پازل حمایت از «تولید داخل» چگونه باید چیده شود؟
بدون شک در برهه حساس کنونی که اقتصاد ایران با مسائل مختلفی همراه شده است و فشارهای بیرونی بر آن تحمیل می‌شود، حمایت از تولید داخلی صرفا با شعار محقق نخواهد شد و نیازمند آرایش درست تکه‌های پازلی است که تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و مسئولان را در بر می‌گیرد.
ایران به عنوان یک کشور مستقل در آسیای غربی با بیش از ۸۱ میلیون نفر جمعیت، هجدهمین کشور پرجمعیت جهان به شمار می‌رود و از نظر برابری قدرت خرید رتبه هجدهم جهان را دارد و از نظر تولید ناخالص داخلی بیست‌وهفتمین کشور دنیا است. حمایت از کالاهای ساخت داخل و الزام و یا تشویق مصرف‌کنندگان به استفاده از کالاهای داخلی موضوعی است که حداقل در سه دهه گذشته همواره از سیاست‌ها و دغدغه‌های مسئولین بوده و برای تحقق آن نیز اقداماتی انجام شده است، هرچند که هیچگاه اثربخشی این اقدامات اندازه‌گیری نشده اما نتایج نشان می‌دهد تمایل به خرید کالای خارجی افزایش یافته است. عدم یکپارچگی اقدامات، نبود مطالعات بازاریابی و اصرار بر خرید کالای داخلی بدون در نظر گرفتن نیاز مشتری و بهبود کیفیت محصولات در برخی مواقع مانعی بوده که به واسطه آن عموم مردم از دستیابی به کالاهای با کیفیت و با قیمت مناسب باز مانده‌اند که نتیجه آن در برخی محصولات (مانند پوشاک) به رشد معضلاتی همچون قاچاق کمک کرده است.
به گزارش تجارت‌نیوز،با توجه به تجارب دیگر کشورها و سوابق ایران در زمینه‌ی حمایت از کالای داخلی موارد پیش‌رو در جهت کمک به برنامه‌ریزی پیشنهاد شده و برای تدوین برنامه لازم است تا برخی سوالات به صورت شفاف پاسخ داده شود. منظور از کالای ایرانی چیست؟ کالاهای هدف کدام هستند؟ برای شناسایی کالاهای مورد حمایت در وهله‌ی اول باید مشخص گردد که منظور از کالای ایرانی چیست؟ آیا کالاهایی که در کشور مونتاژ می‌گردد به عنوان کالای ایرانی تلقی می‌شوند؟ آیا کالاهای تولید شده در مناطق ویژه و مناطق آزاد تجاری به عنوان کالای داخلی محسوب می‌شوند؟ منظور از حمایت چیست؟ آیا حمایت‌ها صرفا برای بازارهای داخل کشور است و یا حمایت برای حضور موفق در بازارهای بین‌المللی را نیز در بر می‌گیرد؟ مخاطبان اصلی برنامه‌ها چه کسانی هستند؟ نهادهای درگیر در اجرای برنامه‌ها چه ارگان‌هایی هستند؟ پاسخ به این سوالات می‌توانند جامعه تولید کنندگان و نیز سبد کالاهای تحت حمایت را مشخص نماید چراکه این امر به اجراء موفق برنامه و جلوگیری از هدررفتن زمان، هزینه و امکانات کمک می‌کند.
هدف؛ حمایت از کالای ایرانی
استراتژی پیشنهادی ترجیحا حمایت از کالای ایرانی با فراهم کردن بستر رقابتی و ممانعت از انحصار، فرهنگ‌سازی در زمینه استفاده از کالای ایرانی، ارتقاء کیفیت کالاهای ایرانی، شناسایی نیازها و سلیقه مشتریان، بهبود نحوه ارائه و عرضه محصولات و بهبود کیفیت خدمات پس از فروش است.
فرصت‌ها و نقاط قوت
در شاخص‌های بین‌المللی اندازه بازار ایران بزرگ نشان داده می‌شود (رتبه ایران در سال ۲۰۱۷ در رکن اندازه بازار در شاخص رقابت‌پذیری، ۱۹ بوده است) و افزایش قیمت ارزهای خارجی سبب ایجاد مزیت برای کالای ایرانی شده است. این درحالی است که سطح آگاهی و احساس مسئولیت اجتماعی در جهت ضرورت حمایت از تولید کشور بالا است و زیرساخت‌های مناسب تولید می‌تواند در جهت بهبود کمی و کیفی تولیدات موثر باشد (در سال ۲۰۱۷ رتبه زیرساخت ایران در شاخص رقابت‌پذیری ۵۷ بوده است).
تهدیدها و نقاط ضعف
عدم استفاده درست از نقدینگی جامعه در فعالیت‌های تولیدی، رقابت‌پذیر نبودن تولیدات داخلی با کالای خارجی از نظر قیمت، کیفیت، سلیقه مشتری، تبلیغات و غیره، وجود معضل قاچاق در کشور و ضعف سیستم‌های نظارتی برای کنترل آن، سیر صعودی هزینه تولید کالا به دلایل مختلف از جمله نرخ سود بالای تسهیلات بانکی، مالیات، بیمه، تامین اجتماعی، قاچاق، واردات بی‌رویه و موارد مشابه، ضعف قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به حمایت از تولید، ضعف همکاری میان بخش‌ها و نهادها، عدم مساوات سرمایه‌گذاران در برخورداری از امکانات کشور، آگاهی پایین تولیدکنندگان از نیاز و سلیقه مصرف‌کنندگان، ضعف مراجع نظارتی در حفظ کیفیت و استانداردهای تولید و حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان از جمله نقاط ضعف و تهدیدهایی هستند که رسالت حمایت از کالای ایرانی را به خطر می‌اندازند.
ارکان موثر در پیشبرد هدف «حمایت از تولید داخل»
در موضوع حمایت از کالای ایرانی پنج مخاطب اصلی وجود دارد. مسئولان، تشکل‌های کارفرمایی و اصناف، بخش‌های عمومی، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان که هریک وظیفه خطیری بر عهده دارند. یکی از آسیب‌های اصلی در این زمینه، عدم توجه به نقش تمامی عناصر و تمرکز صرف بر نقش عموم مردم است. باید توجه داشت که بازیگر اصلی در موضوع حمایت از کالای ایرانی ابتدا مسئولان و سپس تولیدکنندگان و تشکل‌های کارفرمایی و اصناف هستند. بخش عمومی نیز از طریق فرهنگ‌سازی در دستیابی به این هدف نقش موثری دارد. در خصوص مصرف‌کنندگان لازم است برنامه‌ها با رویکرد متفاوتی نسبت به مسئولان و تولیدکنندگان تدوین شود زیرا نمی‌توان آنها را موظف به مصرف کالای ایرانی کرد اما می‌توان با شناخت نسبت به سلایق و نیازهای آنان وجلب اطمینان در زمینه‌ی کیفیت قابل قبول، قیمت مناسب و رعایت مسائل حقوقی مصرف‌کنندگان، آنان را به خرید کالای ایرانی ترغیب کرد.
باید خاطرنشان کرد که منظور از مسئولان، تمام نهادهایی هستند که در نقش‌های مدیریتی، قانون‌گذاری و نظارتی فعال هستند. مهمترین نهاد در این زمینه دولت است که هدایت تولید و مصرف کشور را به عهده دارد و در این بین نقش وزارت صنعت، معدن و تجارت از بقیه دستگاه‌ها پررنگ‌تر است و از دولت انتظار می‌رود که در حوزه پژوهش و برنامه‌ریزی، تدوین برنامه‌های تشویقی برای تولیدکنندگان موفق و موثر در بازار، بازاریابی، توزیع و فروش، فرهنگ‌سازی، حمایت از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان فعالیت کند.
تدوین برنامه‌های تشویقی برای تولید کنندگان موفق و موثر در بازار
این مشوق‌ها می‌توانند به صورت ارائه خدمات آموزشی، مشاوره‌ای و یا تامین برخی از هزینه‌ها مثلا هزینه اجاره مراکز عرضه محصولات و یا ارائه‌ی خدمات بازاریابی مشروط به کسب امتیازات لازم باشد. در عین حال تدوین برنامه‌های نظارتی و تنبیهی برای عرضه‌کنندگان کالاهای بی‌کیفیت (به خصوص در مورد کالاهای مشمول برنامه حمایت)، حمایت از مطالعات کاربردی به منظور شناسایی رفتار مصرف‌کنندگان و حمایت از انجام مطالعات بازاریابی و قوم‌شناسی در جهت شناخت نیاز و سلیقه مصرف‌کنندگان و نحوه ترغیب آنها به خرید کالاهای ایرانی از دیگر مواردی است که باید به آن اشاره کرد.
بازاریابی، توزیع و فروش
نوین‌سازی شبکه‌های توزیع با تمرکز بر تقویت ارتباط تولیدکننده و توزیع‌کننده و کاهش هزینه‌های عرضه محصول، شناسایی کالاهای داخلی که بتوانند با محصولات خارجی رقابت کنند و می‌توانند مشمول حمایت باشند، طراحی نشان کیفیت و صدور مجوز برای الصاق آن بر روی کالاهای کیفی، نظارت بر توزیع الکترونیکی کالاهای داخلی و جلوگیری از ورود کالاهای بی‌هویت به بازار مواردی به شمار می‌روند که در حوزه بازاریابی، توزیع و فروش جهت حمایت از کالا مطرح هستند.
حمایت از تولیدکنندگان
تولیدکنندگان در کنار مصرف‌کنندگان، مهمترین بخش‌های این پازل اقتصادی را تشکیل می‌دهند. حمایت‌های مالی از تولیدکنندگان در زمینه‌های تامین منابع مالی، معافیت‌های مالیاتی تولید کالاهای مناسب و با کیفیت، حمایت‌های بیمه‌ای از کسب‌وکارهای نوظهور و همسو کردن تمامی سیاست‌های پولی، بانکی، ارزی در جهت تولید ملی، حمایت‌های تجاری از تولیدکنندگان از طریق مدیریت صحیح واردات، افزایش تعرفه‌های وارداتی با هدف مدیریت واردات، مبارزه جدی با قاچاق کالاهای ورودی و خروجی و مبارزه جدی و شفاف با فساد اقتصادی، کاهش تعداد و زمان انجام فرآیندهای اداری جهت تسهیل در راه‌اندازی و فعالیت بنگاه‌های اقتصادی، حمایت از کارآفرینان و سرمایه‌گذاران، حمایت از تولیدکنندگان در جهت بهبود کیفیت تولیدات از طریق ارتقاء سطح فناوری و کیفیت، تامین مواد اولیه مرغوب و تجهیزات مورد نیاز و جهت‌دهی به خریدهای دولتی و منع خرید کالای خارجی از محل بودجه‌های دولتی، از الزامات حمایت از تولیدکنندگان هستند.
تولیدکنندگان چه باید بکنند؟
در این بین اما ارتقای کیفیت، به حداقل رساندن هزینه تمام شده تولید، گسترش خدمات پس از فروش و الزام به فرآیند تولید تا پس از مصرف، ذائقه‌شناسی مصرف‌کنندگان، نیازسنجی بازار و نگاه به مزیت‌های داخلی، توجه تولیدکنندگان به بحث نوآوری، خلاقیت، بسته‌بندی مناسب، بازاریابی کارآمد، تبلیغات موثر، برندسازی و ارتقای بهره‌وری، ارتقاء سطح تکنولوژی و مهارت نیروی کار و توسعه تولیدات دانش بنیان در جهت بهبود کیفیت تولیدات و افزایش بهره‌وری، توسعه فروشگاه‌های عرضه مستقیم کالا و یا ساماندهی عرضه محصولات به منظور کمک به مصرف کنندگان برای شناسایی محصولات داخلی با کیفیت، تقویت بخش طراحی در تولید محصولات (به ویژه در مورد محصولاتی نظیر پوشاک، کفش و غیره)، استفاده از روش‌های نوین تبلیغات، ارائه آموزش‌های لازم به نمایندگان و کارکنان بخش فروش که مستقیم با مصرف‌کنندگان در ارتباط هستند، برندسازی و ایجاد هویت برای کالاهای تولیدی، کاهش هزینه قیمت تمام شده و گسترش خدمات پس از فروش و الزام به فرآیند تولید تا پس از مصرف همگی مواردی هستند که در صورت توجه و رعایت آنها از سوی تولیدکنندگان امکان تولید محصول با کیفیت و قابل رقابت در بازار فرآهم می‌کند.
حمایت از مصرف‌کنندگان
در راستای حمایت از مصرف‌کنندگان نیز کنترل قیمت کالاها و خدمات و نظارت بر حقوق مصرف‌کنندگان و پرداخت یارانه به مصرف‌کنندگان کالاهای رقابتی ایران مهمترین مسائلی هستند که باید به آن توجه داشت.
تشکل‌های کارفرمایی و اصناف
تشکل‌های کارفرمایی و اصناف که شامل اتاق‌های بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی، اتحادیه‌ها و انجمن‌ها می‌شود، می‌توانند در نقش واسطه میان دولت و بنگاه عمل کنند تا ضمن انتقال انتظارات بنگاه‌ها به دستگاه‌های سیاست‌گذار در اجرای برنامه‌ها در صحنه تولید همکاری کنند، بنابراین در تمام حوزه‌های مسئولان و بخش‌های عمومی، تولیدکنندگان تشکل‌های کارفرمایی مشارکت خواهند داشت.
پژوهش و برنامه‌ریزی
تدوین برنامه جامع برای تمامی ذی نفعان با تمرکز بر تولیدکنندگان، تدوین شاخص‌های ارزیابی تولیدکنندگان توانمند و تولیدکنندگانی که ظرفیت توانمند شدن در کوتاه مدت یا میان مدت را دارند، شناسایی بنگاه‌هایی با عملکرد تولیدی و صادراتی برجسته و بهره‌ور در رشته فعالیت‌های مزیت‌دار یا راهبردی و شناسایی تولیدکنندگانی که ظرفیت توانمند شدن را دارا هستند به منظور رفع مشکلات آنها برای حضور موثر و پایدار در بازار از جمله مسائلی است که دولت باید در حوزه پژوهش و برنامه‌ریزی به آن توجه کند.
بخش‌های عمومی
فرهنگ‌سازی در جهت ترغیب مردم به مصرف اجناس داخلی، تبلیغات رسانه‌ای در حمایت از کالای ایرانی، انجام پژوهش‌های کاربردی از سوی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی در زمینه‌ی بازاریابی و قوم‌شناسی در جهت شناخت نیاز و سلیقه مصرف‌کنندگان و نحوه‌ی ترغیب آنها به خرید کالاهای ایرانی، تهیه برنامه‌های جذاب و غیرشعاری از سوی صداوسیما برای ترغیب مردم به خرید کالاهای داخلی به منظور کمک به اشتغالزایی و توسعه کشور، حضور تولیدکنندگان در برنامه‌های صداوسیما در جهت ارتقاء آگاهی مصرف‌کنندگان از فرآیند تولید اطمینان‌بخش، ایجاد غرفه‌های دائمی و موقت از تولیدات برتر با نشان کیفیت کالا توسط شهرداری‌ها در مکان‌های عمومی مانند پارک‌ها، ایستگاه‌های مترو و غیره، مشارکت وزارت آموزش و پرورش در تهیه محتوای درسی و برنامه‌های گروهی در جهت ترغیب دانش‌آموزان به استفاده از کالاهای ساخت داخل و برگزاری جشنواره‌های ملی برای ترویج فرهنگ خرید کالاهای ایرانی در زمره پارامترهایی قرار می‌گیرند که باید در بخش‌های عمومی به آن ها توجه کرد.
فرهنگ‌سازی
اما یکی از مهمترین مسائل که همواره مغفول مانده، «فرهنگ سازی» است که به نوبه خود می‌تواند نگاه به حمایت از تولید داخل را تغییر دهد. حمایت از فعالیت‌ها و برنامه‌های فرهنگی، ایجاد کمپین‌های تبلیغاتی و ایجاد یک شعار ملی همراه با لوگوی متحد و انتشار همه‌جانبه آن در رسانه‌ها، مدارس، سطح شهر و غیره، ارائه خدمات آموزشی و مشاوره‌ای به تولیدکنندگان و توسعه تفکر از تولید تا پس از مصرف در تولیدکنندگان، از مواردی است که دستیابی به آنها در بخش فرهنگ‌سازی می‌تواند توجه عامه مردم را به حمایت از تولید داخل جلب کند.
منبع:ایسنا
نظرات