورترین مثال این مورد، مالیات بر ارزش‌افزوده (VAT) است. فرض کنید شما شامپوی ویتامینه را به صورت عمده از کارخانه به قیمت 2000 تومان خریده‌اید. به عنوان یک خریدار عمده، باید این کالا را با سود معقولی به مغازه‌دارها بفروشید. قیمت فروش شما 2200 تومان است. اما دولت ۹ درصد از این سود را به عنوان مالیات از شما دریافت خواهد کرد. در نتیجه هنگام معامله، پول دریافتی شما، باید قیمت کالا به اضافه‌مالیات بر ارزش‌افزوده باشد. یعنی 2218 تومان.

قیمتی که مغازه‌دار برای فروش در نظر دارد 2400 تومان است. اما باید ۹ درصد مالیات برای سود خود پرداخت کند. در نتیجه قیمت نهایی کالایی که مشتری می‌خرد، 2416.38 تومان خواهد بود.

بار مالیات بر ارزش افزوده در نهایت بر دوش خریدار است.

مالیات بر ارزش‌افزوده زنجیره‌ای از مالیات‌ها است که توزیع‌کنندگان عمده و خرده کالا دست‌به‌دست می‌کنند و در نهایت بار اصلی پرداخت آن بر دوش مصرف‌کننده سوار می‌شود.

مالیات بر معاملات شامل بخش‌های همچون مالیات عمومی فروشی، مالیات بر عمده و خرده‌فروشی و مالیات بر ارزش‌افزوده است.

چه کسانی پرداخت‌کننده مالیات هستند؟

با توجه به آنچه پیش از این گفته شد، می‌توان فهمید تمام افرادی که به نحوی فعالیت اقتصادی می‌کنند، باید مالیات پرداخت کنند.

اگر شما در خانه خود، دورکاری می‌کنید و از این طریق درآمد دارید، باید مالیات پرداخت کنید. اگر هنوز مالیاتی پرداخت نکرده‌اید به این دلیل است که هنوز شناسایی نشده‌اید.

یکی از کارهای همیشگی سازمان‌ها و ادارات امور مالیاتی در ایران، شناسایی و ثبت بنگاه‌های اقتصادی تازه تاسیس است. از یک مغازه کوچک در انتهای یک کوچه بن‌بست تا شمایی که با کامپیوتر در خانه بیت‌کوین‌کاوی می‌کنید، اگر شما شناسایی شوید، باید مالیات کارتان را پرداخت کنید.

سخن آخر

آنچه در این مقاله آمد، فهرستی از انواع مالیات‌ها و توصیف مختصری برای هرکدام بود. اگر فعالیت اقتصادی می‌کنید و لاجرم باید مالیات پرداخت کنید، باید برای محاسبه مالیات پرداختی خود، کتاب قوانین مربوط به مالیات صنف خود را مطالعه کنید.

اگر نتوانستید این کار را انجام دهید، نگران نباشید. تقصیر شما نیست. قانون نانوشته‌ای برای قانون‌گذاری وجود دارد. اینکه وکلا و قانون‌گذاران همواره قوانین را به نحوی تدوین می‌کنند که فقط خود متوجه شوند.