کشتی سرگردان نفت کجا لنگر می‌اندازد؟

الهام مشعوف: ممکن است کاهش قیمت نفت، علت اصلی نگرانی دست‌اندرکاران صنعت نفت نباشد، بلکه آنچه از نظر آنها گیج‌کننده است، نظریه‌هایی باشد که روز‌به‌روز پیرامون این موضوع نقل می‌شود.

به گزارش تجارت‌نیوز به نقل از اکونومیست، در مارس سال 2014، زمانی که قیمت یک بشکه نفت خام برنت سه رقمی بود، غول نفتی شورون (Chevron) گفت، کمیابی نفتِ ارزان موجب می‌شود که قیمت آن از بشکه‌ای 100 دلار به 20 دلار برسد. دو سال بعد، هنگامی که بهای نفت به زیر 28 دلار رسید، صحبت‌ها بر سر این موضوع بود که به دلیل رقابت و تقلاهای شدید اتحادیه اوپک، بازار اشباع شده است.

در حال حاضر، قیمت 70 دلاری هر بشکه نفت، تحلیل‌گران را دچار سردرگمی کرده است.

عبارت تفکر دوگانه (Doublethink) یا توانایی درک دو چیز متناقض را اولین‌بار جورج اورول در رمان 1984 خود به کار برد. به نظر می‌رسد که در تحلیل و بررسی اوضاع نفت نیز باید از این نوع تفکر استفاده کرد.

در این رابطه سه پرسش اساسی مطرح می‌شود. اول اینکه چرا بر خلاف انتظارات، قیمت نفت طی کمتر از دو سال دو برابر شد؟ دوم اینکه چرا این افزایش قیمت، بازار سهام را شادمان کرده به جای اینکه نگران اقتصاد جهان باشند؟ آخرین سوالی که مطرح می‌شود این است که به تدریج قیمت نفت روی چه رقمی خواهد ماند؟

با پرسش اول شروع کنیم. از دلایل رکود دو سال گذشته قیمت نفت، می‌توان به کاهش تقاضای بازار به دلیل اوضاع نابسامان اقتصاد چین، و نیز عرضه بالای نفت اشاره کرد. عده بسیار کمی باور می‌کردند که اوپک بخواهد یا بتواند میزان تولید را کاهش دهد. عربستان سعودی، بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان دلیلی برای این کار نداشت. حجم بالای عرضه، مانع از رشد صنعت نفت شیل آمریکای شمالی می‌شد. علاوه بر آن از حضور دوباره ایران در بازار نفت، بعد از پشت سر گذاشتن دوران تحریم، جلوگیری می‌شد.

با این وجود، وضعیت تقاضا به سرعت بهبود یافت. رشد سریع اعتبارات و افزایش مخارج به بهبود اقتصاد چین منجر شد. قیمت کالا‌های تجاری افزایش پیدا کرد. طی چند ماه، ترقی و پیشرفت اقتصاد جهان قابل لمس بود.

به این ترتیب اوپک ثابت کرد که تاثیر کاهش تولید، بیشتر از آن چیزی بود که تصور می‌شد. طی توافقی که در نوامبر سال 2016 انجام گرفت، حجم تولیدات محدود شد. این اقدام تاثیر آنی نداشت، اما در اواخر سال گذشته تاثیرات مثبتش را کم‌کم بروز داد. سهام نفت به خصوص در آمریکا، به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرد. تقاضا از عرضه پیشی گرفت و قیمت‌ها به اندازه افزایش پیدا کرد.

افزایشِ تا به امروز بهای نفت همچنان تعجب‌برانگیز است. قسمتی از این افزایش قیمت به سیاست‌های نادرست در خاورمیانه مربوط می‌شود. به گفته مارتین راتس از بنگاه مورگن استنلی، هنوز نگرانی‌هایی وجود دارد اما تاثیر محسوسی بر عرضه فیزیکی دیده نمی‌شود. نفت شیل تنها یک واکنش در برابر افزایش قیمت محسوب می‌شود. هرگاه قیمت نفت بالا برود، حفاری‌ها برای عرضه جدید در تگزاس آغاز می‌شود. اما تولیدکنندگان کوچک با یک مشکل دیگر هم مواجه هستند؛ آنها بیشتر به کسب سود توجه دارند تا تولید. از سوی دیگر، برای استخراج نفت شیل باید ماه‌ها زمان صرف کنند.

بازار‌های مالی، اضطراب و نگرانی چندانی در برابر افزایش قیمت نفت از خود نشان نمی‌دهد. بازار‌های سهام نیز بی‌تفاوت باقی مانده‌اند، که خود این موضوع هم سوال‌برانگیز است.

از شُک نفتی دهه 70 میلادی تا به حال، بازار‌ها دائما با افزایش ناگهانی قیمت نفت و بحران‌های اقتصادی، دست‌به‌گریبان بوده‌اند. دسته‌ای از کشور‌های دنیا تولید‌کنندگان صنایع نفتی بوده و بخشی نیز جزو مصرف‌کنندگان آن هستند، بنابراین تاثیرات افزایش قیمت نفت خنثی می‌شود. اما در عمل، تاثیر خالص آن است که تقاضای جهانی کاهش می‌یابد. زیرا صادرکنندگان نفت در خاورمیانه، تمایل دارند حجم زیادی از درآمد‌های نفتی حاصل از فروش نفت به مصرف‌‌کنندگان غربی را ذخیره کنند.

با گذشت زمان، کشور‌های ثروتمند کمتر از قبل به نفت وابسته هستند. برای مثال، تنها در سال 2005 بود که میزان تقاضا در آمریکا به اوج خود رسید. در این میان، صادر‌کنندگان نفت بیش از پیش به افزایش قیمت نفت نیاز پیدا کردند، تا از این طریق بتوانند بودجه‌های هنگفت دولت و هزینه‌های کالا‌های وارداتی را بپردازند.

اکثر تولید‌کنندگان صنایع نفتی در خاورمیانه، برای پرداخت صورت‌حساب‌های وارداتشان، مجبورند نفت را با قیمتی بیشتر از بشکه‌ای 40 دلار به فروش برسانند.

بر اساس توافقی تازه، گرانی بهای نفت، نه تنها مشکل خاصی برای مصرف‌‌کنندگان ثروتمند نفت ایجاد نمی‌کند، بلکه در بهبود اقتصاد کشور‌های صادر‌کننده واقع در منطقه خاورمیانه‌ و حتی آفریقا، تاثیر مثبت خواهد داشت.

در چنین شرایطی، سرمایه‌گذاران فضای اقتصادی دنیا را مطلوب و ایمن ارزیابی می‌کنند. گران بودن قیمت نفت، برای سرمایه‌گذاران فرصتی ایجاد کرده تا در صنعت شیل آمریکا سرمایه‌گذاری کنند، از سوی دیگر، این اقدام در رشد تولید ناخالص داخلی نیز موثر است.

در لایه زیرین فراز‌و‌نشیب‌های قیمت نفت و تاثیرات آن بر اقتصاد جهان، موضوعات قابل توجهی به چشم می‌خورد: بالا رفتن قیمت نفت شیل و عکس‌العمل اوپک در مقابل آن، وابستگی صادرکنندگان بزرگ نفت در خاورمیانه به افزایش قیمت نفت، رشد تقاضای نفت در آمریکا و سایر نقاط دنیا. مجموعه این موارد می‌تواند به‌تدریج قیمت نهایی نفت را مشخص کند.

اسپنسر دیل، اقتصاد‌‌دان ارشد شرکت بزرگ نفتی بی‌پی (BP)، تغییرات بحث‌برانگیز در بازار نفت را تحلیل کرده و به گفته او، عاقلانه‌ترین کار در دوران کمبود نفت و بالا بودن هزینه استخراج آن، جیره‌بندی کردن این ماده ارزشمند بوده است. این کار بیشتر به نفع تولید‌کننده بود تا مصرف‌کننده.

در چنین شرایطی، نفت در دل زمین مانند پول داخل بانک بود. اما منابع جدید تامین‌کننده سوخت مانند نفت شیل، افزایش ذخایر نفتی و ظهور بازار انبوه وسایل نقلیه برقی معادلات را به هم ریخت.

به احتمال زیاد، بیشتر نفت قابل بازیافت دنیا هیچ‌وقت به مرحله استخراج نرسد، زیرا نیازی به این کار وجود ندارد. همین مسئله، پنج تولید‌کننده نفت خاورمیانه (عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ایران، عراق و کویت) را که نفت را با هزینه‌ای کمتر از بشکه‌ای 10 دلار استخراج می‌کردند، بر آن داشت تا نفت را با قیمت کمتری به فروش برسانند. به این ترتیب هم رقبا را از میدان به در می‌کنند و هم سهم بازار را به دست خواهند گرفت.

اسپنسر دیل در ادامه می‌گوید: داشتن پول نقد داخل بانک بهتر از داشتن نفت در دل زمین است.

آیا این بدین معنی است که قیمت نفت روند نزولی خواهد داشت؟ احتمالا نه، مگر اینکه تولید‌کنندگان شیل، دوباره تولیداتشان را افزایش بدهند.

در حال حاضر، صادر‌کنندگان بزرگ نفت نمی‌توانند برای مدت طولانی، قیمت پایین آن را تحمل کنند. هزینه‌های دولت‌های صادر‌کننده نفت، به سود حاصل از فروش نفت متکی است و این سود به طور میانگین می‌بایست حدود 60 دلار از هر بشکه باشد.

برای نزدیک کردن قیمت نفت به هزینه‌ صرف‌شده برای استخراج آن، نیاز‌ به اعمال یکسری اصلاحات وجود دارد، و این اصلاحات یک شبه به ثمر نمی‌رسند و به‌تدریج اتفاق خواهند افتاد. قیمت نفت بسیار بالا است و به احتمال زیاد کاهش نیز پیدا نخواهد کرد، دلیل اصلی این عدم کاهش قیمت، این است که تولید‌کنندگان بزرگ نفت، به این شرایط عادت کرده‌اند.