کودتای ۲۸ مرداد چگونه و به چه علت رخ داد؟

به گزارش تجارت نیوز،

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یک رویداد تاریخی مهم در ایران است که منجر به سرنگونی دولت منتخب دکتر محمد مصدق و بازگشت شاه به قدرت شد. این کودتا با حمایت و دخالت مستقیم سرویس‌های اطلاعاتی ایالات متحده (سیا) و بریتانیا (MI6) انجام شد و به‌عنوان یکی از نمونه‌های برجستهٔ دخالت خارجی در امور داخلی کشورها در طول جنگ سرد شناخته می‌شود.

پس‌زمینه

در اوایل دهه ۱۹۵۰، دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران، با سیاست‌های ملی‌گرایانه خود به‌ویژه در زمینه ملی‌سازی صنعت نفت، که پیش‌تر تحت کنترل شرکت نفت انگلیس و ایران (شرکت آنگلو-ایرانی) بود، شهرت یافت. این اقدام موجب نارضایتی شدید بریتانیا شد که تا آن زمان از درآمدهای نفتی ایران بهره‌مند می‌شد. همچنین، مصدق تلاش کرد تا قدرت شاه محمدرضا پهلوی را محدود کرده و قدرت بیشتری به دولت و مجلس واگذار کند.

دلایل کودتا

بریتانیا و ایالات متحده از ترس گسترش نفوذ کمونیسم در ایران و تأثیرات منفی ملی‌سازی نفت بر منافع اقتصادی و استراتژیک خود، تصمیم گرفتند مصدق را از قدرت برکنار کنند. این دو کشور، مصدق را به کمونیسم و نزدیک شدن به اتحاد جماهیر شوروی متهم کردند، هرچند این اتهام پایه و اساسی نداشت.

مراحل کودتا

عملیات کودتا به‌نام عملیات «آژاکس» (Operation Ajax) توسط سیا طراحی و اجرا شد. در ابتدا، در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، شاه با حمایت نیروهای نظامی به سرکردگی ژنرال فضل‌الله زاهدی، فرمان عزل مصدق را صادر کرد، اما این تلاش اولیه شکست خورد و شاه مجبور به ترک ایران و فرار به عراق و سپس ایتالیا شد.

با این حال، در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، کودتای اصلی با استفاده از نیروهای نظامی، اوباش خیابانی و برخی از سیاستمداران و افراد بانفوذ اجرا شد. تانک‌ها و نیروهای نظامی به خیابان‌های تهران سرازیر شدند و با اشغال ساختمان‌های دولتی و رسانه‌ها، مصدق را مجبور به تسلیم کردند.

پیامدها

پس از موفقیت کودتا، دکتر مصدق دستگیر و محاکمه شد و به سه سال حبس انفرادی محکوم گردید. شاه محمدرضا پهلوی به ایران بازگشت و با قدرت بیشتری حکومت کرد. او به‌ویژه با تکیه بر حمایت ایالات متحده و تقویت سرویس‌های امنیتی نظیر ساواک، حکومت استبدادی خود را تحکیم بخشید.

کودتای ۲۸ مرداد تأثیرات عمیقی بر تاریخ معاصر ایران داشت. این رویداد باعث شد تا بسیاری از ایرانیان به غرب، به‌ویژه ایالات متحده، به دیده دشمن بنگرند و این احساسات ضد غربی یکی از عوامل کلیدی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ شد.

در سطح بین‌المللی، این کودتا نمونه‌ای از دخالت‌های خارجی در امور داخلی کشورها محسوب می‌شود و به‌عنوان یک شکست برای دموکراسی در تاریخ ایران به یاد مانده است. در سال‌های اخیر، ایالات متحده و بریتانیا به‌طور رسمی نقش خود در این کودتا را تأیید و برخی از اسناد مرتبط با آن را منتشر کرده‌اند.

چگونگی کودتا

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به‌صورت یک عملیات پیچیده و برنامه‌ریزی‌شده توسط سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) با نام رمز «عملیات آژاکس» و با همکاری سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا (MI6) به وقوع پیوست. این عملیات شامل چندین مرحله کلیدی بود که به سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق و بازگشت شاه به قدرت انجامید.

۱. برنامه‌ریزی اولیه و همکاری با نیروهای داخلی

در سال‌های قبل از کودتا، ایالات متحده و بریتانیا نگران بودند که سیاست‌های دکتر مصدق، به‌ویژه ملی‌سازی صنعت نفت ایران، به منافع اقتصادی و استراتژیک آن‌ها آسیب برساند. از این رو، تصمیم گرفتند تا با کمک نیروهای داخلی در ایران، به‌ویژه افسران نظامی، سیاستمداران مخالف مصدق، و برخی از روحانیون بانفوذ، دولت مصدق را سرنگون کنند. در این راستا، همکاری نزدیکی با برخی شخصیت‌های ایرانی مانند فضل‌الله زاهدی (ژنرال بازنشسته و سیاستمدار)، و عناصر کلیدی در ارتش و دربار شاه برقرار شد.

۲. صدور فرمان عزل و تلاش اولیه

در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، شاه محمدرضا پهلوی با فشار و حمایت آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها فرمان عزل مصدق را امضا کرد و ژنرال زاهدی را به عنوان نخست‌وزیر جدید منصوب کرد. این فرمان توسط سرهنگ نعمت‌الله نصیری، فرمانده گارد شاهنشاهی، به مصدق ابلاغ شد. اما مصدق که از این نقشه مطلع شده بود، فرمان را غیرقانونی اعلام کرد و دستور دستگیری نصیری را صادر کرد. این اقدام باعث شد تلاش اولیه کودتا شکست بخورد و شاه مجبور به ترک ایران و فرار به عراق و سپس ایتالیا شد.

۳. بسیج نیروهای مخالف و اجرای کودتای دوم

پس از شکست اولیه، نیروهای حامی کودتا با حمایت و هماهنگی بیشتر از سوی سیا و MI6 به بازسازی برنامه پرداختند. از جمله اقدامات آنان می‌توان به تشویق اوباش و نیروهای خیابانی به ایجاد ناآرامی در تهران، انتشار شایعات و پروپاگاندا علیه مصدق، و جلب حمایت برخی از رهبران دینی و سران قبایل اشاره کرد.

در روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، این نیروها با استفاده از تانک‌ها و نیروهای نظامی، به خیابان‌های تهران هجوم بردند. نیروهای کودتا به ساختمان‌های دولتی، رادیو تهران، و خانه مصدق حمله کردند. پس از درگیری‌های خونین، دفتر مصدق به تصرف نیروهای کودتا درآمد و او مجبور به تسلیم شد.

۴. پیامدهای فوری

پس از تسلیم مصدق، او و بسیاری از همکارانش دستگیر و به محاکمه کشیده شدند. مصدق به سه سال زندان و سپس به حصر خانگی در روستای احمدآباد محکوم شد. شاه به ایران بازگشت و با قدرت بیشتری حکومت کرد، و به مرور زمان پایه‌های حکومت استبدادی خود را با تکیه بر حمایت ایالات متحده و تقویت نیروهای امنیتی مانند ساواک مستحکم کرد.

کودتای ۲۸ مرداد در حافظه تاریخی مردم ایران به‌عنوان نمادی از دخالت خارجی و سرکوب دموکراسی ثبت شد و تأثیرات عمیقی بر روابط ایران و غرب و همچنین تحولات سیاسی بعدی ایران داشت.