این روزها نوسانات تراز آب دریای خزر در صدر اخبار مرتبط با این پهنه آبی قرار دارد در حالی که چالش های دیگری هم برای بزرگترین دریاچه جهان وجود دارد که نه تنها اهمیت آن از نوسان تراز کمتر نیست که گاها بیشتر هم خواهد بود، یکی از مهمترین آن آلودگی سواحل دریای خزر است که از جانب کشورهای اطراف متوجه آن می شود. نگاه ما باید روی کنوانسیون تهران باشد، کنوانسیونی که سال ۲۰۰۶ حالت اجرایی پیدا کرده و الزامات اجرایی برای آن باید توسط پنج کشور حاشیه خزر تعریف شود تا بتوانیم جلوی آلودگی ها را بگیریم و آبهای ساحلی خزر را پاکیزه کنیم اگر این کار را نکنیم قبل از اینکه آب دریای خزر خشک شود تمام ظرفیت های حیاتی خود را در خزر از دست خواهیم داد. در فصول مختلف سال شاهد حضور حجم زیادی گردشگر در سواحل دریای خزر هستیم که این جمعیت در تابستان که گرما بیداد می کند بسیار چشمگیر می شود، در این گرما هر فردی دلش می خواهد تنی به آب بزند تا حرارت بدنش با خنکای آب خزر فروکش کند و ساعات خوشی برای خود و خانواده اش رقم بخورد اما غافل از اینکه لایه پنهانی از این خوشگذرانی در دل آبهای بزرگترین دریاچه جهان وجود دارد و آنهم وجود انواع آلودگی هاست که می تواند سلامتی فرد را به خطر بیندازد، می توانیم حتی یک گام هم فراتر برویم و بگوییم که بر روی سلامت آبزیان و زیستمندان آن هم تاثیرگذار خواهد بود و در دور بعدی باز هم متوجه سلامتی انسان خواهد شد چون آخرین زنجیره مصرف ما هستیم. به اعتقاد کارشناسان، وقتی مواد مضر در زنجیره غذایی قرار می گیرد به ترتیب به تمام زیستمندان منتقل می شود به این صورت که ابتدا زئوپلانگتون ها از این مواد تغذیه می کنند بعد آنها توسط ماهیان کیلکا خورده می شوند، کیلکاها هم غذای ماهیان استروژن می شود، استروژن ها هم توسط انسان خورده می شود، با این حساب انسان در آخر این زنجیره غذایی قرار گرفته حالا اگر غلظت آلایندگی در پله جلبک ها عدد یک بود وقتی به انسان می رسد به ۱۰ می رسد یعنی ۱۰ برابر می شود و خطراتی که ایجاد می کند می تواند تا ۱۰ برابر موجب کاهش نرخ سلامتی شود. همچنین می تواند برای گردشگران و شناگران مشکلات پوستی ایجاد کند، به اعتقاد کارشناسان این آلودگی ها ظرفیت های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دریای خزر را تحت الشعاع قرار می دهد و قبل از اینکه آب خزر پسروی کند آلودگی زیستمندان آنرا نابود می کند. پژوهشگر در زمینه مطالعات دریایی درباره اینکه کدام بخش سواحل دریای خزر آلوده تر است به خبرنگار محیط زیست گفت: الان بیشتر توجه محافل علمی و اجرایی کشور بر روی کاهش سطح تراز آب دریای خزر است اما واقعیت این است که اهمیت بخش آلودگی دریای خزر بسیار فراتر از کاهش تراز سطح آن است چون کاهش یا افزایش سطح تراز در کارنامه خزر همیشه بوده و همواره خواهد بود یعنی در سال های پیش رو هم افزایش تراز و هم کاهش تراز را تجربه خواهیم کرد چون این یک پدیده سیکلی است و بارها اتفاق افتاده است. همایون خوشروان افزود: اما آن چیزی که نمی شود نجات داد و راحت از آن گذشت، آلودگی آبهای ساحلی خزر است که متاسفانه در کشور ما آلودگی های مختلف وارد دریا می شود، یکی از آنها ورود آلودگی های نفتی از کشور آذربایجان است که این آلودگی وارد آبهای آستارا می شود و این محدوده ساحلی تقریبا ۱۲۰ کیلومتری را آلوده می کند به شکلی که گاها در فصل سرد امواج توفانی باعث می شوند که مواد جامد حاصل از آلودگی های نفتی به شکل گلوله هایی کنار ساحل نهشت پیدا کنند، هم اینکه ماسه های ساحلی را آلوده می کند و هم گیاهان و جانورانی که در محدوده ساحلی وجود دارند را نابود می کند ضمن اینکه می تواند تاثیر بسزایی در اکوسیستم های ساحلی بگذارد. وی ادامه داد: نکته دوم این است که در شرق دریای خزر در محدوده آبهای ترکمنستان این مشکل را نداریم چون آنجا منابع آلاینده مهمی وجود ندارد، به علت بیابانی بودن سواحل خزر در آن محدوده ریسک آلودگی خیلی پایین است اما بیابان هایی داریم که می توانند تحت تاثیر توفان های اقلیمی کانون ریزگردهایی باشند که منطقه ساحلی خزر را در بخش شرقی و جنوب شرقی دچار چالش کند، به طوری که در تابستان در شهر بهشهر، گلوگاه، گرگان و آق قلا مشکل ریزگرد داشتیم که حاصل همان توفان هایی است که در خشکی اتفاق می افتد و رسوبات و ریزدانه های ساحلی را به حرکت در می آورد و چرخه اقتصاد و اجتماع را برای مدتی دچار اختلال می کند. خوشروان اظهار داشت: در سواحل مستقر بین آستارا تا گمیشان هم که شامل استان های ساحلی گیلان، مازندران و گلستان می شود، بیش از ۱۰۰ رودخانه وجود دارد که در ۲ غالب پیچان رود و رودخانه های گیسویی شکل آبهایشان وارد دریای خزر می شود، عمده رودخانه های پیچان رود، رودخانه هایی هستند که از شهرهای مهم عبور می کنند، مانند رودخانه تلار از شهر قائمشهر، بابل رود از شهر بابل، چالوس رود از شهر چالوس، رودخانه سرخرود از داخل شهر فریدونکنار و سرخرود، رودخانه سیاه رود و تجن از شهر ساری و رودخانه نکارود هم از شهر نکا عبور می کند. وی ادامه داد: نکته مهم این است که از آب تمام این رودخانه ها برای مصارف کشاورزی استفاده می شود، بعد از آنکه آب آنها وارد زمین های کشاورزی شد سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی وارد آن می شود و بعد از آن وارد منابع آبی زیرزمینی شده آنها را آلوده می کند و دوباره وارد رودخانه می شوند و در نهایت به دریای خزر می رسند، علاوه بر این پسماندها و پساب های شهری هم مستقیم وارد این رودخانه ها می شود که نرخ آلودگی میکروبی را در آبهای ساحلی به شدت افزایش می دهند. این پژوهشگر در زمینه مطالعات دریایی تاکید کرد: یکی از هات اسپات های مهم در سواحل جنوبی خزر، آلودگی های حاصل از سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی در فصول زراعی است به ویژه از اوایل فروردین ماه تا نزدیک مهرماه منطقه را تحت پوشش قرار می دهد، دوم پساب های انسانی است که همواره در طول سال آبها را آلوده می کند، این نکته مهمی است چرا که آبهای ساحلی ما دارند توسط این مسائل آلوده می شوند. وی اظهار داشت: اتفاق بدی که اینجا می افتد این است که ما گردشگران بسیاری داریم که در طول سال به سواحل دریای خزر می آیند؛ امسال که رکورد ۲۰ تا ۲۱ میلیون مسافر را داشتیم، این تعداد دفع پساب و پسماند دارند که به نرخ آلودگی ها می افزایند ضمن اینکه شناگاه هایی که برای این افراد در مناطق ساحلی تعبیه شده بیشتر آنها در معرض سواحلی قرار گرفته اند که پرخطرترین، پرریسک ترین و آلوده ترین سواحل هستند، یکی از این سواحل می تواند ساحل شرق بندر بابلسر بین شازده رود تا بابل رود باشد یعنی جایی که آلودگی های بابل رود مستقیم وارد آن می شود و تحت تاثیر جریان های غرب به شرق به سمت این منطقه حرکت می کند و رودخانه شازده هم به آن کمک می کند که ریسک آلودگی بالا برود و جالب این است که شناگرهایی وارد همین رودخانه شازده و بابل رود می شوند چون از آلودگی آن بی اطلاع هستند. وی ادامه داد: بنابراین در بحث اینکه حالا دریای خزر چه زمانی عقب نشینی و چه زمانی پیشروی می کند نباید توجه خودمان را زیاد به این موضوع معطوف کنیم اگر چه این موضوع خیلی مهم است و باید آنرا مدیریت کنیم هر چند تاکنون هم مدیریت موفقی نداشتیم، در این راستا نگاه ما باید روی کنوانسیون تهران باشد، کنوانسیونی که سال ۲۰۰۶ حالت اجرایی پیدا کرده و الزامات اجرایی برای آن باید توسط پنج کشور حاشیه خزر تعریف شود تا بتوانیم جلوی آلودگی ها را بگیریم و آبهای ساحلی خزر را پاکیزه کنیم اگر این کار را نکنیم قبل از اینکه آب دریای خزر خشک شود تمام ظرفیت های حیاتی خود را در خزر از دست خواهیم داد، زیستمندان ما نابود خواهند شد به طوری که الان جمعیت فوک ها به یک دهم رسیده است جمعیت ماهیان استروژن بین یک دهم تا یک بیستم رسیده و ذخایر ماهیان کلیکا روز به روز در حال کاهش است، این به معنای این است که ظرفیت های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دریای خزر تحت الشعاع قرار خواهد گرفت. خوشروان در پاسخ به اینکه با این وجود کدام منطقه از سواحل دریای خزر آلوده تر است گفت: به عنوان فردی که سالهاست در این زمینه و در دریای خزر فعالیت می کنم باید بگویم که مقام نخست را استان مازندران دارد، آبهای ساحلی مازندران در حد فصل بین بابلسر تا منطقه رامسر به عنوان پرجمعیت ترین منطقه هم محسوب می شود و بیشترین گردشگران هم در این منطقه هستند، می شود گفت که آلوده ترین آبهای ساحلی را به خود اختصاص می دهد، بعد از آن به سواحل استان گیلان می رسیم که نرخ آلودگی آن بیشتر در سواحل مرکزی از بین رودسر تا نزدیک بندر انزلی و رضوان شهر ادامه پیدا می کند، سالم ترین آبهای ساحلی از رضوان شهر تا نزدیک لیسار در شمال غرب گیلان و منطقه شرق سواحل جنوبی دریای خزر از بندر ترکمن تا گمیشان است، با این حساب اکنون ۲ زون نسبتا مناسب، یک زون بسیار خطرناک و یک زون با درجه خطر آفرینی بالا در مازندران و گیلان مرکزی وجود دارد. وی تاکید کرد: آنچه که باید انجام شود اولین نکته مدیریت دفع پسماندها و پساب های شهری است که باید حتما شبکه های فاضلاب و تصفیه داشته باشیم تا پساب ها تصفیه و بعد وارد رودخانه ها شوند تا آلودگی از رودخانه ها به دریای خزر منتقل نشود، دوم اینکه شناگاه ها برای کاهش ریسک مخاطرات گردشگران ساحلی باید در مناطقی تعبیه شوند که ریسک آلودگی در آنها کمتر باشد نه در جاهایی که مستقیم در معرض آلودگی قرار بگیرند و بیماری های مختلف را به گردشگران منتقل کنند، سوم اینکه با تشریک مساعی با چهار کشور حاشیه دریای خزر مانند روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان گام های مهم و موثری را برای اجرایی کردن الزامات قوانینی که در کنوانسیون رامسر برای حفاظت از تالاب ها و کنوانسیون تهران برای حفاظت از محیط زیست دریای خزر دیده شده را اجرایی کنیم تا بتوانیم جلوی مشکلات پیش رو را بگیریم. وی درباره تاثیر آلودگی ها بر زیستمندان خزر و در نهایت انسان گفت: هر عاملی که موجب افزایش یا کاهش آلودگی دریای خزر شود مستقیم بر روی خواص غیرزیستی دریا و عناصر زیستی که شامل جانداران است تاثیر مستقیم می گذارد، برای همین است که صید و منابع زیستی کاهش یافته و رو به افول است. خوشروان اظهار داشت: در واقع بحث تجمع مواد مضر در بدن جانداران را داریم، وقتی آلودگی در زنجیره غذایی قرار بگیرد ابتدا توسط زئوپلانگتون ها استفاده می شود بعد از ماهیان کیلکا آنرا می خورند، کیلکاها هم توسط ماهیان استروژن خورده می شوند و بعد از آن استروژن هم مورد تغذیه انسان قرار می گیرند، با این حساب انسان در آخر این زنجیره غذایی قرار گرفته است حالا اگر غلظت آلایندگی در پله جلبک ها یک بود وقتی به انسان می رسد به ۱۰ می رسد یعنی ۱۰ برابر می شود و خطراتی که ایجاد می کند می تواند تا ۱۰ برابر موجب کاهش نرخ سلامتی شود. وی با اشاره به اینکه علاوه بر آلودگی های میکروبی ، آلودگی حرارتی هم آبهای خزر را تهدید می کند، گفت: نیروگاه نکا را هم در حاشیه خزر داریم که باعث آلودگی حرارتی آبهای ساحلی خزر می شود چون فعالیت آن دمای آب را افزایش می دهد که بلوم جلبکی را به همراه دارد و در نهایت باعث از بین رفتن بسیاری از موجودات می شود.
