فرهنگ به مثابه سلاح نرم پادشاهی؛ از سکوت ۳۵ ساله تا فتح بازار میلیارد دلاری

به گزارش تجارت نیوز، عربستان سعودی در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰، فرهنگ را از حوزه جانبی خارج کرد و در کانون محور راهبردی توسعه اقتصادی و اجتماعی قرار داده است. این تغییر نه‌تنها با هدف افزایش سهم صنایع خلاق در تولید ناخالص داخلی طراحی شده، بلکه بخشی از دیپلماسی فرهنگی پادشاهی برای تثبیت جایگاه خود به‌عنوان بازیگری با اهرم قدرت نرم در منطقه و جهان است. مرور داده‌های رسمی و مقایسه آن‌ها با گزارش‌های منابعی چون آسوشیتدپرس، گلوبال بیزینس اوت‌لوک، پی‌دبلیوسی و عرب‌نیوز نشان می‌دهد که این مسیر با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و برنامه‌ریزی دقیق در حال پیشرفت است. همزمان براساس اطلاعات و گزارش بانک جهانی، سهم بخش فرهنگ و سرگرمی در تولید ناخالص داخلی عربستان تا سال ۲۰۲۲ حدود ۱.۲ درصد بوده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان برنامه ۲۰۳۰ به بیش از ۳ درصد افزایش یابد، که معادل بیش از ۳۵ میلیارد دلار ارزش افزوده سالانه خواهد بود. این میزان رشد معادل دو برابر سهم فعلی بخش فرهنگ در اقتصاد امارات و بیش از میانگین ۲.۵ درصدی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود. این سطح از رشد، عربستان را در رده نخست کشورهای خاورمیانه از نظر سهم صنایع خلاق در GDP قرار خواهد داد.

جهش صنعت سینما: از ممنوعیت ۳۵ ساله تا بازار میلیاردی

لغو ممنوعیت ۳۵ ساله سینما در سال ۲۰۱۸، آغازگر فصلی تازه در صنعت فیلم عربستان بود. تا سال ۲۰۲۴، این کشور ۶۶ سالن در ۲۲ شهر با حدود ۶۱۸ پرده و ظرفیت 63,373 صندلی در اختیار داشت. این رقم با داده‌های آسوشیتدپرس همخوانی دارد، هرچند عرب‌نیوز تعداد پرده‌ها را کمی بالاتر و «بیش از ۶۳۰» گزارش کرده است. هدف‌گذاری رسمی برای سال ۲۰۳۰، ایجاد ۳۵۰ سالن با بیش از 2هزار و 500 پرده است، در حالی‌که برآورد PwC  سقف بالقوه را تا 2هزار و 600 پرده می‌داند. از نظر اقتصادی، ارزش بازار سینمای عربستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۵۸۴ میلیون دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۳۰ به حدود ۹۵۰ میلیون دلار برسد. سرمایه‌گذاری کلان حدود ۳۵ میلیارد دلاری در توسعه این زیرساخت‌ها، هم‌راستا با ظرفیت بازار است و جایگاه عربستان را به‌عنوان قطب نوظهور سرگرمی در منطقه تثبیت می‌کند. در عین حال بر اساس گزارش بانک جهانی، سهم بخش فرهنگ و سرگرمی در تولید ناخالص داخلی عربستان تا سال ۲۰۲۲ حدود ۱.۲ درصد بوده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان برنامه ۲۰۳۰ به بیش از ۳ درصد برسد، که معادل بیش از ۳۵ میلیارد دلار ارزش افزوده سالانه خواهد بود. بر اساس داده‌های Omdia، سرانه پرده سینما در عربستان در حال حاضر حدود ۱.۷ پرده به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است که با تحقق اهداف ۲۰۳۰ به ۶.۵ پرده خواهد رسید و این کشور را به سطح بازارهای پیشرفته‌ای مانند فرانسه نزدیک می‌کند. این شاخص در حال حاضر بالاتر از میانگین کشورهای همسایه همچون کویت و قطر است که به ترتیب ۱.۲ و ۱.۴ پرده به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر دارند.

موزه‌ها و مراکز فرهنگی: زیرساخت‌های هویت‌ساز

تا سال ۲۰۲۵، بیش از ۱۵۰ پروژه موزه و مرکز فرهنگی در عربستان فعال بوده و تاکنون ۷ تا ۱۰ میلیارد دلار در این بخش سرمایه‌گذاری شده است. هدف کل تا ۲۰۳۰، رسیدن به بازه ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار است که در گزارش Strategy& / PwC  نیز تایید شده است. مرکز فرهنگی جهان اثرا (Ithra) در ظهران، که با سرمایه‌گذاری چندصد میلیون دلاری آرامکو ساخته شده، نمونه شاخص این جریان است. این مرکز با داشتن موزه، کتابخانه، سینما، تئاتر ۹۰۰ نفره و سالن نمایشگاه، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد فرهنگی خصوصی کشور شناخته می‌شود. در جده، پروژه ۲۰ میلیارد دلاری «مرکز جده» (Jeddah Central) با ترکیب موزه‌ها، کتابخانه‌ها و فضاهای هنر عمومی، بخشی کلیدی از برنامه بازآفرینی شهری محسوب می‌شود و طبق گزارش شرکت توسعه جده، پیش‌بینی می‌شود سالانه بیش از ۵ میلیون گردشگر فرهنگی به این مجموعه جذب شوند. این پروژه بخشی از بسته سرمایه‌گذاری ۴۸ میلیارد دلاری دولت برای بازآفرینی مناطق ساحلی جده است که شامل هتل‌های لوکس، مراکز کنفرانس و فضاهای نمایشگاهی نیز می‌شود. علاوه بر جنبه‌های فرهنگی، پیش‌بینی می‌شود این پروژه‌ها بیش از ۷۰ هزار فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کنند.

هنر عمومی و بازتعریف فضای شهری

پروژه «هنر ریاض» (Riyadh Art) با بیش از هزار اثر هنری نصب‌شده در فضاهای عمومی و جشنواره‌هایی مانند نور ریاض، در حال تبدیل پایتخت به گالری روبازی است که تعامل مستقیم میان شهروند و هنر را ممکن می‌سازد. اگرچه رقم دقیق سرمایه‌گذاری عمومی نشده، اما گزارش‌های Riyadh Art و عرب‌نیوز آن را یکی از بزرگ‌ترین برنامه‌های هنر شهری در خاورمیانه معرفی می‌کنند. این برنامه بخشی از رویکرد کلان عربستان برای ارتقای کیفیت زندگی شهری و جذب گردشگری فرهنگی است. بر اساس داده‌های شهرداری ریاض، پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۲۵۰۰ اثر هنری دائمی و موقت در سطح شهر نصب شود که بخش مهمی از برندینگ شهری ریاض را شکل خواهد داد. این برنامه شامل کارگاه‌های هنری عمومی و مشارکت بیش از ۵۰۰ هنرمند داخلی و خارجی خواهد بود.

رونق هنرهای نمایشی و تئاتر

سالن تئاتر اثرا با ظرفیت ۹۰۰ صندلی تاکنون میزبان اجراهای بین‌المللی همچون ارکستر مارینسکی سن‌پترزبورگ و ارکستر مجلسی وین بوده و نمایش‌های تعاملی بزرگی مانند «جادوگر شهر از» و «نمایش برفی اسلاوا» را اجرا کرده است. همزمان، سرمایه‌گذاری در سالن‌های تئاتر جدید در ریاض، جده و ظهران در حال گسترش است و طبق تحلیل PwC، این روند می‌تواند به ایجاد زنجیره‌ای پایدار از تولید و عرضه آثار نمایشی بینجامد. در این میان طبق داده‌های وزارت فرهنگ، تعداد اجراهای زنده در عربستان از ۱۲۰ اجرا در سال ۲۰۱۸ به بیش از ۴۵۰ اجرا در سال ۲۰۲۴ رسیده که رشدی ۲۷۵ درصدی را نشان می‌دهد. چنین رشدی باعث شده درآمد سالانه هنرهای نمایشی از کمتر از ۱۰ میلیون دلار در ۲۰۱۸ به بیش از ۵۵ میلیون دلار در ۲۰۲۴ برسد. چنین افزایش درآمدی بخش عمده‌ای ناشی از فروش بلیت و جذب اسپانسرهای بین‌المللی است.

از مدرن‌ترین جشنواره‌ها تا اصیل‌ترین سنت‌ها

عربستان سبد متنوعی از جشنواره‌ها را به‌عنوان ابزار دیپلماسی فرهنگی توسعه داده است. جشنواره فیلم دریای سرخ در جده، آثار ملی و جهانی را به نمایش می‌گذارد و جایگاه سینمای سعودی را تقویت می‌کند. فصل فرهنگی ریاض، مجموعه‌ای از کنسرت‌ها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های هنری است که در پاییز و زمستان برگزار می‌شود. جشنواره الجنادریه بزرگ‌ترین رویداد میراث فرهنگی کشور است، بازار عکاظ در طائف میراث پیشااسلامی را با شعر و هنر زنده می‌کند و جشنواره جده تاریخی بر حفظ معماری و فرهنگ بومی تاکید دارد. طبق آمار وزارت گردشگری، رویدادهای فرهنگی عربستان در سال ۲۰۲۴ مجموعاً بیش از ۱۵ میلیون بازدیدکننده داخلی و خارجی را جذب کرده‌اند. این رقم نسبت به ۲۰۱۹، زمانی که شمار بازدیدکنندگان کمتر از ۸ میلیون نفر بود، تقریباً دو برابر شده و سهم گردشگری فرهنگی در کل ورود گردشگران خارجی را به ۲۱ درصد رسانده است. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ این سهم به ۳۰ درصد افزایش یابد.

تولید محتوای نوین در میدان جهانی

سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فرهنگی با رشد تولید محتوا همراه شده است. استودیو الحصن در ریاض اکنون یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید فیلم منطقه است. همکاری گروه رسانه‌ای Telfaz11 با نتفلیکس به تولید آثاری چون My Driver and I و Naga انجامیده که مرزهای پیشین اجتماعی و فرهنگی را به چالش می‌کشند. فیلم Hobal  با موضوع روابط خانوادگی در دوران جنگ خلیج فارس، در سال ۲۰۲۵ بیش از شش میلیون دلار فروش داشته و در مسیر رکوردشکنی قرار دارد. بر اساس گزارش عرب‌نیوز، تعداد فیلم‌های سعودی که در جشنواره‌های بین‌المللی پذیرفته شده‌اند از ۵ اثر در سال ۲۰۱۸ به بیش از ۳۰ اثر در سال ۲۰۲۴ رسیده است. همچنین، درآمد صادرات محتوای سینمایی و تلویزیونی عربستان از کمتر از ۲ میلیون دلار در ۲۰۱۸ به بیش از ۲۵ میلیون دلار در ۲۰۲۴ افزایش یافته است. چنین رشدی با راه‌اندازی صندوق حمایت از فیلم‌سازان مستقل و سیاست جذب سرمایه‌گذاری مشترک با استودیوهای بین‌المللی تقویت شده است.

فرهنگ به‌عنوان سرمایه راهبردی

بررسی و مقایسه آمار ها و داده‌های منابع خارجی نشان می‌دهد که مسیر سرمایه‌گذاری فرهنگی عربستان هم‌راستا با اهداف کلان چشم‌انداز ۲۰۳۰ پیش می‌رود. اختلاف جزئی در برخی ارقام – مانند تفاوت میان ۶۱۸ پرده سینما در آمار رسمی و «بیش از ۶۳۰» پرده در گزارش عرب‌نیوز – تغییری در تصویر کلی ایجاد نمی‌کند. تمرکز بر کلان‌شهرهای پرجمعیت، در کنار توجه به استان‌های حاشیه‌ای و اقلیت‌نشین، سیاستی متوازن را نشان می‌دهد که می‌تواند هم انسجام داخلی و هم نفوذ بین‌المللی عربستان را تقویت کند. استمرار این روند، جایگاه پادشاهی را به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی بازار جهانی فرهنگ و هنر تثبیت خواهد کرد. این در حالی است که بر اساس برآورد صندوق بین‌المللی پول، بخش فرهنگ و سرگرمی می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ سالانه بیش از ۲۰۰ هزار فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم در عربستان ایجاد کند. این مشاغل شامل حوزه‌های مدیریت رویداد، تولید محتوای دیجیتال، مدیریت موزه، بازاریابی فرهنگی و فناوری‌های خلاق خواهد بود. این فرصت‌های شغلی می‌تواند به کاهش نرخ بیکاری جوانان عربستان از سطح فعلی ۷.۴ درصد به کمتر از ۵ درصد کمک کند.