گزارش گمرک در رابطه با سهم واردات ایران از کالاهای سرمایه‌ای، واسطه‌ای و مصرفی

طبقه­‌بندی نظم بخشیدن منطقی به داده­‌ها یا اطلاعات موجود است. به طوری که یک یا چند صفت مشخص از موارد موجود، مد‌‌نظر قرار گرفته و چارچوبی معنادار به‌منظور دسته­‌بندی داده­‌ها و اطلاعات موجود ارایه می­‌شود. در راستای انجام طبقه­‌بندی­‌های اقتصادی - اجتماعی که در زمره طبقه­‌بندی­‌های مرجع قرار می­‌گیرند، نهادهای بین‌المللی نظیر سازمان ملل متحد، سازمان بین‌­المللی کار، صندوق بین­‌المللی پول، سازمان جهانی گمرک و سایر نهادهای مشابه، با توجه به اهداف مورد نظر خود، به ارایه انواع طبقه‌­بندی­ پرداخته­‌اند. بخشی از طبقه­‌بندی­‌های انجام­‌شده در حوزه اقتصاد، به طبقه­‌بندی محصولات تولیدی باز می‌­گردد که در همین راستا نیز چندین تقسیم‌بندی، توسط نهادهای مرتبط ارایه شده است.

یکی از این دسته­‌بندی­‌ها، طبقه­‌بندی استاندارد بین­‌المللی کلیه رشته فعالیت­‌های اقتصادی (ISIC) است. این نوع طبقه­‌بندی، مرجع بین­‌المللی طبقه­‌بندی فعالیت­‌های تولیدی بوده و چارچوبی جامع است که از طریق آن، داده­‌های اقتصادی گردآوری شده و در ساختاری مناسب به منظور تحلیل اقتصادی، تصمیم‌­گیری و سیاست‌گذاری مورد استفاده واقع می­‌شوند.

نوع دیگری از طبقه‌­بندی ارایه­‌شده، طبقه­‌بندی محوری محصول (CPC) است که تولیدات را بر اساس خصوصیات فیزیکی و ماهیت ذاتی محصولات که خاص آنها است، طبقه‌­بندی می­‌کند. در این نوع طبقه­‌بندی جزئیات کاملی از کالا مد‌نظر قرار می­‌گیرد. عواملی نظیر اینکه کالا از چه مواد خامی تشکیل شده است، در چه مرحله­‌ای از تولید محصول قرار دارد یا نحوه تولید کالاها، هدف یا رده استفاده کننده از آن و قیمتی که به فروش می­‌رسد، در این طبقه­‌بندی لحاظ می­‌شود.

دسته سوم طبقه­‌بندی محصولات، طبقه‌­بندی نظام هماهنگ توصیف و کدگذاری کالا (HS) نام دارد که بر طبق این دسته­‌بندی، جزئیات مبسوط و کاملی از کالاهای قابل مبادله در تجارت بین­‌الملل ارائه می­‌گردد. شایان ذکر است، شکل دیگر این گروه­‌بندی، طبقه­‌بندی استاندارد تجارت بین­الملل (SITC) نام دارد. در این نوع طبقه­‌بندی مواردی چون مواد مورد استفاده در تولید، مرحله فرایند، طرز عمل بازار و استفاده از محصول، اهمیت کالا بر مبنای تجارت جهانی و تغییرات فن­اوری منعکس می­‌گردد.

طبقه­‌بندی رده‌­های عمده اقتصادی (BEC) نیز نوعی دیگری از طبقه­‌بندی است که گروه‌­های کالایی را بر مبنای مصارف نهایی آنها به سه دسته عمده «کالاهای مصرفی»، «کالاهای واسطه­‌ای» و «کالاهای سرمایه­‌ای» طبقه‌­بندی می­‌کند. در این راستا، ابتدا توضیحاتی در خصوص منطق طبقه­‌بندی کالاها به سه دسته مذکور پرداخته، سپس اطلاعاتی در رابطه با طبقه­‌بندی BEC آورده شده است.

کالاها از نظر نحوه استفاده در سه دسته کالاهای مصرفی، واسطه‌­ای و سرمایه­‌ای طبقه‌­بندی می‌­شوند. گمرک ایران برای اولین‌بار در سال 1379، اقدام به انتشار آمار واردات به تفکیک کالاهای سرمایه­‌ای، واسطه­‌ای و مصرفی نمود. با توجه به جداول موجود اتصال کدهای SITC و BEC به HS، امکان طبقه‌­بندی کالاها بر اساس مصرف نهایی آنها وجود خواهد داشت. گروه‌بندی مذکور بر اساس کد تعرفه H.S و اختصاص سهم در هر یک از گروه‌­ها تنظیم شده و الگوی بین­‌المللی بر مبنای کد BEC، مبنای این گروه­‌بندی قرار گرفته که در الگوی مذکور به هر ردیف سهم 100 تعلق می­‌گیرد و این مبنا بر اساس الگوی مصرف کالاهای وارداتی در داخل کشور، دستخوش تغییرات در سهم شده است.

تعاریف طبقه‌بندی مذکور به شرح زیر مبنا قرار گرفته است:

کالاهای سرمایه‌­ای : به کالاهایی اطلاق می­‌گردد که در تولید سایر کالاها و خدمات به کار رفته و طول عمر آن بیش از یک سال باشد. کالاهای سرمایه‌­ای نیز در ایجاد کالاهای دیگر مورد استفاده قرار می­‌گیرند. ماشین چاپ، تراکتور، دستگاه جوش، دستگاه تراشکاری و موارد مشابه، در زمره «کالاهای سرمایه­‌ای» لحاظ می­‌گردند.

کالاهای واسطه­‌ای : به کالاهایی اطلاق می‌­گردد که در تولید سایر کالاها و خدمات به کار می‌­رود. به عبارت دیگر این کالاها، به عنوان واسطه و وسیله‌­ای به منظور تولید کالاهای نهایی به شمار می‌آیند. مواد اولیه مورد استفاده در صنایع گوناگون، قطعات و لوازم اولیه اتومبیل و موارد مشابه به عنوان کالاهای واسطه‌­ای به شمار می‌آیند.

کالاهای مصرفی : به کالاهایی اطلاق می­‌گردد که در تولید سایر کالاها و خدمات به کار نرفته و مستقیم در مصرف خانوار مورد استفاده قرار می­‌گیرد. به تعبیری دیگر کالاهایی که در سطح خرده‌فروشی خریداری می­‌شوند و در نهایت به مصرف خانوارها می‌­رسند، کالاهای مصرفی نامیده می­‌شوند و خود به دو دسته قابل تقسیم­‌بندی هستند. برخی از کالاهای مصرفی، از نوع کالاهای مصرفی بی‌دوام یا کم‌دوام به شمار می­‌آیند که عموما با مصرف توسط خانوارها، پایان پذیرفته و عملا چیزی از آن باقی نخواهد ماند، این نوع کالاها سریعا فرسوده شده و از میان می‌­روند. انواع خوراکی‌­ها، از این دسته کالاها به شمار می­‌آیند. در مقابل برخی دیگر از کالاهای‌ مصرفی از نوع کالاهای مصرفی بادوام هستند که با یکبار مصرف توسط مصرف‌­کننده پایان نپذیرفته، بلکه قابلیت استفاده برای مدت زمان­‌های طولانی را دارا هستند. یخچال، تلویزیون و جارو برقی، نمونه‌های از کالاهای مصرفی با دوام هستند.

نکته مهم در طبقه‌بندی مذکور این است که سهم کالاها در هر طبق بر مبنای الگوی مصرف در داخل هر کشور تعیین می‌گردد. بر این اساس برخی از کالاها هم می‌توانند به عنوان کالاهای مصرفی و هم به عنوان کالاهای واسطه‌­ای طبقه­‌بندی شوند. چنانچه یک کالای مصرفی بی­‌دوام مانند شکر و گندم در صنایع تولیدی نظیر شکلات و شیرینی مورد استفاده قرار گیرد، به عنوان یک کالای واسطه­‌ای محسوب خواهد گردید. علاوه بر این برخی از کالاها هم می­‌توانند به عنوان کالاهای مصرفی و هم به عنوان کالاهای سرمایه­‌ای طبقه­‌بندی شوند. به عنوان مثال چرخ خیاطی اگر توسط خانوار مورد استفاده قرار گیرد، به عنوان کالای مصرفی بادوام و چنانچه در کارگاه تولیدی پوشاک مورد استفاده واقع شود، به عنوان کالای سرمایه‌­ای در نظر گرفته خواهد شد.

نکته حائز اهمیت پاسخ به این سؤال است که؛ یک کالا در گروه کالاهای مصرفی طبقه‌­بندی ­شود یا در کالاهای واسطه­‌ای یا سرمایه‌­ای؟ پاسخ سؤال در مورد بسیاری از کالاها، از پیش مشخص و واضح نیست. آنچه مسلم است، آن است که عامل اصلی در این مورد، به هدف خریدار برای خرید کالای مزبور و شیوه استفاده از آن کالا، باز می‌­گردد.

با توجه به مطالب فوق، نحوه مصرف کالا ها در داخل کشور بر اساس جدول داده ستانده مرکز آمار ایران و میزان مصرف خانوار، میزان مصرف به منظور تولید کالا در صنایع تولیدی بر اساس اطلاعات موجود در وزارتخانه‌های مرتبط نظیر وزارت جهاد و کشاورزی، بازرگانی، صنعت، معدن و تجارت، بانک مرکزی و… احصا و بر همین اساس سهم کالاهای وارداتی در هر گروه تعیین گردیده است.

به طور مثال، «دانه گندم خوراکی»، به طور 100% کالای واسطه‌­ای محسوب شده که به عبارتی به طور خام و به شکل اولیه مورد مصرفی نبوده و پس از طی فرایندهایی تغییر کاربری می‌­یابد. بیشترِ کالاهایی همچون «محصولات شیمیایی»، «کودها»، «چدن، آهن و فولاد» و… در این دسته قرار دارند. کالاهای مصرفی نیز، کالاهایی هستند که بی‌­واسطه و به طور مستقیم مورد مصرف قرار می­‌گیرند، مانند«پوشاک»، «خوراکی‌ها»، «زیورآلات»، «گوشت» و… در مقابل، کالاهایی مانند «حیوانات زنده مانند اسب برای مولد نژاد»، «ماشین‌­آلات و دستگاه‌­های برقی»، «وسائط نقلیه هوایی» در گروه کالاهای سرمایه‌­ای قرار دارند. برخی کالاها نیز، از هر یک از دو یا سه گروه کالایی سهم دارند.

میزان واردات کشور در سال 1395 بالغ بر 33,399 هزار‌ تن و به ارزش 43,684 میلیون دلار بوده است. از این میزان واردات بالغ بر 28,028 میلیون دلار با سهم ارزشی 64.16 درصد به کالاهای واسطه‌­ای،8,524 میلیون دلار با سهم ارزشی 19.51 درصد به کالاهای سرمایه‌­ای و حدود 7,131 میلیون دلار با سهم ارزشی 16.32 درصد به کالاهای مصرفی اختصاص داشته است.

«دستگاه­‌های کمک‌ناوبری رادیویی غیر از دستگاه موقعیت‌یاب جهانی» با سهم ارزشی 10.58 درصد، «دستگاه گیرنده و فرستنده از نوع SDH به ظرفیت 155 مگابیت بر ثانیه (STM1) و بالاتر» با سهم ارزشی 4.04 درصد و «ماشین‌­آلات و دستگاه­‌های به هم فشردن، شکل دادن یا قالب­‌گیری سوخت­‌های معدنی جامد، خمیرهای سرامیکی و سایر محصولات معدنی، ماشین­‌های درست کردن قالب‌­های ریخته­‌گری از ماسه» با سهم ارزشی 3.20 درصد، سه گروه اصلی کالاهای سرمایه­‌ای وارد شده به کشور هستند.

حدود 28,029 میلیون دلار یا حدود 64.16 درصد از ارزش کل واردات کشور در سال گذشته به کالاهای واسطه‌­ای تعلق داشته است. «ذرت دامی» با سهم ارزشی 6.7 درصد و «لوبیای سویا» با سهم ارزشی 5.17 درصد و پس از آن «قطعات منفصله جهت تولید اتومبیل سواری ردیف 8703 بنزینی با حجم سیلندر 2000cc با ساخت داخل 14% تا کمتر از 30% به استثنای لاستیک» با سهم ارزشی 3.24 درصد سه گروه کالایی عمده کالاهای واسطه‌ای وارد شده به کشور در سال گذشته بوده‌­اند.

کلیه اطلاعات مذکور بر اساس اطلاعات مندرج در اسناد وارداتی و طبقه‌بندی ارائه شده بر اساس استاندارهای جهانی که پیشتر به آن اشاره نمودیم و الگوی تأیید شده مصرف کالا در داخل کشور توسط سازمان‌های متولی است.