تحول ساختاری در آموزش عالی عربستان

به گزارش تجارت نیوز، آموزش عالی در عربستان سعودی طی دهه گذشته با هدف تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ به عنوان یکی از ابزارهای اصلی توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مطرح شده است. این حوزه، علاوه بر افزایش ظرفیت‌های علمی و تخصصی، به عنوان بستری برای توانمندسازی نیروی کار جوان و زنان، نقشی کلیدی در تحقق اقتصاد متنوع و دانش‌بنیان ایفا می‌کند. مطالعه وضعیت دانشگاه‌های منتخب و تحلیل ساختار جنسیتی و رشته‌ای آنان، به ما کمک می‌کند تا تصویر روشنی از چگونگی تاثیرگذاری آموزش عالی بر بازار کار و رشد اقتصادی کشور داشته باشیم. علاوه بر این تلاش بر آن است تا در این بخش به نقش آموزش عالی در افزایش سرمایه انسانی و تاثیر آن بر کاهش وابستگی به نفت و توسعه بخش‌های غیرنفتی اشاره شود، چرا که این تحول زمینه‌ساز بهبود پایداری اقتصاد ملی خواهد شد. همچنین تحول در آموزش عالی، باعث ارتقای سطح مهارت‌های فنی و تخصصی شده که به ویژه برای بخش‌های فناوری‌های نوین و صنعت‌های دانش‌بنیان حیاتی است. این امر به تنوع‌بخشی اقتصاد و کاهش وابستگی به منابع نفتی کمک قابل توجهی می‌کند.

وضعیت کلی ساختار آموزش عالی و جنسیت

در سال‌های اخیر، رشد سهم زنان در آموزش عالی به ویژه در دانشگاه‌های بزرگ و تخصصی به شکل چشمگیری برجسته شده است. داده‌ها نشان می‌دهد در دانشگاه‌هایی مانند ملک سعود و پرنسس نوره، بیش از ۶۰ درصد دانشجویان زن هستند که عمدتاً در رشته‌های پزشکی، علوم پایه و فناوری فعالیت دارند. این افزایش سهم زنان در آموزش عالی بازتابی از سیاست‌های حمایتی و اصلاحات فرهنگی و نهادی در کشور است. با این حال، دانشگاه‌های مذهبی همچون دانشگاه اسلامی مدینه، همچنان سهم بسیار کمتری از دانشجویان زن دارند که نشان‌دهنده محدودیت‌های ساختاری و فرهنگی در این بخش است. در این میان، مردان در رشته‌های مهندسی، علوم نفت و گاز و برخی علوم فنی غالب هستند که این توزیع جنسیتی نشان‌دهنده ترکیب اقتصاد نفتی و فرهنگ نهادی عربستان است. این ترکیب جنسیتی متنوع، سیاست‌گذاران را به سمت طراحی برنامه‌های آموزشی تخصصی‌تر و هماهنگ با نیازهای بازار کار هدایت می‌کند. از همین رو به باور بسیاری از کارشنایان توجه به رشد جمعیت جوان و افزایش تقاضای نیروی کار متخصص، ضرورت تطبیق رشته‌های دانشگاهی با نیازهای بازار داخلی و بین‌المللی را دوچندان کرده است.

بررسی دانشگاه‌های منتخب

۱. دانشگاه ملک سعود؛ کانون تربیت نیروی انسانی متخصص در بخش سلامت و فناوری

دانشگاه ملک سعود به عنوان بزرگ‌ترین دانشگاه دولتی عربستان، بر رشته‌های پزشکی، مهندسی و علوم پایه به شکلی برجسته تمرکز دارد. بر اساس داده‌های منتشر شده توسط بانک جهانی بیش از ۶۰ درصد ثبت‌نامی‌های این دانشگاه را دانشجویان زن تشکیل می‌دهند که خصوصا در رشته‌های پزشکی و علوم پایه حضور چشمگیری دارند. این روند منجر به آن شده که فارغ‌التحصیلان زن نقش به‌سزایی در نظام سلامت و آموزش عربستان ایفا کنند. در این میان لازم به ذکر است که سهم بالای فارغ‌التحصیلان دانشگاه ملک سعود در تحقیق و توسعه (R&D) و همکاری‌های بین‌المللی نیز موجب تقویت جایگاه این دانشگاه در توسعه علم و فناوری کشور شده است. علاوه بر این فعالیت‌های گسترده تحقیقاتی در حوزه‌های پزشکی و فناوری‌های نوین سبب شده دانشگاه ملک سعود به یکی از مراکز علمی مهم در منطقه تبدیل شود که همکاری‌های بین‌المللی را نیز گسترش داده است.

۲. دانشگاه علوم و فناوری ملک عبدالله؛ پیشران برابری جنسیتی و پیشرفت فناورانه در منطقه

دانشگاه پژوهشی بین‌المللی علوم و فناوری ملک عبدالله با تاکید بر حوزه‌های پیشرفته‌ای مانند انرژی، هوش مصنوعی و اقیانوس‌شناسی، سیاست‌های جدی برای برابری جنسیتی و پذیرش گسترده زنان تمرکز دارد. براساس گزارش سال 2023 صندوق بین‌المللی پول و گزارش سیاست سرمایه انسانی منطقه خاورمیانه و شمال افریقا، فارغ‌التحصیلان زن این دانشگاه عمدتا در پروژه‌های توسعه‌ای نئوم و برنامه‌های کلان اقتصادی چشم‌انداز ۲۰۳۰ جذب بازار کار می‌شوند. همزمان تاکید بر فعالیت‌های پژوهشی این دانشگاه در فناوری‌های پاک و انرژی‌های تجدیدپذیر که نقش مهمی در اهداف زیست‌محیطی عربستان دارد، از جمله گزاره‌هایی است که مورد توجه سیاست گذاران و تصمیم سازان قرار گرفته است. با این حال در شرایط کنونی دانشگاه ملک عبدالله با ایجاد مراکز تخصصی در حوزه انرژی پاک، به ویژه در زمینه خورشیدی و هیدروژن سبز، نقش راهبردی در سیاست‌های زیست‌محیطی و اقتصادی آینده عربستان ایفا می‌کند.

۳. دانشگاه پرنسس نوره؛ قطب آموزش و نیروی محرکه رشد اقتصادی

به عنوان بزرگ‌ترین دانشگاه زنانه جهان با بیش از ۶۰ هزار دانشجو، دانشگاه پرنسس نوره ۱۰۰ درصد دانشجویان زن دارد. داده‌های گزارش جنسیتی چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان در ژوئن ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که تمرکز آموزشی این دانشگاه بر رشته‌های آموزش، فناوری اطلاعات و سلامت است و به عنوان یکی از محرک‌های اصلی افزایش مشارکت اقتصادی زنان تا حدود ۳۵ درصد شناخته می‌شود. علاوه بر این، توسعه برنامه‌های کارآفرینی و فناوری اطلاعات در این دانشگاه، نقش مهمی در تقویت توانمندسازی اقتصادی زنان و ایجاد مشاغل نوین ایفا کرده است.

۴. دانشگاه امام عبدالرحمن بن فیصل؛ تامین نیروی کار در شرق پادشاهی

این دانشگاه جامع با شعب متنوع، بر علوم پزشکی تاکید دارد و آن‌گونه که بانک جهانی و گزارش مهارت برای اشتغال نوشته، نسبت دانشجویان زن در این دانشگاه حدود ۵۵ درصد است و فارغ‌التحصیلان زن آن، بخش عمده نیروی کار حوزه سلامت در منطقه شرق عربستان را تشکیل می‌دهند. نکته قابل تامل آن است که این دانشگاه در توسعه خدمات بهداشتی و درمانی مناطق کمتر توسعه‌یافته عربستان نقش مهمی ایفا می‌کند و موجب کاهش شکاف‌های منطقه‌ای در ارائه خدمات سلامت شده است.

۵. دانشگاه اسلامی مدینه؛ ساختاری که محدودیت‌ها را عریان می‌کند

دانشگاه اسلامی مدینه به دلیل ماهیت آموزشی و تمرکزش بر علوم اسلامی و محدودیت‌های پذیرش زنان، کمتر از ۱۰ درصد دانشجویان آن زن هستند. براساس داده‌های یونسکو بیشتر دانشجویان زن در رشته‌های شرعی تحصیل می‌کنند و این دانشگاه نقشی محدود در تامین نیروی کار اقتصادی غیرنفتی ایفا می‌کند. به باور گروهی از ناظران این محدودیت‌ها علاوه بر اثرات فرهنگی، موجب محدود شدن مشارکت زنان در اقتصاد غیرنفتی و نیز کمبود نیروی انسانی متخصص در برخی بخش‌ها می‌شود. این محدودیت‌ها همچنین سبب می‌شود که فرصت‌های اشتغال زنان در بخش‌های فناوری و علوم پایه در این مناطق کمتر فراهم شده و تاثیر منفی بر توسعه متوازن منطقه‌ای بگذارد.

تحلیل و تاثیر آموزش بر اقتصاد پادشاهی

گسترش تحصیلات عالی زنان در دانشگاه‌های عربستان، به ویژه در رشته‌های پزشکی، علوم پایه و فناوری و آموزش تاثیر مستقیمی بر افزایش مشارکت اقتصادی زنان دارد. دانشگاه‌های پیشرو مانند ملک سعود و دانشگاه علم و فناوری ملک عبدالله ضمن تولید نیروی متخصص زن، در پروژه‌های کلان اقتصادی و فناوری از جمله نئوم نقش کلیدی ایفا می‌کنند. دانشگاه پرنسس نوره نیز به عنوان بزرگ‌ترین مرکز آموزشی زنانه، محرک قابل توجهی در افزایش نرخ مشارکت زنان و توانمندسازی آنها در بازار کار محسوب می‌شود. با این حال، وجود محدودیت‌های جنسیتی در دانشگاه‌های مذهبی مانند دانشگاه اسلامی مدینه نشان می‌دهد که چالش‌های فرهنگی و نهادی همچنان در برخی بخش‌ها پابرجاست و نیازمند رویکردهای تدریجی برای فراگیری آموزش عالی زنان است. همزمان داده‌ها و منابع رسمی نشان می‌دهند که تحصیلات عالی زنان در عربستان سعودی به سرعت در حال رشد است و دانشگاه‌ها به عنوان محورهای اصلی این تغییر، نقش کلیدی در توانمندسازی زنان و تقویت نیروی کار ماهر در اقتصاد ملی دارند. با وجود پیشرفت‌های قابل توجه، رفع موانع فرهنگی و نهادی، به‌ویژه در دانشگاه‌های مذهبی، ضروری است تا مشارکت زنان در تمام بخش‌های اقتصاد به طور کامل تحقق یابد. علاوه بر زنان، توجه به ارتقاء کیفیت آموزش مردان و همسویی رشته‌ها با نیازهای صنایع کلیدی (نفت، انرژی، فناوری) نیز برای رشد پایدار اقتصاد اهمیت دارد. در همین راستا گروهی از کارشناسان بر این باورند که توسعه مهارت‌های نرم و آموزشی مرتبط با فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و رباتیک در هر دو جنس ضروری است تا نیروی کار آینده برای تحولات سریع بازار کار آماده باشد.

چشم‌انداز و راهبردهای آینده

چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان با تاکید بر تنوع‌بخشی اقتصادی، توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و افزایش مشارکت زنان در بازار کار، آموزش عالی را محور اصلی تحول نیروی کار معرفی می‌کند. از همین رو دانشگاه‌ها با گسترش برنامه‌های تخصصی، توسعه زیرساخت‌های پژوهشی و بهبود کیفیت آموزشی، تلاش دارند تا نقش اساسی در این مسیر ایفا کرده و با رفع موانع فرهنگی و نهادی، به ویژه در حوزه آموزش، فرصت‌های برابر و شرایط مناسب برای رشد تمامی دانشجویان ایجاد کنند. فارغ از این آموزش عالی در عربستان سعودی با تحول ساختاری قابل توجه در سهم زنان و توسعه رشته‌های تخصصی، نقش کلیدی در پیشبرد اقتصاد متنوع و دانش‌بنیان دارد. دانشگاه‌های منتخب به ویژه در حوزه سلامت، فناوری و علوم پایه، نیروی متخصص لازم برای تحقق اهداف توسعه‌ای کشور را فراهم می‌کنند. برای بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها، اصلاحات فرهنگی، نهادی و تطابق آموزش با نیاز بازار کار ضروری است. این روند زمینه‌ساز توسعه پایدار و رقابت‌پذیری جهانی عربستان خواهد بود.