از پژوهش تا تجاری‌سازی؛ فرصت‌‌‎سازی نوین در موسسه‌های تحقیقاتی عربستان

به گزارش تجارت نیوز، در دهه گذشته، عربستان سعودی با هدف تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ برای توسعه زیرساخت‌های علمی و فناوری خود تلاش‌های بسیاری انجام داده است. این روند به‌ویژه از طریق تاسیس و تقویت موسسه‌های پژوهشی و تحقیقاتی در حوزه‌های کلیدی مانند انرژی، فناوری پیشرفته، محیط زیست و فرهنگ پیگیری شده است. از همین رو براساس گزارش‌های رسمی، میزان سرمایه‌گذاری عربستان در بخش تحقیق و توسعه (R&D) در سال‌های اخیر بیش از ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی بوده که نسبت به متوسط منطقه‌ای و جهانی رشد چشمگیری دارد. همچنین، همکاری‌های بین‌المللی با موسسه های معتبر جهانی، نقش موثیر در ارتقاء کیفیت پژوهش‌ها و توسعه فناوری ایفا کرده است. حال گزارش پیش رو به بررسی ساختار، حوزه‌های تخصصی، سرمایه‌گذاری‌ها و نقش این موسسات در ارتقاء سرمایه انسانی و توسعه اقتصادی کشور می‌پردازد. در این راستا، ارزیابی میزان سرمایه‌گذاری‌ها و همکاری‌های بین‌المللی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

موسسه‌های کلیدی پژوهشی و تحقیقاتی عربستان

موسسه‌های پژوهشی در عربستان سعودی، ستون فقرات توسعه علمی و فناوری کشور را تشکیل می‌دهند. هر یک از این مراکز با ماموریت مشخص در زمینه‌های تخصصی خود، زمینه‌ساز پیشرفت در حوزه‌های کلیدی اقتصاد و سیاست‌گذاری شده‌اند. از همین رو توجه به حوزه‌های تخصصی و سرمایه‌گذاری‌های انجام شده، به درک بهتر چگونگی هم‌افزایی میان علم و توسعه صنعتی کمک می‌کند. به همین دلیل توجه به ساختار سازمانی و نحوه تعامل این نهادها با بخش خصوصی و دولتی، نقش آن‌ها را در ایجاد اکوسیستم نوآوری تکمیل و تبیین خواهد کرد.

1. مرکز مطالعات و تحقیقات نفتی ملک عبدالله

مرکز مطالعات و تحقیقات نفتی ملک عبدالله، واقع در ریاض، یکی از مهم‌ترین اندیشکده‌های جهانی در زمینه اقتصاد انرژی، سیاست‌های نفتی و تغییرات اقلیمی است. براساس داده‌های آکسفورد بیزنس، این مرکز با ارائه مدل‌سازی‌های پیشرفته انرژی و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی انرژی، نقش کلیدی در تحلیل سیاست‌های انرژی عربستان و منطقه ایفا می‌کند گرچه بودجه دقیق این مرکز اعلام نشده، اما فعالیت‌های آن در قالب پروژه‌های ملی و بین‌المللی گسترده است. در این میان لازم به ذکر است که فعالیت‌های این مرکز موجب ارتقاء جایگاه عربستان در مجامع بین‌المللی انرژی نیز شده و با بهره‌گیری از مدل‌سازی‌های پیشرفته انرژی و همکاری مستمر با سازمان‌های بین‌المللی انرژی، توانسته به تحلیل دقیق سیاست‌های انرژی منطقه‌ای و جهانی کمک کند. اگرچه بودجه رسمی مرکز منتشر نشده، اما تخمین‌ها نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری‌های ملی و بین‌المللی بالغ بر صدها میلیون دلار در پروژه‌های آن صورت گرفته است. این مرکز نقش مهمی در تقویت جایگاه عربستان در مجامع جهانی انرژی دارد و به کاهش وابستگی نفتی از طریق ترویج فناوری‌های پاک کمک می‌کند.

2. شهر علم و فناوری ملک عبدالعزیز

این نهاد ملی – پژوهشی در سال ۱۹۷۷ با هدف توسعه فناوری در زمینه‌هایی مانند فناوری‌های نانو، هوافضا، ICT و بیوتکنولوژی تاسیس شده و فعالیت دارد. بر اساس داده‌های Strategy & PwC شهر علم و فناوری ملک عبدالعزیز با اجرای ۱۵ پروژه اولویت‌دار در چارچوب چشم‌انداز 2030 و همکاری‌های بین‌المللی با موسسه‌های معتبری مانند دانشگاه MIT و شرکت IBM، به‌عنوان محور نوآوری و توسعه فناوری در عربستان شناخته می‌شود. این همکاری‌ها موجب انتقال دانش و فناوری‌های نوین شده و جایگاه عربستان را در عرصه نوآوری جهانی بهبود بخشیده است. به عنوان مثال، پروژه‌های مشترک در حوزه فناوری‌های پاک و هوش مصنوعی نمونه‌ای از دستاوردهای برجسته این مرکز محسوب می‌شوند.

3. موسسه تحقیقات فناوری پیشرفته شاهزاده سلطان

این موسسه زیرمجموعه دانشگاه ملک سعود تعریف شده و به شکل تخصصی بر توسعه فناوری‌های دفاعی، امنیت سایبری و هوافضا متمرکز است. گزارش‌ها از جمله یادداشت‌های عرب‌نیوز نشان می‌دهد که PSATRI در توسعه تجهیزات پیشرفته دفاعی و سامانه‌های هوشمند نقش قابل توجهی دارد و از ارکان مهم امنیت ملی عربستان است. به باور ناظران، توسعه تجهیزات پیشرفته و سیستم‌های هوشمند زمینه‌ساز تقویت توانمندی‌های راهبردی عربستان شده و بستر را برای افزایش خودکفایی نظامی و ارتقاء توان راهبردی کشور هموار و در سطح منطقه‌ای موجب خواهد شد تا پادشاهی به عنوان یک قدرت فناورانه شناخته شود.

4. مرکز تحقیقات محیط زیست، آب و بیابان‌زدایی شاهزاده سلطان

این مرکز با تمرکز بر منابع طبیعی و فناوری‌های محیط زیستی، پروژه‌های مقابله با بیابان‌زایی و تهیه اطلس زیست‌محیطی را اجرا می‌کند. بر اساس داده‌های ارائه شده توسط  وب‌سایت رسمی دانشگاه ملک سعود با توجه به چالش‌های اقلیمی در منطقه، این نهاد نقشی حیاتی در حفاظت از منابع طبیعی و توسعه پایدار ایفا می‌کند. در این میان فعالیت‌هایی چون اجرای پروژه‌های مقابله با بیابان‌زایی و تدوین اطلس زیست‌محیطی، نقش حیاتی در حفظ تعادل اکولوژیکی منطقه ایفا می‌کند.

5. کتابخانه عمومی ملک عبدالعزیز

کتابخانه‌ای با بودجه حدود ۴۰ میلیون دلار که از سال ۱۹۸۵ در ریاض فعالیت می‌کند و مجموعه‌های نفیس خطی، مطالعات اسلامی و تاریخی را در اختیار دارد. براساس داده‌های ارائه شده توسط وب‌سایت رسمی کتابخانه عمومی ملک عبدالعزیز، این کتابخانه، به‌عنوان یک مرکز علمی-فرهنگی مهم، علاوه بر حوزه‌های تخصصی بخشی نیز به آموزش و ارتقاء سواد عمومی زنان اختصاص داده است. از همین رو باید گفت توجه ویژه به آموزش زنان، بخشی از استراتژی‌های این کتابخانه در ارتقاء سرمایه انسانی است.

6. مرکز فرهنگی جهان‌اثرا

این مرکز چندمنظوره متعلق به شرکت آرامکو، با بودجه‌ای نامشخص اما قابل توجه، فعالیت‌های گسترده فرهنگی، هنری، موزه‌ای و آموزشی را پوشش می‌دهد. با میلیون‌ها بازدید سالانه، اثرا نقش مهمی در ارتقاء فرهنگ و سواد عمومی و ایجاد فضای نوآوری و خلاقیت دارد. از منظری دیگر میلیون‌ها بازدید سالانه نشان‌دهنده تاثیر گسترده این مرکز در ارتقاء فرهنگ عمومی و محیط خلاق است.

7. ائتلاف پژوهشی پیشرفته عربستان

این نهاد نوعی همکاری نوآورانه میان دانشگاه‌ها، صنعت و دولت قلمداد می‌شود که با هدف توسعه فناوری‌های پیشرفته و نوآوری در سطح ملی شکل گرفته است. این ائتلاف با محوریت پژوهش‌های مشترک و حمایت از پروژه‌های فناورانه، به توسعه اقتصاد دانش‌بنیان عربستان کمک می‌کند. به باور گروهی از تحلیلگران، این نوع همکاری‌های چندجانبه، کلید موفقیت در ایجاد اکوسیستم نوآوری پایدار است.

نقش موسسات تحقیقاتی بر توسعه اقتصادی و علمی پادشاهی

موسسه‌های پژوهشی، ضمن تقویت زیرساخت‌های علمی و فناوری، به تحقق اهداف کلان اقتصادی و محیط زیستی عربستان کمک می‌کنند. اثرات این مراکز در حوزه‌های مختلف به شرح زیر است:

1. تقویت ساختار انرژی و کاهش وابستگی نفتی: موسسه‌هایی مانند KAPSARC و KACST در توسعه فناوری‌های انرژی پاک و سیاست‌های مدیریت منابع انرژی نقش کلیدی دارند که به تحقق اهداف پایداری و کاهش وابستگی به نفت کمک می‌کند. همزمان بر اساس گزارش‌های رسمی، اجرای پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر باعث کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی در بخش‌های صنعتی و حمل‌ونقل به میزان ۱۵ درصد شده است.
2. پیشرفت در فناوری‌های نوین و امنیت: حضور موسسه‌های دفاعی و فناوری پیشرفته مانند PSATRI باعث ارتقاء توانمندی‌های امنیتی و فناوری‌های نوین شده است.
3. حفظ محیط زیست و مدیریت منابع طبیعی: پروژه‌های مرکز تحقیقات محیط زیست و بیابان‌زدایی به حفظ منابع طبیعی و مقابله با تغییرات اقلیمی منطقه کمک می‌کنند .بر اساس داده های موجود پروژه‌های این مرکز به کاهش سالانه ۱۰ درصدی گسترش مناطق بیابانی منجر شده‌اند.
4. ارتقاء سرمایه انسانی و فرهنگ علمی: فعالیت‌های کتابخانه ملک عبدالعزیز و مرکز اثرا، نقش مهمی در افزایش سطح سواد عمومی، ارتقاء فرهنگ و ترویج آموزش دارند که زمینه‌ساز توسعه پایدار و نوآوری هستند.
5. همکاری‌های بین‌المللی و نوآوری: ائتلاف SAARA و همکاری‌های دانشگاهی و صنعتی موجب هم‌افزایی دانش و فناوری شده و به توسعه اکوسیستم نوآوری در عربستان سرعت می‌بخشد. گزارش‌های اخیر نشان می‌دهند که پروژه‌های مشترک با دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی، باعث افزایش ۳۰ درصدی تولیدات علمی و ثبت پتنت‌های فناورانه شده است.

چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو

با وجود پیشرفت‌های قابل توجه موسسه‌های پژوهشی و تحقیقاتی عربستان سعودی در راستای تحقق اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰، این نهادها با چالش‌هایی روبرو هستند که نیازمند توجه و راهکارهای مؤثر برای تضمین تداوم روند توسعه علمی و فناورانه کشور است. از جمله این چالش می‌توان به مواردی چون:

1. نیاز به افزایش بودجه‌های تحقیق و توسعه: اگرچه سرمایه‌گذاری‌ها در بخش پژوهش و فناوری رشد چشمگیری داشته‌اند، اما همچنان بودجه اختصاص یافته به تحقیق و توسعه نسبت به کشورهای پیشرفته کمتر است و افزایش مستمر آن ضروری است تا امکان توسعه فناوری‌های پیشرفته و حفظ رقابت‌پذیری فراهم شود.
2. کمبود نیروی انسانی متخصص: جذب و حفظ محققان و متخصصان ماهر به ویژه در حوزه‌های نوظهور فناوری همچون هوش مصنوعی، نانو فناوری و زیست‌فناوری چالشی بزرگ است که مستلزم برنامه‌های آموزشی، حمایت مالی و ایجاد انگیزه‌های شغلی است.
3. زیرساخت‌های پژوهشی ناکافی: توسعه آزمایشگاه‌ها، تجهیزات پیشرفته و بسترهای فناورانه برای انجام پژوهش‌های پیچیده علمی نیازمند سرمایه‌گذاری و توجه مستمر است.
4. ارتباط ناکافی میان صنعت و پژوهش: تبدیل یافته‌های علمی به محصولات و خدمات تجاری، نیازمند افزایش تعامل و همکاری نزدیک‌تر بین دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و بخش خصوصی است که در برخی حوزه‌ها هنوز جای کار دارد.

فرصت‌ها

با این همه تعریف چنین نهادهایی می‌تواند فرصت‌آفرین نیز باشد. گزاره‌هایی چون:

• گسترش همکاری‌های بین‌المللی: افزایش مشارکت با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی پیشرفته جهان، فرصتی بی‌نظیر برای انتقال دانش، فناوری و جذب سرمایه‌های علمی و مالی فراهم می‌آورد.
• تمرکز بر فناوری‌های پاک و اقتصاد سبز: سیاست‌های دولت برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به نفت، زمینه‌ساز نوآوری و رشد بخش‌های مرتبط با فناوری‌های پاک است.
• تقویت اکوسیستم نوآوری: توسعه همکاری‌های چندجانبه میان دولت، دانشگاه و صنعت موجب شکل‌گیری اکوسیستم نوآوری پویاتر شده و ظرفیت تولید محصولات دانش‌بنیان را افزایش می‌دهد.
• بهره‌گیری از فناوری‌های نوین: استفاده گسترده از هوش مصنوعی، داده‌کاوی و فناوری‌های دیجیتال در فرآیندهای تحقیق و توسعه می‌تواند کارآمدی و سرعت پیشرفت علمی را به‌طور چشمگیری بهبود بخشد.

توصیه‌ها و راهکارهای ارتقاء عملکرد موسسه‌های پژوهشی و تحقیقاتی

برای تضمین استمرار و ارتقاء جایگاه موسسه‌های پژوهشی و تحقیقاتی عربستان سعودی در مسیر تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰، اتخاذ راهکارهای عملی و راهبردی ضروری است. این توصیه‌ها عمدتا بر اساس گزارش‌های موسسه‌های بین‌المللی مانند Strategy & PwC، گزارش‌های آکسفورد بیزنس گروپ و تحلیل‌های کارشناسان حوزه نوآوری و توسعه فناوری در خاورمیانه و همچنین سیاست‌های رسمی دولت عربستان مطرح شده است. در ادامه مهم‌ترین توصیه‌ها ارائه می‌شود:

1. افزایش بودجه و منابع مالی: گزارش Strategy & PwC بر اهمیت تخصیص بودجه‌های پایدار و بلندمدت به پروژه‌های تحقیق و توسعه تاکید دارد تا بتوان فناوری‌های راهبردی را در اولویت‌های ملی تقویت کرد. همچنین، گزارش‌های بانک جهانی و آکسفورد بیزنس گروپ افزایش مشارکت بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری بین‌المللی را برای توسعه زیرساخت‌ها و حمایت از نوآوری توصیه می‌کنند.
2. توسعه سرمایه انسانی و آموزشی: مطالعات موسسه جهانی نوآوری (Global Innovation Index) و یونسکو، ضرورت برنامه‌های آموزش تخصصی و جذب استعدادهای بین‌المللی را برای ارتقاء ظرفیت علمی کشورهای در حال توسعه تاکید کرده‌اند. همچنین، دولت عربستان از طریق برنامه‌های چشم انداز 2030 به توسعه مهارت‌های فناورانه و حمایت از پژوهش‌های میان‌رشته‌ای توجه ویژه‌ای دارد.
3. تقویت زیرساخت‌ها و امکانات پژوهشی: گزارش‌های PwC و McKinsey بر سرمایه‌گذاری در تجهیزات پیشرفته و توسعه پارک‌های فناوری به عنوان بستر تسهیل‌کننده تجاری‌سازی یافته‌های علمی تاکید دارند. سیاست‌های رسمی عربستان نیز بر ایجاد مراکز نوآوری و تسهیل همکاری صنعت و دانشگاه تاکید می‌کنند.
4. ارتقاء همکاری‌های بین‌المللی و بخش خصوصی: بر اساس گزارش‌های آکسفورد بیزنس گروپ و تحلیل‌های کارشناسان حوزه نوآوری، گسترش شبکه همکاری‌های بین‌المللی و جذب مشارکت بخش خصوصی در R&D از عوامل کلیدی موفقیت در توسعه فناوری‌های نوین محسوب می‌شود. دولت عربستان در برنامه‌های چشم‌انداز 2030 بر همکاری‌های چندجانبه میان دانشگاه‌ها، صنعت و دولت تاکید بسیاری دارد.
5. بهبود مدیریت و فرهنگ سازمانی: گزارش موسسه مدیریت پروژه (PMI) و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) به اهمیت مدیریت هوشمند پروژه‌های تحقیقاتی و فرهنگ‌سازی در جهت پذیرش نوآوری و ریسک‌پذیری علمی اشاره کرده‌اند.

سیاست‌گذاران عربستان نیز در اسناد راهبردی، اصلاحات ساختاری و ارتقاء نظام‌های مدیریتی در مؤسسات پژوهشی را از اولویت‌ها دانسته‌اند.

ضرورت حفظ و توسعه همکاری‌های بین‌المللی و شبکه‌سازی علمی

حفظ و گسترش همکاری‌های بین‌المللی، به ویژه با دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های فناوری پیشرفته جهان، به عنوان یکی از مولفه‌های کلیدی موفقیت موسه های پژوهشی عربستان سعودی شناخته شده است. این موضوع از سوی گزارش‌های موسسه‌های معتبری مانند Oxford Business Group و Strategy & PwC  تأکید شده است. همچنین، برنامه‌های رسمی چشم انداز 2030نیز بر اهمیت شبکه‌سازی علمی و فناوری جهانی تاکید دارند.

دلایل اهمیت این همکاری‌ها:

• انتقال دانش و فناوری‌های پیشرفته به داخل کشور
• ایجاد فرصت‌های تحقیق و توسعه مشترک با بهره‌گیری از تخصص و منابع جهانی
• افزایش اعتبار علمی و جذب سرمایه‌گذاری‌های تحقیقاتی خارجی
• تسهیل تجاری‌سازی نوآوری‌ها و گسترش بازارهای فناوری

راهکارهای پیشنهادی:

-امضای توافق‌نامه‌های همکاری مشترک با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی پیشرو در جهان

-ایجاد برنامه‌های تبادل دانشجو، پژوهشگر و استاد دانشگاه

-جذب سرمایه‌گذاران و شرکت‌های فناور در پروژه‌های نوآورانه ملی

-برگزاری کنفرانس‌ها و کارگاه‌های تخصصی مشترک به منظور تقویت ارتباطات علمی

با توجه به سرمایه‌گذاری‌های کلان و راهبردهای بلندمدت، موسسه‌های پژوهشی و تحقیقاتی عربستان سعودی ستون‌های اصلی توسعه علمی و فناورانه این کشور محسوب می‌شوند. آنها با تمرکز بر حوزه‌های انرژی، فناوری‌های پیشرفته، محیط زیست و فرهنگ، نقشی حیاتی در تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ و تبدیل عربستان به اقتصاد دانش‌بنیان ایفا می‌کنند. برای حفظ روند رو به رشد و افزایش تاثیرگذاری این مؤسسات، نیازمند تقویت همکاری‌های بین‌المللی، افزایش بودجه‌های تحقیقاتی و توسعه نیروی انسانی متخصص است.