تای‌سز احمدلو 
در گفت‌وگوی «تجارت‌نیوز» با پژوهشگر حوزه‌ی محیط زیست و آب بیان شد:
جامعه‌ی درگیر خشکسالی جامعه امیدواری نیست
یکی از تبعات خشکسالی گسترش حاشیه‌نشینی است
زمانی که خشکسالی رخ می‌دهد، در ابتدا جامعه‌ی محدوده‌ی جغرافیایی درگیر خشکسالی تحت‌تأثیر مستقیم قرار می‌گیرد. در همین جامعه هم آن گروهی که معیشت وابسته به زمین دارند بیشترین تأثیر را می‌پذیرند. خشکسالی با از دست دادن بسیاری از مشاغل همراه است و باعث افزایش بیکاری در منطقه می‌شود
وقتی حرف از خشکسالی می‌شود همه ما به نبود آب فکر می‌کنیم. اما بارش‌ها تا حدودی ما را به رفع این بلا امیدوار می‌کند در حالی که مساله چگونگی هدایت و نگهداری آب بارش‌ها نیز هست. همان چیزی که هیچ تدبیری برای آن اندیشیده نشده است. از طرف دیگر وقتی آب نباشد و خشکسالی بر هر منطقه و شهری حکم‌فرما شود قطعاً مسائل و مشکلات اقتصادی هم در آن شهر بیش از پیش نمود پیدا می‌کند. سال‌ها بی‌توجهی به هدررفت آب در کشاورزی سنتی، برداشت‌های بی‌قاعده از سفره‌های آب زیرزمینی و البته هدررفت آب در بخش صنعت همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا ایران را به سرزمینی خشک تبدیل کنند. اما این خشکسالی به غیر تاثیراتی که بر محیط زیست و طبیعت میگذارد چه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی‌ای به دنبال خواهد داشت. برای رسیدن به پاسخ این پرسش با شهره صدری خانلو، فارغ‌التحصیل دانشگاه Aix-Marseille فرانسه و پژوهشگر حوزه محیط زیست و آب، به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
خشکسالی با فقر ارتباط تنگاتنگ دارد
شهره صدری خانلو درباره ارتباط اقتصاد و خشکسالی می‌گوید: «به طور کلی خشکسالی با کمبود آب تعریف می‌شود و کمبود آب هم با فقر رابطه ناگسستنی دارد. از طرف دیگر فقر هم نتیجه اقتصاد نابسامان است. این رشته‌ها با هم در ارتباط هستند ولی شدت آنها بستگی کامل به نحوه مدیریت اقتصادی و آبی دارد؛ یعنی حتی در یک منطقه بسیار خشک که با خشکسالی مواجه است اگر مدیریت مناسب منابع آب را داشته باشیم، می‌توانیم اقتصاد منطقه را از خسارات بیشتر نجات دهیم. اگر خشکسالی در یک منطقه با اقتصاد بسیار قوی رخ دهد، منابع مالی موجود می‌تواند با اجرای راهکارهای فراوان موجود از دوره خشکسالی به نحوی عبور کند که خسارات کمتری متوجه مردم و اقتصاد منطقه شود.»
فرصت‌های توسعه از دست می‌روند
او اضافه می‌کند: «در سطح کلان استان‌هایی که بیشتر با خشکسالی مواجه هستند از اقتصاد شکننده‌تری برخوردارند و فرصت‌های توسعه را به دلیل کمبود آب از دست می‌دهند. ریسک سرمایه‌گذاری اقتصادی و اجتماعی در مناطقی که با خشکسالی مواجه هستند بالاتر و جذب سرمایه سخت‌تر است. کاهش جمعیت منطقه به دلیل مهاجرت مساوی است با از دست دادن نیروی کار که با اقتصاد رابطه مستقیم دارد. حالا همه این موارد را در گستره وسیعی از کشورمان ایران تصور کنید. آسیب‌های وارده می‌تواند حجم بالایی داشته باشد.»
صدری خانلو ادامه می‌دهد: «کشورهای حاشیه خلیج فارس هم با کمبود آب مواجه‌اند ولی اگر همین خشکسالی در یک منطقه و کشور محروم با منابع مالی کم رخ دهد تاثیرات اجتماعی و اقتصادی آن بر مردم منطقه بسیار گسترده‌تر خواهد بود. نگاه کنیم به سال‌ها خشکسالی در استان سیستان و بلوچستان؛ سال پیش مدیرعامل آب منطقه‌ای این استان اعلام کرد سیستان و بلوچستان با خشکسالی 20 ساله مواجه است. این خشکسالی چه بر سر اقتصاد منطقه آورده است؟ چه تعداد روستا به دلیل خشکسالی در استانی که نیمی از جمعیت آن روستانشین است خالی از سکنه شده است؟ سال 1400 اعلام کردند 40 درصد روستاهای این استان خالی از سکنه شده است.»
ایران درگیر تلفیقی از انواع خشکسالی است
این پژوهشگر حوزه محیط زیست و آب درباره نوع خشکسالی در ایران می‌گوید: «در مورد ایران با تلفیقی از انواع خشکسالی مواجه هستیم. یعنی شاهد پدیده‌های اقلیمی، شرایط جغرافیایی، کاهش بارش برف و باران هستیم و از سویی مدیریت بسیار بد منابع آب و از طرف دیگر خشکسالی زراعی و کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی به خاطر همان مدیریت اشتباه منابع آب را داریم. تاثیر مدیریت نامناسب منابع آب در تشدید آثار خشکسالی در ایران بیشتر است، چراکه منابع آب زیرزمینی هم به دلیل برداشت‌های غیرمجاز و بهره‌برداری بیش از ظرفیت آبخوان‌ها از دست می‌رود. از طرف دیگر با توجه به اینکه در بسیاری از شهرها و روستاهای کشورمان آب شرب نیز از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود، این برداشت‌ها باعث شده مردم در تامین آب شرب نیز دچار مشکلات زیادی شوند.»
تبعات اجتماعی خشکسالی ابعاد متفاوتی دارد
شهره صدر خانلو در بخش دیگری از صحبت‌های خود به تبعات اجتماعی خشکسالی اشاره می‌کند و می‌گوید: «زمانی که خشکسالی رخ می‌دهد، در ابتدا جامعه محدوده جغرافیایی درگیر خشکسالی تحت تاثیر مستقیم قرار می‌گیرد. در همین جامعه هم آن گروهی که معیشت وابسته به زمین دارند بیشترین تاثیر را می‌پذیرند. خشکسالی با از دست دادن بسیاری از مشاغل همراه است و باعث افزایش بیکاری در منطقه می‌شود.»
او می‌افزاید: «از دست دادن معیشت یا کاهش شدید درآمد بر اثر خشکسالی منابع خانوار برای تامین غذا، دارو و آموزش را کاهش می‌دهد و سبب گستردگی فقر می‌شود. علاوه بر اینها کمبود آب سبب استفاده مردم از هر منبع آبی می‌شود که ممکن است در پی مصرف آب‌های آلوده، به گسترش بیماری‌ها و حتی مرگ‌ومیر کودکان زیر پنج سال به دلیل اسهال شدید بینجامد.»
مهاجرت به دلیل خشکسالی و از دست رفتن امنیت اجتماعی
خانلو ادامه می‌دهد: «یکی از آثار اجتماعی خشکسالی نااطمینانی به ادامه زندگی در محل سکونت است. خالی از سکنه شدن روستاها به معنای از دست رفتن امنیت اجتماعی است. با طولانی شدن مدت خشکسالی، ساکنان منطقه مهاجرت می‌کنند. خشکسالی ابعاد اجتماعی جدیدتری یافته است. الان مهاجرت به روستانشینان محدود نمی‌شود و شهرنشینان مناطق بسیار خشک و دچار مشکلات کمبود آب را نیز دربر می‌گیرد. مقصد بسیاری از این مهاجرت‌ها در سال‌های اخیر استان‌های شمالی بوده‌اند. مهاجرت خانوارها می‌تواند با لطمه به هویت، ناهمخوانی فرهنگی با محیط جدید و نااطمینانی به آینده برای مهاجران نیز همراه باشد.»
یکی از تبعات خشکسالی گسترش حاشیه‌نشینی است
او در ادامه ذکر آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی خشکسالی اضافه می‌کند: «گسترش حاشیه‌نشینی نیز یکی از تبعات خشکسالی است. کوچک شدن اقتصاد خانواده و کاهش ارزش ملک مهاجران به معنی نیافتن خریدار برای خانه و زمین یا فروش به بهای بسیار نازل است. همین امر می‌تواند یکی از عوامل مهم گسترش حاشیه‌نشینی باشد. چون خانوار پیش از مهاجرت سال‌ها درگیر خشکسالی بوده و لطمه اقتصادی زیاد خورده است، اندوخته مالی ندارد و حالا با از دست دادن ارزش زمین و خانه عملاً سرمایه‌ای هم در مهاجرت به مکان جدید ندارد.»
در جوامع کوچک درگیر خشکسالی زنان و کودکان دچار معضل‌اند
شهره صدری خانلو می‌گوید: «در جوامع روستایی و شهرهای کوچک کمبود آب ناشی از خشکسالی روند روزانه زندگی را مختل می‌کند. تامین آب در کنار تامین معیشت به دغدغه تبدیل می‌شود. جامعه درگیر خشکسالی از جنبه‌های مختلف آسیب می‌بیند. زنان و کودکان برای جمع‌آوری آب مجبور به طی کردن مسافت‌های طولانی می‌شوند. این مساله علاوه بر زحمت روزانه و رنج ناشی از حمل دبه‌های سنگین، باعث آسیب جسمانی، از دست رفتن فرصت آموزش کودکان و زمان برای کار زنان می‌شود. حتی در مناطقی که آب‌رسانی با تانکر صورت می‌گیرد نیز در زندگی خانواده‌ها اختلال رخ می‌دهد.»
عدم آمادگی برای سازگاری یا مقابله با خشکسالی
او توضیح می‌دهد: «خشکسالی عامل اصلی لطمه دیدن اقتصاد در مناطقی است که از پیش برای سازگاری یا مقابله با این پدیده آماده نبوده‌اند. به‌رغم پیشینه تاریخی ایران و آشنا بودن ایرانیان با خشکسالی، متاسفانه به دلیل مدیریت‌های نادرست در امر اقتصاد و در منابع آب، ما با تاثیر گسترده خشکسالی مواجه هستیم. خشکسالی بیشتر بر گسترش فقر و کاهش درآمد خانوارها و روستانشینان و لطمه دیدن اقتصاد محلی تاثیر داشته است. در واقع خشکسالی در ایران کاملاً به اقتصاد گره خورده است. مدیریت مناسبی برای تقویت اقتصاد در زمان وقوع خشکسالی‌های طولانی‌مدت و برنامه‌ای برای کاهش لطمه‌های اقتصادی ناشی از خشکسالی نداشته‌ایم. در سطح حرف و برگزاری جلسه تصمیماتی گرفته شده که بسیاری از آنها هرگز به مرحله اجرا نرسیده‌اند. با تغییر هر دولت نیز سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها تغییر می‌کند.»
جامعه‌ی درگیر خشکسالی جامعه امیدواری نیست
شهره صدری خانلو ادامه می‌دهد: «جامعه‌ی درگیر خشکسالی جامعه امیدواری نیست. چون امید به بهتر شدن اوضاع در آینده برایش مدام کمتر می‌شود. هر بار وقوع خشکسالی باعث کوچک شدن اقتصاد خانواده و بیشتر شدن فقر می‌شود. تامین آب پایدار تنها امید برای اجتماع درگیر خشکسالی است. خشکسالی اقتصادی و اجتماعی در کشور ما بیشتر از مدیریت اشتباه منابع آب نشأت گرفته است، چیزی که بیشترین تاثیرات اجتماعی را نیز در پی دارد.»
آسیب‌پذیری ایران در برابر خشکسالی جدی است
او درباره میزان آسیب‌پذیری جامعه ایران در برابر خشکسالی پاسخ می‌دهد: «متاسفانه به دلیل وضعیت بد اقتصادی در حال حاضر با آسیب‌پذیری جدی جامعه ایران از خشکسالی مواجه هستیم. انجام هر راه‌حلی، هر سازگاری با شرایط خشکسالی و هر جبران خسارت ناشی از خشکسالی نیاز به منابع مالی دارد. البته در قدم اول تفکر مدیریتی صحیح لازم است که این موضوع را به دلیل ضعف در مدیریت بحران در کشور و نبود ساختار تفکری پیشگیرانه قبل از وقوع رخدادها به‌وضوح یا نداریم یا در آن بسیار ضعیف عمل شده است. به همین دلیل شاهد روند افزایشی آسیب‌های ناشی از خشکسالی در ایران هستیم.»
ادامه شیوه مدیریتی کنونی، افزایش پیامدهای خشکسالی
این پژوهشگر حوزه محیط زیست و آب در پایان می‌گوید: «در واقع ابعاد آسیب‌ها در جامعه درگیر خشکسالی بسیار متفاوت است؛ از مشکلات اقتصادی تا افزایش خشونت خانگی به دلیل فشارهای مالی و خستگی از دغدغه معاش و آب را می‌توان دید. اگر شرایط فعلی و کاهش میزان بارش ادامه یابد، با این وضعیت مدیریت منابع آب در کشور که هیچ‌گاه مدیریت خوبی نبوده است، با اضافه شدن شرایط بسیار بد اقتصادی و همچنین گسترده شدن ابعاد فقر در کشور، آسیب‌ها در آینده بسیار فراگیرتر ظاهر می‌شوند. از دست دادن هر لحظه در زمان فعلی برای کمتر کردن مشکلات ناشی از خشکسالی در کشور در آینده آسیب‌های اجتماعی را چندین برابر خواهد کرد.»
نظرات