مدارس هوشمند حلقه مفقوده سیستم آموزشی کشور

مرجان محمدی: مهرماه از راه می‌رسد؛ فصل مدارس، فصلی که دیگر برای کودکان و نوجوانان نسل جدید بوی گچ‌های رنگارنگ نمی‌دهد. تخته سیاه به خاطره‌ها پیوسته است و کم‌کم کتاب‌های درسی حذف می‌شوند. و نوت‌بوک‌ها و لپ‌تاپ‌ها جایگزین کتاب‌ها و دفترها می‌شود. شیوه‌های آموزش در حال تغییر است و روش‌های جدید آموزش جایگزین روش‌های سنتی شده است. هرچند که هنوز هستند مدارسی که با تخته سیاه و گچ‌های رنگارنگ تشکیل می‌شوند.

آموزش از راه دور، آموزش‌های مجازی و آموزش‌های الکترونیک چند صباحی است که در کشور مرسوم شده است. این آموزش ها از مقطع راهنمایی و دبیرستان شروع می‌شود و تا مقاطع بالاتر ادامه پیدا می‌کند.

سابقه ورود تبلت به مدارس به سال ۲۰۰۸ میلادی یعنی زمانی که طرح یک لپ تاپ برای هر دانش‌آموز با حمایت بانک جهانی کلید خورد، برمی‌گردد. جامعه هدف این طرح، کشورهای در حال توسعه به‌ویژه کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین بود که خیلی زود در کشورهای آرژانتین، بولیوی، برزیل، پرو، اروگوئه، شیلی، کلمبیا، السالوادور، هائیتی، جاماییکا، مکزیک، هندوراس، نیکاراگوئه، پاراگوئه، اکوادور، ونزوئلاو ترینیداد و توباگو اجرایی شد.

در آسیا نیز در کشورهایی نه چندان دور از ایران این طرح اجرا شد، به طوری که در هند در طرح آکاش، در ترکیه در طرح فاتح، در کره جنوبی در قالب برنامه آموزشی هوشمند (آغاز طرح در هر سه کشور از سال ۲۰۱۱) و در تایلند از سال ۲۰۱۲ تبلت به مدارس وارد شد.

تبلت‌ های وطنی به کلاس‌‌های درس نرسید

اما در ایران اجراي آزمايشي توزيع كيف الكترونيك در برخي مدارس كشور در سال تحصيلي 90 آغاز شد و کم‌کم این کیف‌های الکترونیک به دست دانش آموزان رسید، در سال‌هایی که این طرح در حال اجرا بود موافقان و مخالفان زیادی داشت، منتقدانی که معتقد بودند استفاده از رایانه برای دانش آموزان در این سنین مناسب نیست و به دانش آموز لطمه می‌زند.

توزيع كيف‌هاي الكترونيك از جمله برنامه‌هاي موجود در سند تحول بنيادين آموزش و پرورش بود كه به صورت جسته و گریخته در برخی از استان‌های کشورعملیاتی شد.

براساس اين طرح بخش عمده‌اي از كتاب‌هاي درسي و كمك‌درسي در قالب نرم افزارهاي آموزشي در بين دانش‌آموزان توزيع شد و حتی با یکی از برندهای تولید کننده گوشی و لپ تاپ و تبلت برای تولید لپ تاپ و تبلت وطنی قرارداد منعقد شد که به سرانجام نرسید.

از سوی دیگر به نظر می‌رسد توزيع كيف الكترونيكي در مدارس که به صورت آزمایشی انجام شد طرح موفقی نبود. از سوی دیگر بحث هوشمندسازی مدارس از سوی شوراي عالي آموزش و پرورش كشورمان در سال 1380 براي نخستين بار مطرح شد، طرحی که به دلیل نبود منابع مالی در آن سال اجرایی نشده و به آینده موکول شد.

پس از وقفه‌ای چند ساله طرح هوشمندسازی مدارس اجرایی شد اما به صورت جست و گریخته، در حال حاضر با گذشت چندین سال از این طرح هنوز مدارس کشور به معنای واقعی هوشمند نشده است هرچند که نام هوشمندی را یدک می‌کشد.

به نظر می‌رسد طرح هوشمندسازی مدارس شکست خورده است. این در حالی است که پیش‌بینی می‌شد مدارس هوشمند یکی از دستاوردهای مهم توسعه فناوری اطلاعات در برنامه‌های آموزش و پرورش باشد، اما این مهم محقق نشد. در حال حاضر تعداد معدودی از مدارس هوشمند شده‌اند آن هم نه به معنای واقعی هوشمندسازی.

تصوری که از هوشمندسازی مدارس در ذهن نقش می‌بندد حذف کیف و دفتر و کتاب‌های درسی و تخته و گچ و ماژیک و وایت برد است. اما فاصله زیادی است تا رسیدن به این تصورها. هستند مدارسی که دانش آموزان آن بر روی زمین می‌نشینند و از شدت فقر کیف و کتاب و دفتری هم ندارند.

در نقطه مقابل مدارس غیر انتفاعی هستند با شهریه‌های 15 تا 25 میلیون تومانی که با انواع و اقسام کلاس‌های آموزشی _تحصیلی و تفریحی در حال سوادآموزی هستند.

در حالی که دانش خلاق، استعداد یادگیری، توجه به فهم مطالب، آموختن با هدف تسلط و انتقال آن، ارزیابی آموخته‌ها به شكل متمركز، غلبه بر مشكلات مدرسه به عنوان یك سازمان آموزشی، هفت اصل كلیدی در مدارس هوشمند بودند و هستند هیچ یک از این هفت اصل به مرحله‌ اجرا نرسید.

چه مدرسه‌ای هوشمند است

اما مدرسه هوشمند چه مدرسه‌ای است؟ مدرسه هوشمند مدرسه‌اي است كه علاوه بر استفاده از امكانات فيزيكي مدرسه و برنامه‌هايي مانند ساير مدارس تلاش دارد تا با تجهيز به امكانات رايانه‌اي و فناوري‌هاي مربوطه كنترل و مديريت خود را بر اين اساس انجام دهد و محتواي اكثر درس‌ها را الكترونيكي كرده و ارزشيابي و نظارت سيستم را هوشمند کند.

در اينگونه مدارس سيستم بر روي كامپيوتر مركزي مدرسه نصب مي‌شود و با اتصال به تعداد زيادي از خطوط تلفن در طول شبانه روز آماده ارايه خدمات است. اين سيستم امكاني را فراهم مي‌آورد تا دانش‌آموزان، اوليا و معلمين و كادر مدرسه در تعامل هميشگي و پويا برنامه خود را به پيش ببرند.

امكان اطلاع‌رساني صوتي و تصويري، ارتباط با مربيان، ارايه انتقادات و پيشنهادات، پرسش و پاسخ و ساير موارد ضروري از جمله كاركردهاي مدارس هوشمند است. در اين مدارس دانش آموزان با داشتن يك كامپيوتر در منزل هميشه با سيستم مدرسه خود در ارتباط خواهند بود لذا مي‌توان گفت مدارس هوشمند هيچ وقت تعطيل نمی‌شوند و نکته مهمتر اینکه مدارس هوشمند بستر لازم براي مدارس مجازي را فراهم می‌کنند.

از جمله مهم‌ترين ويژگي هاي مدارس هوشمند اين است كه دانش‌آموزان با تفكر مستقل و ابراز خلاقيت توانمندي خود را به كار مي‌گيرند و فضاي حاكم موجب به كارگيري توانمندي‌هاي مربيان، معلمان و اوليا براي تقويت آموزش و پرورش مي‌شود و بطور كلي محيط مدرسه مشوق يادگيري و باعث ايجاد انگيزه و رغبت در مجموعه مي‌شود.

افزايش مشاركت عناصر مرتبط با سيستم مدرسه به‌ويژه اوليا، مربيان و دانش آموزان و فراهم كردن امكان تعادل بيشتر آنان با يكديگر مهم‌ترين هدف يك مدرسه هوشمند است.

دانش آموزان در چنين مدرسه‌ايي با فناوري الكترونيكي آشنا مي‌شوند و توانمندي فردي خود را از اين طريق افزايش مي‌دهند. رشد همه جانبه در اين سيستم يكي ديگر از اهداف مورد نظر است چرا كه با تسلط به تمام مجموعه و بازخودگيري از روند پيشرفت توسط دانش آموزان آنان به‌ خوبي نقاط قوت و ضعف خود را تشخيص مي‌دهند و به ياري سيستم براي رفع آن تلاش مي‌كنند.

ايجاد تنوع و خارج شدن از شيوه يكنواخت و سنتي آموزشي از دیگر اهدافي است كه در صورت اجراي دقيق طرح مي‌تواند بازده كاري را در مدرسه افزايش دهد.

دانش آموز در اين سيستم با اهميت زمان آشنا شده و به خوبي مي‌آموزند كه چگونه مي‌توان در كمترين زمان به خواسته‌ها و نيازهاي خود از طريق استفاده از فناوري ارتباطي دست پیدا کنند.

حال با این تعریف از مدارس هوشمند این سوال مطرح می شود که مدارسی که در طرح هوشمند سازی، هوشمند شده‌اند مطابق با این تعریف هستند یا خیر؟ آیا هوشمندی مدارس باعث تغییر آموزش شده است یا خیر؟ آیا هدف‌های بیان شده محقق شده است یا خیر؟‌

محمد جهانگیری مدرس و از کارشناسان ارشد ارتباطی در این خصوص معتقد است: آموزش در کشور آن طور که باید و شاید جدی گرفته نمی‌شود.

وی افزود: در اصل نوع نگاه به آموزش و پرورش باید تغییر کند. بسیاری از کودکان نمی‌توانند به مدارس غیر انتفاعی بروند و یا با هزینه های سرسام آور اقدام به گرفتن معلم کنند، پس باید با همین شیوه آموزش وارد مدارس شوند.

وی به مدارس هوشمند اشاره کرد و گفت: واژه‌ی مدارس هوشمند چند سالی است که وارد ادبیات آموزش و پرورش ما شده است، برخی فعالیت‌ها نیز در این خصوص صورت گرفته ولی هنوز تا رسیدن به سند چشم انداز فاصله بسیاری داریم.

وی گفت: در سند چشم انداز ایران در سال 1404 باید دستیابی به اهداف عالیه نظام تعلیم و تربیت و گسترش عدالت آموزشی، صورت بگیرد و شرایط و ضوابط توسعه‌ی مدارس هوشمند بر اساس معیارهای علمی، بین المللی و شرایط بومی در سطح كشور اجرایی شود.

جهانگیری خاطرنشان کرد: در بند الف ماده 19 برنامه پنجم توسعه كشور آمده که دولت موظف است تا پایان برنامه، فناوری اطلاعات و ارتباطات را در كلیه فرایندها جهت تحقق عدالت آموزشی و تسهیل فرایندهای موجود و ارائه برنامه‌های آموزشی و دروس دوره‌های تحصیلی به صورت الكترونیكی به كار گیرد، همچنین وزارت آموزش و پرورش نیز موظف است تا پایان برنامه، آموزش از راه دور و رسانه‌ای را به منظور تضمین دسترسی به فرصت‌های عادلانه آموزشی تحقق ببخشد.

برخوردهای سلیقه‌ای با آموزش

وی تصریح کرد: طرح هوشمندسازی مدارس در مقطعی در برخی مناطق تهران به صورت پایلوت اجرایی شد. طرحی که قرار بود در سراسر کشور اجرایی شود نصفه و نیمه رها شده است، حال اینکه شیوه‌های آموزش و یادگیری نیز تغییر کرده است.

وی از آموزش‌های مجازی و آموزش از راه دور خبرداد و گفت: در حال حاضر برخی از خانواده‌ها ترجیح می‌دهند که فرزندانشان به دور از مدارس و دیگر دانش آموزان به صورت مجزا در محیط منزل درس بخوانند. مساله ای که انتقادهای فراوانی به آن وارد است ولی در حال حاضر هستند خانواده‌هایی که اقدام به سوادآموزی فرزندان خود با این شیوه آموزشی می‌کنند.

اما آیا به راستی هوشمندسازی مدارس در ایران قابلیت اجرایی شدن را دارد؟ سوالی که محمد آزادگر کارشناس ارشد فناوری اینگونه جواب آن را می‌دهد و می‌گوید: زیر ساخت‌های ارتباطی کشور برای اجرایی شدن پروژه‌ای همانند هوشمند‌سازی مدارس در ایران جواب نمی‌دهد.

وی معتقد است: هنوز در بسیاری از کلانشهرها اینترنت و خدمات ارتباطی یا معضل و مشکل‌های فراوانی مواجه است و اینکه انتظار داشت تمامی مدارس در سراسر کشور هوشمند شود انتظار بی‌جایی است.

وی گفت: برخی مدارس در سطح کشور از ابتدایی‌ترین خدمات آموزشی محروم هستند، حال چگونه این دانش آموزان می‌خواهند با تبلت و یا کامپیوتر درس بخوانند وآموزش ببیند؟!

وی اجرایی شدن مدارس هوشمند را دور از انتظار ندانست و گفت: در صورتی که وزارت آموزش‌و‌‌پرورش به عنوان اصلی‌ترین متولی آموزش در کشور با همکاری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بتواند زیر ساخت‌های لازم را فراهم کنند و بودجه مشخص برای این مهم در نظر گرفته شود شاید بتوان تا 30 سال دیگر این طرح را به شکل درست اجرایی کرد.

وی گفت: به طور قطع نمی‌توان از نقش فناوری در زندگی چشم پوشی کرد، در بسیاری از کشورهای دنیا، تمامی خدمات از پزشکی تا آموزشی و فرهنگی به صورت اینترنتی و از راه دور ارائه می‌شود اما در کشور ما برخی نواقص وجود دارد که باید برطرف شود.

وی گفت: كشور مالزي نخستين كشوري بود كه در سال 1998 مدارس هوشمند را در نظام آموزش و پرورش راه اندازي كرد و با ارايه الگوي موفق توانست تجربه خود را به ساير كشورها نيز منتقل كند و امروزه علاوه بر مالزي ديگر كشورها نيز به هوشمند كردن مدارس خود اقدام كرده‌اند كه بطور مثال مي‌توان از فرانسه به عنوان كشوري موفق در اين عرصه نام برد.

وی با اشاره به اینکه شوراي عالي آموزش و پرورش كشورمان نيز در سال 1380 موضوع مدارس هوشمند را براي نخستين بار مطرح كرد،گفت: با تاييد و تصويب اين شورا مقرر شد از سال 81 اين مدارس راه اندازي شوند اما به دلايلي كار متوقف شد تا اينكه با تامين اعتبار و تصويب مجدد مقرر شد تا هوشمندسازی مدارس از سر گرفته شود.

طرح هوشمندسازی بعد از 16 سال در حالی نصفه و نیمه اجرایی شد که سال گذشته نمایندگان مجلس با تصویب ماده‌ای مقرر کردند که وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (سازمان فناوری اطلاعات) با همکاری وزارت آموزش و پرورش تا پایان سال دوم اجرای برنامه در راستای هوشمندسازی مدارس، امکان دسترسی الکترونیک (سخت‌افزاری-نرم‌افزاری و محتوا) به کتب درسی، کمک آموزشی، رفع اشکال، آزمون و مشاوره تحصیلی، بازی‌های رایانه ای آموزشی، استعداد سنجی، آموزش مهارتهای حرفه‌ای، مهارتهای فنی و اجتماعی را به صورت رایگان برای کلیه دانش‌آموزان شهرهای زیر بیست هزار نفر و روستاها و حاشیه شهرهای بزرگ فراهم کنند.

دولت برای تامین هزینه های این بند می‌تواند از مشارکت بخش غیردولتی استفاده کند هزینه‌های مذکور به عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی تلقی می‌شود.

آزادگر تصریح کرد: طبق برنامه ششم توسعه موضوع هوشمند سازی رایگان مدارس و امکان الکترونیکی کردن کتب درسی برای همه دانش آموزان شهرها و روستاها نیز به وزارت ارتباطات و وزارت آموزش و پرورش تکلیف شده است.

مدرک‌های معتبر، اما مجازی

اما در حالی طرح هوشمندسازی مدارس در ایران هنوز به طو کامل اجرایی نشده است و آمار دقیقی از مدارسی که در کل کشور هوشمند شده‌اند وجود ندارد، موسسه‌ها و آموزشگاه‌هایی وجود دارد که مدارک تحصیلی با عنوان فلان دانشگاه اروپایی را به دانشجویان خود می‌دهد.

در این آموزشگاه‌ها و موسسه نیازی نیست که به فلان کشور اروپایی سفر کنید بلکه می‌توانید با ثبت نام در رشته‌ای که می‌خواهید به صورت مجازی تحصیل کنید و در آخر با توجه به هزینه‌ای که پرداخت می‌کنید مدرک بگیرید.

گفته می‌شود مدارک تحصیلی برخی از مدیران ارشد دولتی و خصوصی و برخی نمایندگان بدین شکل است. هرچند که اختلاف نظرهایی در خصوص پذیرش این مدارک نیز وجود دارد.

از سوی دیگر برای اینگونه مدارک هیچگونه معادل‌سازی صورت نمی گیرد و یک فرد با توانایی مالی بالا می‌تواند معتبرترین مدرک یک دانشگاه اروپایی را دریافت کند، چرا که مساله مهم برای دریافت این مدرک مجازی هزینه‌ای است که پرداخت می‌شود.

در هر صورت به نظر می‌رسد سیستم آموزشی کشور بین هوشمند سازی و سنتی معلق مانده است و هنوز بدلیل برخی نواقص و مهیا نبودن زیرساخت‌ها نمی‌توان به سمت هوشمند سازی به معنی واقعی قدم برداشت. این در حالی است که خانواده‌ها نیز به تشخیص خود ترجیح می‌دهند سیستم آموزشی را برای فرزندان خود در نظر بگیرند که از دید آنها بهتر است و همین مساله بیانگر بیمار بودن سیستم آموزشی کشور است.

بسیاری از کارشناسان آموزشی و مدرسین معتقدند که آموزش و پرورش باید با برنامه‌ریزی درست و در یک زمان مشخص و با توجه به رویکردهای فرهنگی و اجتماعی دست به تغییر سیستم آموزشی بزند ولی این مهاجرت از سنت به سمت فناوری باید کاملا هوشمند و کامل انجام شود، مساله ای که هم اکنون اتفاق نیفتاده است.

در برخی مناطق کشور دانش‌آموزان در کپر درس می‌خوانند و در برخی مناطق مدرسه‌هایی که با انواع و اقسام برنامه‌های رفاهی و تفریحی سعی در سواد آموزی دانش‌آموزان دارد. این رفتار ادامه دارد تا مقاطع بالاتر تحصیلی و دست آخر فلان دانش آموز با بالاترین مدرک تحصیلی از فلان دانشگاه اروپایی فارغ التحصیل می‌شود، البته به شکل مجازی.

بد نیست مسئولان کشور نیز با بهره گیری از تجربیات کشورهایی چون مالزی و فرانسه اقدام به پیاده کردن سیستم آموزشی کنند که در این کشورها باعث موفقیت و الگوی جهانی شده است، این مساله هرچند ممکن است زمانبر باشد اما در آینده ای دور به یکی از نقاط مهم و مثبت آمورش و پرورش بدل می‌شود.