آیا بازار سرمایه می­ تواند بازارهای اتکایی را دگرگون کند؟

محسن قره‌خانی

هجوم سرمایه از بازار سرمایه به بازارهای اتکایی در سال‌های اخیر به شدت افزایش یافته است. شرکت‌های بیمه مستقیم به جای شرکت‌های بیمه اتکایی سنتی برای تهیه پوشش به سمت بازار سرمایه روی آورده‌اند، به‌خصوص در پوشش حوادث فاجعه‌آمیز (CAT). صندوق‌های سرمایه‌گذاری و مدیران دارایی به همراه صندوق های خاص منظوره که در این امر تخصص دارند، به شدت در این فضا سرمایه‌گذاری می‌کنند.
این سرمایه‌گذاران در فضای بازدهی پایین فعلی در بازار سرمایه جهانی به سمت بازار CAT جذب شده‌اند، که به دلیل بازدهی گذشته نسبتا خوب و عدم همبستگی بازدهی آن با سایر بازارهاست. این بازار زمانی رشد کرد که بیمه‌گران مستقیم به دنبال تنوع بخشی به پوشش CAT رفتند و گزینه‌های پوشش غیرسنتی ساده‌تر شد.

از زمان ورود سرمایه از طرف بازار سرمایه به صنعت بیمه، شرکت‌های بیمه اولیه -به‌عنوان واگذارنده- قدرت چانه‌زنی بیشتری پیدا کردند. اما در حال حاضر با چالش‌هایی نظیر عدم اطمینان در خصوص دسترسی بلندمدت به این سرمایه روبه‌رو هستند. همچنین بیمه‌گران اتکایی سنتی با کاهش سهم خود از بازار CAT و فشار بیشتر برای کاهش نرخ‌های قراردادهای اتکایی مواجه شده‌اند. در حالی که این رشته بیمه به طور تاریخی دارای حاشیه سود خوبی برای ایشان بوده است. از یک سو بازار سرمایه-به‌عنوان منبع جایگزین تامین سرمایه (ظرفیت بیمه‌گری)- تهدیدی برای بیمه‌گران اتکایی سنتی به حساب می‌آید. از سوی دیگر، اگر بیمه‌گران اتکایی مدل کسب‌وکار خود را با این شرایط تطبیق دهند و به طور فعال این سرمایه را مدیریت کنند، می‌توانند از مزایای آن بهره‌مند شوند.
امروزه 16 درصد از کل ظرفیت اتکایی CAT در دنیا معادل 300 میلیارد دلار از محل بازار سرمایه تامین می‌شود که این میزان در دهه 1990 حدودا دو تا سه درصد بوده است. وجوه بازار سرمایه از طریق ابزارهای تبدیل به اوراق شده (نظیر اوراق قرضه CAT) یا از طریق معامله خصوصی بین یک سرمایه‌گذار و شرکت بیمه اولیه (نظیر بیمه اتکایی وثیقه دار) در دسترس قرار دارد.

مکانیسم متداول دیگر همان سایه کار است که از طریق آن سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه به همراه شرکت اتکایی سرمایه خود را در کنار هم به طور مشترک سرمایه‌گذاری می‌کنند (در این‌جا منظور از سرمایه‌گذاری مشترک این است که شرکت اتکایی، به پشتوانه سرمایه خود و سرمایه سرازیر شده از بازار سرمایه، ریسک می‌نویسد). به این ابزارهای جدید، «روش¬های جایگزین انتقال ریسک» (ART) گفته می‌شود. چون در گذشته شرکت‌های بیمه برای انتقال ریسک خود صرفا از بیمه اتکایی سنتی استفاده می‌کردند، ولی امروزه با ورود بازار سرمایه به بازار اتکایی، روش‌ها و ابزارهای مالی جدیدی جایگزین روش سنتی شده که به آن ART گفته می‌شود.
حدود 80 درصد از سرمایه وارد شده به صنعت بیمه جهان بر بازار آمریکا تمرکز دارد. (خصوصا تندبادهای دریایی و زلزله)، البته با بلوغ بازارهای جهانی این رقم تغییر خواهد کرد. انتظار می‌رود نیاز به پوشش CAT در ایالات متحده افزایش یابد؛ به‌خصوص با توجه به افزایش فراوانی و شدت طوفان‌ها در اقیانوس اطلس.

مزایا و معایب ورود سرمایه جدید برای شرکت‌های بیمه اولیه
برای شرکت‌های بیمه واگذارنده مهم‌ترین مزیت این است که منبع جدیدی برای پوشش اتکایی فراهم شده است. به همین دلیل قدرت چانه‌زنی ایشان در بازار اتکایی افزایش می‌یابد (براساس عرضه و تقاضا). جدای از قدرت قیمت‌گذاری بیشتر، ورود بازار سرمایه مزایای دیگری برای شرکت‌های بیمه اولیه در مقایسه با بیمه اتکایی سنتی به شرح زیر دارد:

- کاهش ریسک اعتباری (به خصوص در شرکت‌های واسط وثیقه‌دار)
- تنوع بیشتر (با توجه به اینکه پوشش اتکایی دیگر به تعداد کمی بیمه‌گر اتکایی محدود نمی‌شود)
- قابلیت تثبیت نرخ‌ها برای ساختارهای چند ساله. با توجه به اینکه اوراق قرضه CAT مدتی معادل دو تا سه سال و حتی بیشتر دارند. در حالی که اکثر قراردادهای اتکایی سنتی سالانه است و معمولا در اثر یک حادثه فاجعه‌آمیز بزرگ در آنها نرخ‌ها به شدت تغییر می‌کند. (مثلا پس از طوفان کاترینا نرخ‌ها 75 درصد افزایش یافت)

مهم‌ترین ایراد بازار سرمایه، دسته بلندمدت آن است، همچنین عدم قابلیت تشابه با ساختارهای سنتی اتکایی است. انتخاب پوشش از طریق بازار سرمایه ممکن است به اندازه روش تامین سرمایه از اتکایی سنتی، از نظر طول دوره همکاری دائمی نباشد. اگر این سرمایه‌گذاران جدید بر اثر یک حادثه در دوره‌های بعدی تمدید نکند یا با توجه به نرخ بازدهی بهتر در سایر بازارها سرمایه خود را خارج کند، شرکت بیمه اولیه مجبور به مراجعه مجدد به بیمه‌گر اتکایی سنتی و پذیرش نرخ‌های آنها می‌شود و در این حالت قطعا قدرت چانه‌زنی ضعیفی خواهد داشت. در حال حاظر با توجه به شرایط بازار، ورود به صنعت بیمه برای بازار سرمایه جذاب است؛ چراکه شرایط آربیتراژ بین هزینه سرمایه بیمه‌گران اتکایی (که اخیرا افزایش یافته) و بازدهی مورد انتظار سرمایه‌گذاران نهادی (که اخیرا به دلیل فضای نرخ‌های پایین بازدهی، کاهش یافته است) ولی این جذابیت، با افزایش نرخ بازدهی از بین خواهد رفت. مکانیسم¬های بازار سرمایه، فاقد شرایط خاص قراردادهای اتکایی مانند برقراری پوشش مجدد است. همچنین شرکت‌های بیمه از بیمه‌گران سنتی اتکایی خدمات فنی را هم دریافت می‌کنند که برای ایشان ایجاد ارزش افزوده می‌کند.

دورنمای آینده بازار سرمایه در صنعت بیمه در سال 2020
مکنزی برای آینده نقش بازار سرمایه در صنعت بیمه در سال 2020 سه سناریو ترسیم می‌کند:

سناریو 1: سهم بازار سرمایه حداقل به اندازه ظرفیت فعلی باشد (16 درصد)
با کاهش نرخ‌های CAT سرمایه‌گذاران بازار سرمایه، کم و بیش از این بازار خارج شود.

سناریو 2: رشد متوسط سهم بازار (25-35 درصد)
اگر شرکت‌های بیمه اولیه با ابزارهای بازار سرمایه بتوانند به راحتی کار کنند، سهم بازار سرمایه افزایش می‌یابد.

سناریو 3: رشد زیاد سهم بازار (بیش از 40 درصد)
با توجه به حجم انبوه سرمایه موجود در بازارهای سرمایه جهانی (بالغ بر 100 تریلیون دلار) و مقایسه آن با کل حق بیمه بازار اتکایی CAT معادل 20 میلیارد دلار می‌توان توجیه کرد که افزایش سهم بازار سرمایه در صنعت بیمه به عددی بالاتر از 40 درصد در سال 2020 قابل تصور است. خارج از این‌که کدامیک از سناریوها محقق شود، در هر صورت برنده بازی شرکت‌های بیمه اولیه‌ای هستند که از مزایای منبع جدید بهره‌مند شده‌اند و مدیران دارایی هستند که فرصت جدیدی برای به‌کارگیری سرمایه پیدا کرده‌اند که با سایر بازارها همبستگی ندارد و مشاوران مالی و بانک‌هایی هستند که محصول جدیدی برای ارائه دارند. همچنین بازیگران تخصصی‌تر بازار سرمایه نیز به نوآوری خود در صنعت بیمه و جست‌وجوی فرصت‌های جدید ادامه می‌دهند (که نمونه آن صندوق‌های سرمایه‌گذاری اتکایی است.)

مدل کسب‌وکار صندوق‌های سرمایه‌گذاری سنتی در طول سالیان گذشته تغییرات کمی داشته است. ساختار پایه آنها بسیار مشخص و متداول است. به صورت مالکیت محدود یا مسوولیت محدود تشکیل شده و به سرمایه‌گذاران پس از حداقل سه ماه از ورود سرمایه امکان خروج از صندوق را می‌دهند. اما امروزه مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری به سمت نوآوری در مدل کسب و کار خود از طریق ورود به صنعت بیمه رو آورده‌اند. این نوآوری صندوق سرمایه‌گذاری اتکایی است. مهم‌ترین مزیت این صندوق این است که علاوه بر بازدهی در بازار سرمایه، از منافع حاصل از قبولی اتکایی نیز استفاده می‌کند.

استفاده از ART در ایران
در حال حاضر محصولات جدید بیمه‌ای بازار سرمایه (ART) هنوز به صنعت بیمه ایران راه پیدا نکرده است. با توجه به سرمایه پایین صنعت بیمه کشور و ظرفیت اتکایی پایین (کمتر از یک میلیارد دلار) این فرصت برای بازار سرمایه در ایران فراهم است تا از طریق ارائه محصولات بیمه‌ای، هم ظرفیت مورد نیاز صنعت بیمه را فراهم کند و هم فرصت جدیدی با بازدهی مناسب در اختیار سرمایه‌گذاران قرار دهد.

هم اکنون کل ارزش بازار سرمایه کشور 100 میلیارد دلار است. که اگر ظرفیت بازار بیمه و سرمایه ایران را با اعداد مشابه جهانی مقایسه کنیم، تقریبا به همین نسبت بازار سرمایه ظرفیت بیشتری نسبت به بیمه دارد. این کار در کشور ایران که مستعد وقوع حوادث طبیعی فاجعه‌آمیز است، ضرورت بیشتری دارد. چرا که از بین حدود 50 بلایای طبیعی ممکن در جهان تقریبا 30 نوع آن با تواتر مختلف در ایران رخ می‌دهد که زلزله در صدر آنها است. ایران در منطقه‌ای واقع شده که فعال‌ترین گسل‌ها را دارد که بیش از 90 درصد از مساحت کشور را شامل می‌شود.
سنگین‌ترین خسارت بلایای طبیعی جهان مربوط به زلزله 2011 ژاپن است که 220 میلیارد دلار خسارت داشت. به طور مشخص این عدد نمی‌تواند توسط صنعت بیمه جهان جبران شود و حتما شرکت‌های بیمه زیادی را ورشکسته می‌کند، بنابراین با مقایسه بزرگترین خسارت جهان، با اندازه بازار سرمایه کل جهان مشخص می‌شود که بازار سرمایه به قدری بزرگ است که امکان جذب این ریسک را دارد.

در مورد ایران، زلزله بم در سال 2003 خسارتی در حدود 5/1میلیارد دلار به همراه داشت. همانطور که ملاحظه می‌شود، میزان خسارت یک حادثه به تنهایی از ظرفیت بیمه کشور بزرگتر است، ولی در صورت مشارکت بازار سرمایه وضعیت بهتر می‌شود. از سال 2010 تا کنون به طور پی در پی هر سال حداقل یک زلزله بالای 6 ریشتر در ایران به وقوع پیوسته است که هریک در صورت وقوع در مناطق پرتراکم شهری می‌توانست خسارت سنگینی نظیر زلزله بم را داشته باشد. همچنین ایران از نظر تعداد زلزله‌های مهم (بزرگی بیش از 5/5 ریشتر) و تعداد زلزله‌ها با بیشترین کشته رتبه اول در بین کشورهای جهان را دارد، بنابراین توجه به راه‌حل‌های جدید بازار سرمایه در کنار بیمه و بیمه اتکایی سنتی امری ضروری است و لزوم نگاه علمی و دقیق سیساستگذاران را می‌طلبد.
محسن قره‌خانی
* عضو انجمن حرفه ای صنعت بیمه