پیدا و پنهان نقش زنان در بازار کار عربستان؛ آیا نقشه راه برابری شغلی در پادشاهی اجرا می‌شود؟

به گزارش تجارت نیوز، بازار کار زنان در عربستان سعودی طی چند سال اخیر دستخوش تغییرات ساختاری و فرهنگی مهمی شده که بخشی از برنامه‌های کلان اقتصادی و اجتماعی «چشم‌انداز ۲۰۳۰» این کشور به شمار می‌رود. هدف این اصلاحات، افزایش مشارکت زنان در نیروی کار، کاهش موانع شغلی و ارتقای وضعیت اقتصادی زنان سعودی است. در این گزارش، با تکیه بر داده‌های رسمی «اداره کل آمار عربستان» (الهيئة العامة للإحصاء) و «بانک جهانی» (World Bank) ، وضعیت بازار کار زنان تا سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۵ به طور تخصصی بررسی می‌شود.

نرخ مشارکت زنان در نیروی کار و روند رشد

بر اساس آمار «اداره کل آمار عربستان» (الهيئة العامة للإحصاء)، نرخ مشارکت زنان سعودی در نیروی کار تا سه‌ماهه اول ۲۰۲۵ به ۳۶.۳ درصد است که رشد چشمگیری نسبت به سال ۲۰۱۷ (۱۷ درصد) دارد و فراتر از اهداف اولیه برنامه «چشم‌انداز ۲۰۳۰» ارزیابی می‌شود. به نوشته نشریه تایمز اف ایندیا، این پیشرفت نتیجه ترکیبی از اصلاحات قانونی، برنامه‌های توانمندسازی و تغییرات فرهنگی است که زمینه‌های حضور زنان را در بخش‌های مختلف اقتصاد فراهم کرده است. علاوه بر این، اصلاحات قانونی مهمی مانند لغو محدودیت‌های مرتبط با اجازه کار زنان توسط فرد مَحرَم (مرد)، و تسهیل دریافت مجوزهای کسب‌وکار، نقش قابل توجهی در تسهیل حضور زنان در بازار کار داشته است. به باور ناظران هراندازه نرخ مشارکت زنان افزایش یافته، اما هنوز نسبت به میانگین جهانی (بیش از ۶۰ درصد) فاصله دارد و نشان‌دهنده وجود ظرفیت بالقوه بالاتر برای جذب نیروی کار زن است. به طور مثال، در کشورهای پیشرفته اروپایی مانند سوئد و نروژ نرخ مشارکت زنان به بیش از ۷۵ درصد می‌رسد که نشانگر تفاوت قابل توجه در سیاست‌های حمایتی و فرهنگ کاری است. همچنین، این نرخ به وضوح از نرخ مشارکت مردان (۶۶.۴ درصد) کمتر است که بخشی از آن به محدودیت‌های ساختاری و فرهنگی مرتبط است. همچنین تحلیل سازمان آمار کل عربستان با انتشار گزارشی یادآور شده که نرخ مشارکت زنان در مناطق شهری بالاتر از مناطق روستایی است که علت آن دسترسی بهتر به فرصت‌های شغلی و خدمات حمایتی در شهرهاست. بر اساس تحلیل‌های جغرافیایی نرخ مشارکت زنان در مناطق شهری تا ۴۲ درصد می‌رسد که بیش از دو برابر مناطق روستایی است که حدود ۲۰ درصد گزارش شده است. این تفاوت عمدتا ناشی از دسترسی بهتر به فرصت‌های شغلی، آموزش و خدمات حمایتی در شهرهاست.

سهم زنان در نیروی کار و نرخ بیکاری

بر اساس داده‌های «بانک جهانی» و «Trading Economics»، سهم زنان از کل نیروی کار در عربستان (شامل اتباع و نیروی کار غیرسعودی) حدود ۱۹.۶ درصد است. این نشان می‌دهد که زنان هنوز در بخش‌های متعددی از اقتصاد حضور کم رنگی دارند و سهم عمده نیروی کار به مردان اختصاص دارد. همزمان بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط اداره کل آمار عربستان نرخ بیکاری زنان سعودی نیز تا سه‌ماهه اول ۲۰۲۵ معادل ۱۰.۵ درصد گزارش شده است که کاهش ۳.۶ درصدی نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد. به نوشته اکونومیست اگرچه روند کاهشی نرخ بیکاری نویدبخش است، اما این رقم همچنان بالاتر از نرخ بیکاری مردان بوده و حاکی از موانع باقی‌مانده در مسیر اشتغال زنان است. همزمان شواهد نشان می‌دهد زنان مجرد نرخ بیکاری پایین‌تری نسبت به زنان متاهل دارند که به محدودیت‌های خانوادگی و فرهنگی در اشتغال زنان متاهل اشاره دارد. براساس گزارش منتشر شده توسط سازمان بین المللی کار که سال 2024 منتشر شد، نرخ بیکاری زنان مجرد حدود ۸ درصد است که کمتر از نرخ بیکاری زنان متأهل (۱۲ درصد) است.

نسبت اشتغال و چالش‌های زنان جوان

نسبت اشتغال زنان نسبت به جمعیت آنان ۳۲.۵ درصد گزارش شده که نمایانگر بخشی از چالش‌های تبدیل نرخ مشارکت به اشتغال واقعی است. در بخش جوانان (۱۵–۲۴ سال) نرخ مشارکت ۱۸.۴ درصد و نرخ اشتغال ۱۴.۶ درصد است، که بیانگر چالش‌های خاص در ورود زنان جوان به بازار کار است. بر اساس گزارش اداره کل آمار عربستان، وجود این شکاف‌ها نیازمند اصلاحات بیشتر در نظام آموزش، تطابق مهارت‌ها با نیاز بازار و توسعه سیاست‌های حمایتی از اشتغال زنان جوان است. علاوه بر این، برنامه‌های آموزش مهارتی و کارآفرینی ویژه زنان جوان در سال‌های اخیر افزایش یافته که تاثیر مثبتی بر ورود این گروه به بازار کار داشته اما هنوز نیازمند توسعه است. در همین راستا وزارت توسعه اجتماعی و کار عربستان با انتشار گزارشی در سال 2024 تاکید کرد که برنامه‌های آموزش مهارتی و کارآفرینی ویژه زنان جوان در سال‌های اخیر با افزایش ۲۵ درصد در بودجه و تعداد پروژه‌ها همراه بوده که تاثیر مثبتی بر ورود این گروه به بازار کار داشته است.

ساختار اشتغال زنان بر اساس بخش‌های اقتصادی

داده‌های «بانک جهانی» نشان می‌دهد که حدود ۹۹ درصد از زنان شاغل در عربستان در بخش خدمات فعالیت دارند. بیشترین سهم در حوزه آموزش (۶۰ درصد) و سلامت (۶ درصد) متمرکز شده است و سهم زنان در بخش‌های صنعت و کشاورزی بسیار ناچیز است. این ساختار منعکس‌کننده تمرکز زنان در بخش‌های خدماتی و عمومی است که با سیاست‌های تشویقی و فضای فرهنگی تطابق دارد.

میانگین دستمزد و تفاوت حقوق

بر اساس گزارش «اداره کل آمار عربستان» (الهيئة العامة للإحصاء) میانگین دستمزد ماهانه زنان سعودی در بخش عمومی حدود ۱۱٬۱۹۸ ریال (معادل تقریبی ۲٬۹۸۶ دلار) و در بخش خصوصی ۷٬۳۳۹ ریال (حدود ۱٬۹۵۷ دلار) است. این اختلاف نشان‌دهنده تفاوت‌های جنسیتی و همچنین تفاوت میان بخش‌های عمومی و خصوصی است. مقایسه میانگین دستمزد زنان با مردان سعودی نیز نشان می‌دهد که شکاف حقوقی در بازار کار سعودی همچنان پابرجاست و نیاز به برنامه‌های هدفمند برای کاهش آن وجود دارد. میانگین دستمزد در بخش‌های فناوری و خدمات مالی برای زنان بیشتر است و برنامه‌های تشویقی برای ورود زنان به این بخش‌ها در حال اجرا است. در همین راستا مرکز آمار کل عربستان با انتشار گزارشی در این باره مدعی شد، میانگین دستمزد زنان در بخش‌های فناوری اطلاعات و خدمات مالی حدود ۱۵ درصد بالاتر از میانگین کلی زنان است که نتیجه سیاست‌های تشویقی ورود زنان به مشاغل تخصصی در این حوزه‌هاست.

نقش بخش خصوصی در جذب نیروی کار زن

بخش خصوصی در عربستان سعودی نقش کلیدی در افزایش مشارکت زنان در بازار کار ایفا می‌کند. شرکت‌های بزرگ دولتی و خصوصی، از جمله پروژه‌های نوآورانه مانند «نئوم» و شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و خدمات مالی، برنامه‌های هدفمندی برای جذب و توانمندسازی زنان تعریف کرده‌اند. براساس گزارش وزارت توسعه اجتماعی و کار این شرکت‌ها با ایجاد محیط‌های کاری انعطاف‌پذیر، فراهم کردن امکانات مراقبت از کودکان و ارائه آموزش‌های تخصصی، زمینه حضور زنان را در سمت‌های فنی و مدیریتی فراهم کرده‌اند و در این میان  سهم زنان در بخش خصوصی، به ویژه در حوزه فناوری و خدمات مالی، رو به افزایش است و بسیاری از شرکت‌ها برنامه‌های توسعه نیروی کار زن را به عنوان بخشی از استراتژی‌های توسعه پایدار خود در نظر گرفته‌اند.

مقایسه وضعیت بازار کار زنان در عربستان با کشورهای منطقه

بازار کار زنان در عربستان سعودی اگرچه طی سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل توجهی داشته، اما همچنان از برخی کشورهای منطقه، مانند امارات متحده عربی و قطر، فاصله دارد. به عنوان مثال، براساس گزارش بانک جهانی که سال 2024 منتشر شد، نرخ مشارکت زنان در نیروی کار در امارات بیش از ۴۵ درصد و در قطر حدود ۴۰ درصد گزارش شده که بالاتر از نرخ ۳۶.۳ درصد عربستان است. این تفاوت تا حدی به دلیل سیاست‌های توسعه‌ای بلندمدت و تسهیلات گسترده‌تر در زمینه حقوق و حمایت‌های اجتماعی در این کشورهاست. همچنین، امارات و قطر به دلیل اقتصاد متنوع‌تر و سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش خدمات و فناوری، فرصت‌های شغلی متنوع‌تری برای زنان فراهم کرده‌اند. مقایسه این داده‌ها نشان می‌دهد که عربستان با وجود اصلاحات عمیق، هنوز ظرفیت رشد قابل توجهی در جذب نیروی کار زن دارد و می‌تواند از تجارب منطقه برای تسریع در روند اصلاحات بهره گیرد.

جایگاه زنان کارآفرین در پادشاهی

زنان عربستان سعودی نقش فزاینده‌ای در کارآفرینی و ایجاد کسب‌وکارهای کوچک و متوسط ایفا می‌کنند. بر اساس گزارش مؤسسه کارآفرینی سعودی (SMEA) تعداد زنان صاحب کسب‌وکار در پنج سال گذشته بیش از ۳۰ درصد افزایش یافته است. حمایت‌های دولتی و خصوصی در قالب تسهیلات مالی، آموزش‌های تخصصی و شبکه‌سازی، به رشد سریع اکوسیستم کارآفرینی زنان کمک کرده است. این روند نه تنها به افزایش مشارکت اقتصادی زنان کمک می‌کند، بلکه فرصت‌های شغلی جدیدی نیز برای دیگر زنان ایجاد کرده است. با این حال، چالش‌هایی مانند دسترسی محدود به منابع مالی و بازارهای بزرگ هنوز هم وجود دارد که نیازمند سیاست‌های تکمیلی است.

تاثیر فناوری‌های نوین و دورکاری بر اشتغال زنان

استفاده از فناوری‌های نوین و توسعه مدل‌های کاری انعطاف‌پذیر مانند دورکاری، نقش مهمی در افزایش مشارکت زنان در بازار کار عربستان داشته است. به ویژه در دوره پساکرونا، بسیاری از شرکت‌ها به سمت پذیرش مدل‌های کاری از راه دور روی آورده‌اند و همین گزاره امکان اشتغال زنان را به ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته و با محدودیت‌های فرهنگی افزایش داده است. بر اساس گزارش مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات عربستان، علاوه بر این، دولت پادشاهی برنامه‌هایی برای تقویت مهارت‌های دیجیتال زنان در قالب پروژه‌های آموزش آنلاین و دوره‌های تخصصی فنی تعریف کرده که به توانمندسازی زنان در حوزه‌های فناوری کمک می‌کند. به باور گروهی از ناظران این برنامه‌ها منجر به افزایش ۳۰ درصد در اشتغال زنان در بخش‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در پنج سال گذشته شده است. از همین رو می‌توان گفت چنین تحولاتی باعث شده‌اند تا زنان بتوانند در بخش‌های فناوری اطلاعات، بازاریابی دیجیتال و خدمات مشتری حضور پررنگ‌تری داشته باشند.

مشارکت زنان در سطوح مدیریتی و تصمیم‌گیری

اگرچه تعداد زنان شاغل در بازار کار عربستان افزایش یافته، اما حضور آنان در سطوح بالای مدیریتی و تصمیم‌گیری هنوز محدود است. طبق گزارش سازمان توسعه مدیریت عربستان زنان تنها حدود ۱۵ درصد از سمت‌های مدیریتی میانی و کمتر از ۸ درصد از سمت‌های ارشد اجرایی را در شرکت‌های بزرگ به خود اختصاص داده‌اند. با این حال، برنامه‌های توانمندسازی و آموزش رهبری ویژه زنان در حال اجراست و برخی شرکت‌ها با هدف افزایش تنوع جنسیتی، سیاست‌های جذب و ارتقای زنان را در دستور کار قرار داده‌اند. ارتقای سهم زنان در مدیریت می‌تواند تاثیر به‌سزایی در تسریع اصلاحات و بهبود شرایط کاری برای زنان داشته باشد.

چالش‌ها و موانع پیش روی زنان در بازار کار

با وجود پیشرفت‌ها، زنان سعودی با چالش‌هایی همچون محدودیت‌های فرهنگی، عدم تطابق مهارت‌ها با نیازهای بازار، ساعات کاری انعطاف‌پذیر و کمبود امکانات مراقبت از کودکان مواجه‌اند که مانع کامل شدن حضور آنان در بازار کار می‌شود. علاوه بر این، تمرکز بالای زنان در بخش خدمات و کمبود حضور در صنایع و بخش‌های فناوری، نشان‌دهنده نیاز به تنوع‌بخشی به اشتغال زنان است. علاوه بر این، مشکلات مربوط به دسترسی به حمل‌ونقل عمومی مناسب و ساعات کاری محدود، از دیگر موانع محسوب می‌شوند که دولت تلاش می‌کند با برنامه‌های زیرساختی آن‌ها را کاهش دهد. در نهایت باید گفت تغییرات مثبت در بازار کار زنان عربستان سعودی نشان‌دهنده اثربخشی سیاست‌ها و اصلاحات «چشم‌انداز ۲۰۳۰» است. افزایش نرخ مشارکت زنان به بیش از ۳۶ درصد و کاهش نرخ بیکاری، رشد اشتغال در بخش خدمات و بهبود نسبی دستمزدها گواه بر این موفقیت‌هاست. با این حال، تحقق برابری کامل، افزایش حضور در بخش‌های غیرخدماتی و رفع موانع فرهنگی و ساختاری همچنان از اولویت‌های آینده بازار کار زنان خواهد بود.