اقتصاد داده و مسیر آینده‌

اقتصاد داده‌ به فعالیت‌های اقتصادی با محوریت داده‌ها گفته می‌شود. افزایش حجم داده‌ تولید و تسریع روند تولید داده‌ها، فرصت‌های جدیدی برای فعالیت‌های اقتصادی داده‌محور فراهم کرده است. با افزایش روند تولید داده‌ها در آینده نیز، فرصت‌ها افزایش خواهند یافت. چه کسانی عرضه‌کننده داده هستند؟ برای داده چه تقاضایی وجود دارد؟ بازار داده‌ها کجا است؟ داده‌ها چطور قیمت‌گذاری می‌شوند؟ تمام این پرسش‌ها در اقتصاد داده مطرح می‌شود.

اقتصاد داده چیست؟

علم اقتصاد به مطالعه و چگونگی تخصیص منابع کمیاب می‌پردازد. اقتصاددان‌ها رفتار و برهمکنش بازیگران اقتصادی و چگونگی کارکرد اقتصاد را مطالعه می‌کنند. اقتصاد داده به مجموعه فعالیت‌هایی که در حوزه تولید، ذخیره‌سازی، مالکیت و تحلیل داده‌ها صورت می‌گیرد، گفته می‌شود. این داده‌ها منابع گوناگونی دارند. بخش عمده داده‌های دنیای امروز، در اینترنت هستند. این داده‌ها در فعالیت‌های گوناگون شرکت‌ها، سازمان‌های دولتی و کاربران تولید می‌شوند.

دسته‌بندی داده‌ها

داده‌های موجود در جهان را می‌توان به صورت‌های مختلفی دسته‌بندی کرد. آنالوگ و دیجیتال ، آفلاین و آنلاین ، داده‌های باساختار و بدون ساختار.

داده‌های موجود در کتاب‌های کاغذی، نوارهای صوتی و تصویری، صفحات گرامافون‌، نامه‌ها و دفترها آنالوگ هستند. داده‌های ذخیره‌شده در کامپیوترها، فلش‌ها، کارت‌های حافظه و هارددیسک‌های مغناطیسی، دیجیتال هستند. داده‌های آنالوگ را می‌توان طی فرآیندهایی به داده‌های دیجیتال تبدیل کرد.

داده‌های ذخیره‌شده روی کامپیوتر، فلش، کارت حافظه، سی‌دی و دی‌وی‌دی داده‌های آفلاین هستند. این داده‌ها به شرط ذخیره‌سازی روی کامپیوترهای متصل به اینترنت می‌توانند آنلاین شوند.

بر روی یک حافظه کوچک بیش از 100 هزار کتاب جا می‌شود.

داده‌های ذخیره‌شده روی سرورهای بانک و کارگزاری‌های بورس داده‌های باساختار هستند. استخراج اطلاعات از داده‌های باساختار آسان است. داده‌های روی یک ویدئو در آپارات، متن ایمیل، چت و متن همین مقاله داده‌های بدون ساختار هستند. حجم داده‌های بدون ساختار بسیار بیشتر از داده‌های باساختار است.

حجم داده‌های آنلاین در دو دهه گذشته به شدت افزایش یافته است. در سال‌های ابتدایی اینترنت بیشتر داده‌ها آنالوگ بودند. در دهه بعد از آن نیز یعنی تا سال ۲۰۰۷ فقط نصف داده‌های تولیدشده آنلاین بودند. در سال ۲۰۱۶ حجم داده‌های آنلاین 1.2 میلیارد ترابایت بود. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد حجم داده‌های آنلاین در سال ۲۰۲۱ به 278 میلیارد ترابایت خواهد رسید.

فعالیت‌های اقتصادی در حوزه داده‌ها

هر وسیله متصل به اینترنت و هر شخصی که از آن وسیله استفاده می‌کند، همواره به تولید و مصرف داده می‌پردازد. بسیاری از افراد آنلاین معمولا مصرف‌کننده داده‌ هستند. مثلا مردی در شیراز که در آپارات ویدئو تماشا می‌کند، خانمی در ساری در تجارت‌نیوز مقاله می‌خواند و بچه‌ای در برلین در نت‌فلیکس فیلم می‌‌بیند. این افراد فعالیت‌هایی همچون ارسال ایمیل و گفتگو با افراد دیگر در محیط‌های آنلاین را نیز انجام می‌دهند.

content="هر کاربر و هر وسیله متصل به اینترنت داده‌های مخفی تولید می‌کند. "]

شاید فکر کنیم که حجم داده‌های مصرفی یک فرد بیشتر از حجم داده‌های تولیدی او است. اما هر کاربر و هر وسیله متصل به اینترنت داده‌های مخفی تولید می‌کند. وقتی به یک سایت مراجعه می‌کنید، فعالیت‌های شما رصد می‌شود. داده‌هایی از قبیل مدت‌زمان باز بودن یک سایت، اسکرول کردن صفحات سایت، لینک‌هایی که باز کرده‌اید و مدت‌زمان حضور شما در هر کدام از این لینک‌ها توسط ربات‌های اینترنتی رصد و ذخیره می‌شود.

بنگاه‌های اقتصادی با محوریت داده

کاربران و شرکت‌هایی که در حوزه داده‌ها به فعالیت اقتصادی می‌پردازند، عموما در یک یا چند زمینه زیر کار می‌کنند:

تولید داده‌ها

بخش مهمی از شرکت‌ها و کاربران در اینترنت داده تولید می‌کنند و از این طریق درآمد کسب می‌کنند. مدیران کانال‌های تلگرام، صاحبان وب‌سایت‌ها، صاحبان کانال‌های مختلف در آپارات و یوتیوب همه تولیدکننده محتوا هستند. همه این کاربران روش کسب درآمد یکسانی دارند. این روش «بازاریابی محتوا» نام دارد. مدیران این کانال‌ها و وب‌سایت‌ها با تولید محتوا، کاربران را به سمت خود جلب می‌کنند. از این طریق به واسطه تبلیغات یا فروش سرویس‌های خود درآمد کسب می‌کنند.

در این میان، سایت‌ها و اپلیکیشن‌هایی که چنین بستری را فراهم کرده‌اند نیز سود می‌کنند. ارائه‌دهندگان خدمات انتشار محتوا مثل آپارات و بلاگفا هم می‌توانند در ازای خدماتی که به کاربران می‌دهند هزینه دریافت کنند و هم خودشان تبلیغ کنند. تبلیغات 4 ثانیه‌ای آپارات را پیش از شروع پخش ویدئو‌ها به یاد بیاورید.

ذخیره‌سازی

تولید این حجم از داده‌ها در فضای آنلاین نیاز به ابزارها و تجهیزات ذخیره‌سازی دارد. این مسئله از زمانی جدی‌تر شد که آهنگ تولید داده از آهنگ ساخت وسایل ذخیره کننده داده، پیشی گرفت. شرکت‌هایی وجود دارند که کارشان ساخت و توسعه تجهیزات ذخیره‌سازی سریع برای سرورها است. این شرکت‌ها هم هارد مغناطیسی می‌سازند و هم سخت‌افزارها و نرم‌افزارهایی برای ارتباط این هاردها.

در این میان شرکت‌های دیگری هم وجود دارند که خدمات ذخیره‌سازی ابری و سرور وب‌سایت را عرضه می‌کنند. همه این شرکت‌ها در ازای ارائه کالا و خدمات خود از مشتریان حقیقی و حقوقی خود هزینه دریافت می‌کنند.

مالکیت و فروش

برخی از شرکت‌ها به واسطه تعداد چشم‌گیر کاربران خود، داده‌های فراوانی دارند. این شرکت‌ها علاوه بر اینکه از طریق تبلیغات سود کسب می‌کنند، درآمدی از فروش این داده‌ها نیز دارند. اپلیکیشن‌های پیام‌رسان مثل وایبر و لاین با فروش داده‌های کاربران خود درآمد کسب می‌کنند. سایت‌هایی مثل فیس‌بوک نیز، هم از طریق تبلیغات و هم فروش داده‌ها کسب درآمد می‌کنند.

تحلیل داده‌ها

درآمدزایی به واسطه تحلیل داده‌ها حوزه جدیدی در اقتصاد داده‌ها است. تحلیل داده‌ها با تمرکز بر دو نیاز ایجاد شد. الف) تعداد کاربران زیاد می‌شود و حجم داده‌های تولیدی توسط ایشان به سرعت در حال افزایش است. چگونه این حجم از داده‌ها را می‌توان نگهداری کرد؟ ب) کاربران علایق و سلیقه‌های گوناگونی دارند و در نقاط مختلفی از جهان ساکن هستند. چگونه می‌توان تبلیغات را هدف‌دار کرد؟ چگونه می‌توان کالایی که کاربر به آن علاقه‌مند است را به او معرفی کنیم؟

این دو نیاز مبحث جدیدی را در این حوزه مطرح کردند. کلان‌داده‌. فناوری مورد استفاده در کلان‌داده در وهله اول امکان ذخیره‌سازیِ بهینه حجم عظیمی از داده را فراهم کرد. ابزارهای تحلیلی خلق شده در مبحث کلان‌داده نیز امکان تحلیل داده‌ها و ارائه نتایج آنی را به وجود آورد.

کلان‌داده در اقتصاد داده‌ها

وقتی سرعت تولید داده‌ها بالا رفت، مفهومی به نام کلان داده شکل گرفت. این داده‌ها متنوع بودند و تحلیل آن‌ها آسان نبود. اما وقتی بحث کلان‌داده داغ شد، که شرکت‌ها توانستند از آن پول در بیاورند. تبلیغات هدف‌دار یکی از مهم‌ترین کاربردهایی بود که برای استفاده تجاری از کلان داده کشف شد.

در تبلیغات هدف‌دار، مسئله روشن بود. کاربران روزانه ردپاهای فراوانی از خود در فضای آنلاین بجا می‌گذارند. ردپا‌هایی حاکی از علاقه‌مندی‌ها، نیازها، دغدغه‌ها و هویت‌شان. اگر بتوان این داده‌ها را تحلیل کرد و یک نمایه اختصاصی برای هر کاربر به دست آورد، می‌توان تبلیغ مناسب او را نمایش داد. از سویی نگهداری این حجم از داده‌ها یک چالش بزرگ است. روند تولید داده‌ها از روند تولید سیستم‌های ذخیره‌سازی بیشتر بود. این یک تهدید بود ولی فرصت مهمی نیز درون آن خفته بود.

فناوری‌های کلان‌داده امکان ذخیره‌سازی این حجم از داده‌ها و تحلیل آن‌ها را فراهم کردند. در دنیای امروزی، 2.5 میلیون ترابایت داده در هر روز تولید می‌شود. ابزارهای کلان‌داده تجهیزات ذخیره‌سازی و تحلیل این حجم داده‌ها را فراهم آوردند.

مثال موردی

به جرات می‌توان گفت که گوگل بزرگ‌ترین شرکتی است که از کلان‌داده استفاده می‌کند. نزدیک به 70 درصد درآمد سالیانه گوگل مستقیما به واسطه تبلیغ در صفحه جستجوی این شرکت به دست می‌آید. گوگل از کلان داده برای دو منظور استفاده می‌کند.

الف) با استفاده از تحلیل عبارت‌های جستجو شده، موقعیت جغرافیایی کاربر و سایت‌هایی که در جستجوهای قبلی باز کرده است، جستجوی خود را بهینه می‌کند. یعنی دقیقا اطلاعاتی را به شما می‌دهد که لازم دارید. برای مثال وقتی من گوشی تلفن همراه سامسونگ را با آی‌پی (IP) ایران، هلند و ژاپن به انگلیسی در صفحه گوگل جستجو کردم، چنین نتایجی به دست می‌آید:

نتایج داده‌ها با آی‌پی ایران نتایج داده‌ها با آی‌پی هلند نتایج داده‌ها با آی‌پی ژاپن

در حالت دوم گوگل فروشگاه‌های هلندی و در حالت سوم فروشگاه‌های ژاپنی فروشنده این محصول را به کاربر معرفی کرد. مطمئنا اگر در ایران هم فروشگاه‌های آنلاین برای این محصول داشتیم و آن‌ها برای تبلیغ خود از خدمات گوگل استفاده می‌کردند، نتایجِ مشابهی برای ایران هم به دست می‌آمد.

گوگل با استفاده از تحلیل‌های کلان‌داده روی اطلاعات کاربران، تبلیغات خود را بهینه می‌کند.

ب) فرض کنید شما به یک لپ‌تاپ نیاز دارید یا می‌خواهید لپ‌تاپ خود را عوض کنید. برای این کار به جستجوی عبارت‌های مربوطه می‌پردازید. از سویی شما برنامه‌نویسی دوست دارید. پیش از آن جستجوهایی فراوانی در مورد برنامه‌نویسی و مسائل مربوطه انجام داده‌اید. گوگل با تحلیل این اطلاعات به راحتی متوجه علاقه‌مندی‌های شما می‌شود. برای من همین اتفاق افتاده است. من به برنامه‌نویسی علاقه‌مند هستم و مدتی است که می‌خواهم لپ‌تاپم را عوض کنم. هر وقت به سایت یوتیوب برای تماشای یک ویدئوی خاص می‌روم، پیش از آغاز پخش ویدئو اصلی، یک ویدئو تبلیغاتی برای خرید لپ‌تاپ یا دوره‌های آموزشی برنامه‌نویسی برایم پخش می‌شود. فراموش نکنیم که یوتیوب متعلق به گوگل است.

اقتصاد داده‌ها در آینده‌

پیش‌بینی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که در آینده کلان‌داده‌ بیشترین درآمد را در حوزه اقتصاد داده‌ها تولید خواهد کرد. مشخصا تولید، ذخیره‌سازی و مالکیت و فروش داده‌ها نیز رشد خواهند کرد، اما این رشد مدیون کلان‌داده خواهد بود. در حال حاضر بازار کلان‌داده‌ 130 میلیارد دلار ارزش دارد و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد ارزش این بازار در سال ۲۰۲۰، حدود ۲۰۰ میلیارد دلار خواهد شد.

اقتصاد داده‌ها در آینده با توسعه اینترنت اشیا گسترده‌تر خواهد شد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۰، ۲۴ میلیارد وسیله متصل به اینترنت خواهیم داشت. یعنی به طور میانگین به ازای هر فرد ۴ وسیله اینترنت وصل می‌شود. هر کدام از این وسایل خود داده‌های با ارزشی از افراد تولید می‌کنند. از این روی حجم داده‌ها و تنوع داده‌های تولید بسیار بیشتر خواهند شد. با افزودن این داده‌ها به کلان‌داده‌های امروزی، حتی می‌توان تبلیغات محیطی را هم بهینه‌ کرد. فکر کنید که هنگام قدم زدن از مقابل یک تابلو تبلیغاتی در مترو، کالای مورد نیاز شخص شما در آن تابلو معرفی شود. توسعه اینترنت اشیا و ورود آن به حوزه کلان‌داده می‌تواند یک نقطه عطف مهم باشد.

سهم کاربران در اقتصاد داده‌

کاربران تولیدکننده داده‌ها هستند. شرکت‌هایی مثل گوگل، داده‌های کاربران را جمع‌آوری و تحلیل می‌کنند و متناسب با آن‌ها، تبلیغات اختصاصی برای هر کاربر نشان می‌دهند. سود بزرگی از این تبلیغات نصیب شرکت‌ها می‌شود. اما کاربران، تولیدکننده و مالک داده‌های خود هستند. بنابراین باید در این سود سهمی داشته باشند. این مسئله تا به امروز مورد توجه نبوده است.

برای رفع این مشکل یک راه‌حل ارائه شده است. در این راه‌حل شرکت‌ها موظف می‌شوند داده‌های خود را در سرورهای زنجیره بلوکی ( Blockchain ) ذخیره کنند. مثل یک صندوق امانت. هر شرکتی که بخواهد از این داده‌ها استفاده کند باید مبلغی را در ازای استفاده از آن‌ پرداخت کند. بخش زیادی از این مبلغ در نهایت به کاربر پرداخت می‌شود. این راه‌حل هنوز خام است و مهم‌تر از آن مجبور کردن شرکت‌ها در دنیای سرمایه‌داری امروز برای تقسیم سود خود چالش بزرگی است.

نکهداری از اطلاعات رایگان نیست.

اقتصاد داده در دنیای داده‌های آفلاین

در دنیای داده‌های آفلاین نیز کلان‌داده امیدهای فراوانی برانگیخته است. مهم‌ترین حوزه‌های تولیدکننده داده‌های آفلاین بانک‌ها، شرکت‌ها و گروه‌های فعال در زمینه مهندسی ژنیک و پزشکی هستند.

با استفاده از تحلیل داده‌های بانکی از قبیل پرداخت‌های آنلاین و آفلاین، گردش مالی حساب‌ها و تعداد مشتریان، بانک‌ها می‌توانند تصمیم‌های سریع بگیرند و استراتژي‌ مناسب را اتخاذ کنند.

در زمینه مهندسی ژنتیک، تحلیل‌های کلان‌داده می‌تواند منجر به شناخت دقیق ژن‌های انسان و ارتباط آن‌ها با مشخصات جسمی و روانی هر فرد شود. این نکته می‌تواند یک تحول در دنیای پزشکی خلق کند.

از سویی تحلیل و ترکیب اطلاعات به دست آمده از حسگرهای پزشکی متصل به اینترنت که به لطف اینترنت اشیا به وجود آمده‌اند، سوابق پزشکی هر فرد، فرآیند‌های عملکردی داروها، می‌تواند درمان‌های شخصی شده را ارائه دهد. با چنین ابزارهایی خطاهای تشخیص‌ پزشکی کمتر می‌شود و از سویی تاثیرگذاری درمان‌ها به شدت افزایش پیدا می‌کند. این یک بازار بزرگ است.

ما در نقطه عطف هستیم

ما در یک نقطه عطف در دنیای فناوری به سر می‌بریم. این نقطه عطف به دنیای متفاوتی ختم خواهد شد. دنیایی که در آن همه‌چیز آنلاین و هوشمند است. یک دنیای آنلاین و هوشمند نیازمند یک سیستم اقتصادی هوشمند است. در این سیستم هوشمند، داده‌ها نقشی اساسی خواهند داشت. این داده‌ها هم خود سودده خواهند بود و هم بخش‌های دیگر اقتصاد را به سوددهی بهتر خواهند رساند. پس بهتر است قبل از آنکه دیر شود، داده‌ها و اقتصاد داده‌ها را بشناسیم و شروع به کار کنیم.