«زلزله تهران تاریخ خاورمیانه را تغییر می‌دهد!»؛ چندی پیش محمد درویش، فعال محیط زیست این پیش‌بینی را در گفتگو با تجارت‌نیوز مطرح کرد. هشدارها در مورد وقوع یک زلزله شدید در تهران (با بزرگی حدود 6 و نیم تا 7 ریشتر)، سال‌هاست که مطرح می‌‌شود و در همه این مدت نیز گفته شده است که پایتخت آمادگی چنین رخدادی را ندارد. امروز نیز بار دیگر همین هشدارها تکرار شده است؛ این بار علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، میانگین زلزله‌خیزی این کلان‌شهر را دو برابر کل کشور دانسته. او از عدم سرمایه‌گذاری مردم و مسئولان برای مقابله با خطرات بحران‌هایی چون سیل و زلزله، ابراز نگرانی کرده است. به گفته نصیری، «زلزله» واقعیتی است که پایتخت دیر یا زود با آن مواجه می‌شود و هر لحظه ممکن است اتفاق بیفتد؛ اما این تصور که با وقوع زلزله شدید در تهران، همه زیر آوارها می‌مانند و جان خود را از دست می‌دهند، تفکر اشتباهی است. در عین حال، وقوع چنین رخدادی می‌تواند فاجعه‌آفرین باشد. آنگونه که علی بیت‌اللهی، رئیس بخش «زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری» در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به تجارت‌نیوز می‌گوید، مدل‌سازی‌ها گویای احتمال کشته و زخمی شدن حدود یک میلیون نفر در صورت وقوع یک زلزله شدید در تهران است. بسیاری از ساختمان‌های شهر نیز تاب تحمل چنین زمین‌لرزه‌ای را ندارند. مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید. قرارگیری تهران، کرج و تبریر، روی کمربند زلزله با خطر بسیار بالا *در مورد وقوع یک زلزله شدید در تهران سال‌هاست هشدار داده می‌شود و در جدیدترین مورد هم گفته شده که میانگین زلزله‌خیزی شهر تهران ۲ برابر میانگین کل کشور است. این خطر تا چه حد پایتخت را تهدید می‌کند؟ واقعیت این است که در نقشه پهنه‌بندی خطر زلزله، که بر اساس آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله موسوم به آیین‌نامه ۲۸۰۰ تهیه شده است، یک کمربند با خطر بسیار بالا وجود دارد که از سمت تهران تا شمال غرب کشور کشیده شده است. پرخطرترین منطقه لرزه‌ای کشور روی این نوار قرار دارد. متاسفانه بین 20 تا 25 درصد جمعیت ایران ساکن همین منطقه هستند و کلان شهرهایی مانند تهران، کرج و تبریز روی این نوار قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر، منطقه شهری تهران، از نظر وجود گسل‌‌های لرزه‌زا، از جمله شهرهای بسیار پرخطر محسوب می‌شود. به این معنی که گسل شمال تهران، در سرتاسر خط شمالی شهر در مرز بین کوه و دشت کشیده شده است. گسل نیاوران نیز در محدوده شهری تهران، به ویژه در منطقه یک شهرداری تهران قرار دارد. در پایین دست آن نیز گسل لویزان هست که در شمال شرق تهران گسترش یافته است. علاوه بر این، سه گسل بسیار مهم و اصلی که در شمال هستند، در جنوب شهر نیز گسل شمال و جنوب ری قرار گفته است. در واقع این کلان شهر پرجمعیت، در محدوده گسل‌های فعال محصور شده است. سوابق لرزه‌خیزی تهران نیز نشان می‌دهد که به غیر از این موارد اصلی، حدود ۲۷ گسل فرعی و کوتاه نیز وجود دارد که در میان آبرفت‌های تهران واقع شده‌اند. ضمن اینکه احتمال داده می‌شود در زیر آبرفت‌های تهران، گسل‌های ناشناخته متعددی نیز وجود داشته باشند. بنابراین از نظر تراکم گسلش و چشمه‌های لرزه‌ای که در واقع همان گسل‌ها هستند، تهران یکی از پرخطرترین شهرهای ایران محسوب می‌شود. بر همین اساس، احتمال وقوع یک زلزله شدید در تهران نیز وجود دارد. کما اینکه در طول تاریخ نیز، ویرانی‌های ناشی از رخداد زلزله‌های بزرگ در این محدوده گزارش و حتی در حدود 180 تا 200 سال پیش، خرابی‌هایی در ساختمان‌ها به وضوح به تصویر کشیده شده است. عدم وقوع زلزله‌های کوچک نگران‌کننده است *اکنون بر اساس گزارش‌های ثبت شده در ایستگاه‌های لرزه‌نگاری، شرایط تهران از نظر وقوع زلزله چگونه است؟ یک موضوع مهم و نگران کننده این است که با وجود قرار گیری تهران روی گسل‌هایی متعددی که به آن اشاره کردم، در حدود ۱۰۰ سال اخیر، زلزله‌های کوچک چندانی در داخل محدوده شهری رخ نداده است. در واقع در این محدوده، نسبت به شرق تهران به سمت دماوند و در مقایسه با غرب به سمت جنوب کرج و مناطقی مانند ملارد و هشتگرد، به طور تعجب‌برانگیزی زلزله دستگاهی چندانی گزارش نمی‌شود. به زلزله‌های کوچکی که ایستگاه‌های لرزه‌نگاری آنها را ثبت می‌کنند، اصطلاحا دستگاهی گفته می‌شود و آمارها نشان می‌دهد که تعداد آنها در محدوده شهر تهران اندک است. این موضوع به نظر من، نکته مثبتی نیست. چرا که رخداد زلزله‌های کوچک و متوسط، به تخلیه اندکی از انرژی‌ها و تنش‌های نهفته در گسل‌ها، کمک می‌کند. اما عدم رخداد اینگونه زلزله‌ها، متاسفانه این بدبینی را ایجاد می‌کند که ممکن است زلزله به مراتب بزرگ‌تری ایجاد شود. این احتمالی است که زمین‌شناسان مختلفی بر آن صحه می‌گذارند؛ بنابراین وقوع یک زلزله شدید در تهران، خطر بالقوه‌ای است که شهر را تهدید می‌کند. البته زمان آن قابل پیش‌بینی نیست. تهران، آماده نیست *در چنین شرایطی، این نگرانی وجود دارد که پایتخت تا چه حد برای چنین خطر بالقوه‌ای آماده است؟ واقعیت‌ها نشان می‌دهد که متاسفانه تهران آمادگی لازم را برای چنین خطری ندارد. حدود 12 هزار و 500 پلاک ساختمانی این شهر روی حریم گسل‌ها احداث شده است. همچنین، از حدود یک میلیون و 100 هزار پلاک ساختمانی واقع در تهران، نزدیک به ۲۵۰ هزار مورد آن در بافت فرسوده قرار گرفته‌اند. از سوی دیگر، حدود ۶۰ درصد ساختمان‌های شهر، فاقد کیفیت و مقاومت قابل قبول در مقابل زلزله‌های بزرگ هستند. محدوده‌های مرکزی و پرتراکم تهران، شامل بافت‌های فرسوده با ساختمان‌های ناپایدار و معابر تنگ می‌شوند. این شرایط، امکان امدادرسانی به موقع و مقابله با مسائل ثانویه‌ای که احتمال وقوع آنها وجود دارد از جمله آتش‌سوزی را کاهش می‌دهد. این آمارها نشان می‌دهد که در صورت وقوع یک زلزله شدید در تهران، شهر آمادگی قبولی قبولی برای مقابله با آن ندارد. البته در سال‌های اخیر کارهای متعددی انجام شده اما وسعت بناها و تعداد جمعیت در معرض خطر به حدی زیاد است که آمادگی‌ها به هیچ وجه کفایت نمی‌کند. احتمال کشته و زخمی شدن یک میلیون نفر پس از وقوع زلزله شدید در تهران *آیا پیش‌بینی‌هایی از خسارت‌های احتمالی وقوع چنین رخدادی وجود دارد؟ مدل‌سازی‌هایی در این زمینه انجام شده‌اند که برآورد می‌کنند، در صورت وقوع یک زلزله شدید در تهران، ممکن است حدود یک میلیون نفر از شهروندان کشته و زخمی شوند. این آمار می‌تواند فاجعه قرن را رقم بزند. در شرایطی که عمده ساختمان‌های واقع در بافت‌های فرسوده، حتی در برابر زمین‌لرزه‌های متوسط نیز تاب مقاومت ندارد، اگر زلزله دهشتناک و بزرگی رخ بدهد، شرایط فاجعه‌بار خواهد بود. این واقعیت نشان می‌دهد که باید روی اقدامات پیشگیرانه‌ای که در صورت وقوع زلزله خسارت‌ها را کاهش می‌دهند، تمرکز ویژه‌ای داشته باشیم. افزایش خطر بر اثر همراهی زلزله‌خیزی و فرونشست *فرونشست نیز یکی از چالش‌های جدی تهران است. آیا همراهی این موضوع با زلزله‌خیزی شهر، نگرانی‌ها را افزایش نمی‌دهد؟ در واقع دو موضوع در این زمینه وجود دارد. در ساختگاه تهران، قنات‌ها و حفره‌های متعددی مدفون شده‌اند. برآورد می‌شود که طول رشته قنات‌های شناسایی شده شهر به ۶۰۰ کیلومتر می‌رسد. احتمال وجود حدود ۵۰۰ کیلومتر قنات ناشناخته نیز در زیر شهر وجود دارد. زمانی که جمعیت تهران در حوالی ری متمرکز بود، از شمال به سمت جنوب شهر، رشته قنات‌های متعددی برای انتقال آب حفر شده بوند که اکنون به حال خود رها شده‌اند. بدون شک، فروریزش‌های ناشی از ارتعاش زمین، خطر تخریب زلزله را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، خود فرونشست زمین نیز موجب سستی و ناپایداری ساختمان‌ها می‌شود. در صورت وقوع یک زلزله شدید در تهران، ساختمان‌هایی که بر اثر این پدیده ناپایدار شده‌اند، بدون شک خسارت‌های بیشتری را متحمل می‌شوند. مردم آگاه و آماده باشند *بدون شک بخشی از شرایط موجود، حاصل فعل و ترک فعل‌هایی است که از سوی دولت‌ها رخ داده و وظایف حاکمیتی و نظارتی برای مقابله با آنها وجود دارد. اما علاوه بر این موارد، خود مردم باید چه اقداماتی را برای روبه‌رو شدن با وقوع یک زلزله شدید در تهران انجام دهند؟ یکی از مهمترین موضوعات در این زمینه، آموزش و افزایش آگاهی عمومی در مورد رخداد زلزله‌هاست. لازم است که مردم بدانند در زمان وقوع چنین رخدادهایی، باید چگونه رفتار کنند تا آسیب کمتری ببینند و به ویژه تلفات جانی کمتر شود. متأسفانه توجه عمومی به زلزله فقط در زمانی جلب می‌شود که زمین‌لرزه‌ای رخ داده باشد. در حالی که این موضوع، نیازمند استمرار آموزش در زمینه شیوه رفتار عموم مردم در مقابل زلزله است. علاوه بر این، افزایش کیفیت ساخت‌وساز و مقاومت ساختمان‌ها باید در دستور کار قرار گیرد. هم در زمان ساخت و هم برای خرید ساختمان‌ها، چنین مباحثی باید اهمیت به مراتب بیشتری نسبت به مسائلی چون نما و دکوراسیون داخلی داشته باشد. این موضوع نیازمند یک فرهنگ عمومی است که افزایش مقاومت ساختمان‌ها را به مطالبه مردم تبدیل کند. متأسفانه امروزه، نگاه‌های سوداگرانه در ساخت‌وساز به ویژه در حوزه مسکونی موجب شده است که بخشی از مفاد آیین‌نامه‌ها و مقررات ساخت‌و‌ساز، به درستی رعایت نشود. در حالی که تجربه نشان داده است که اگر افراد در زمان ساخت بنا، آیین‌نامه‌ها و ضوابط را رعایت کنند، محصول نهایی در مقابل زلزله‌های بزرگ پایدار خواهد بود؛ حتی اگر بنا آسیب ببیند، فروریزش و تلفات جانی رخ نمی‌دهد. بنابراین توجه به کیفیت و مقاومت ساختمان، نیازمند نظارت میدانی بیشتر است؛ در این صورت، گام بسیار بزرگی در کاهش آسیب‌های جانی پس از وقوع یک زلزله شدید در تهران برداشته می‌شود.
