همه‌چیز زیر سر سرعت گردش پول است

دو واژه بحران و پول با هم گره خورده‌اند. می‌شود ادعا کرد که پول مرموزترین اختراع بشر بوده و هست. پول گاهی فردی را به قله‌ای از دارایی می‌رساند و گاهی نیز همان فرد را تا مرز جنون به فلاکت می‌کشاند. پول یکی از بزرگ‌ترین دلایل جنگ‌های متعدد تمدن‌ها بوده است. پول موجب طلاق‌ها، دزدی‌ها و قتل‌های بی‌رحمانه می‌شود. شاید به نظر مقداری اغراق‌آمیز هم به نظر برسد. ولی با توجه به صحبت‌هایی که هر روز می‌کنیم، متوجه می‌شویم این خود ما هستیم که تا این اندازه با پول بی‌رحمیم. تغییر در سرعت گردش پول می‌تواند باعث پیشرفت، یا تباهی اجتماع شود.

نان، نقدینه، مایه‌تیله، پول مول، غنیمت، مال‌ومنال، جیفه دنیوی، چرک کف دست، آب حیات: اسمش را هرچه می‌خواهید بگذارید، پول اهمیت دارد. از نظر مسیحیان دوست داشتنش منبع شر است. در نظر نظامیان مایه‌ی جنگ است و در نظر انقلابیان غل و زنجیری است برای کارگر. آیا می‌توانید دنیایی را مجسم کنید که در آن پول وجود ندارد؟

پیدایش دیوی به نام پول

پول سایه‌ای از دارایی است، درحالی‌که خود هیچ ارزشی ندارد. اوراقی که فقط به خاطر اعتبار نهاد منتشرکننده آن ارزشمند می‌شود و اگر که آن نهاد اعتبار و مقبولیت خود را از دست دهد، پول نیز دیگر هیچ ارزشی نخواهد داشت.

پول یک‌روزه خلق نشد. بلکه نتیجه‌ سال‌ها تلاش برای رفع چندین مشکل و مسئله اصلی بود. ماحصل دست‌وپنجه نرم کردن با این مشکلات منجر به پیدایش طفل صغیر و بی‌پناهی به نام پول شد. مشکلاتی از قبیل سختی مبادله، ذخیره کردن ارزش و پس‌انداز راحت و سنجش ارزش کالاها با یک مقیاس، که البته هنوز نیز به‌عنوان مشکلات جهانی مطرح می‌شوند.

از زمان داریوش اول ضرب سکه در ایران آغاز شد.

اما بیشتر از این که پول را گناهکار بدانیم، باید عواملی را بشناسیم که باعث می‌شوند پول اثرات منفی بر جامعه و اقتصاد بگذارند. یکی از مهم‌ترین این عوامل سرعت گردش پول است. متاسفانه اطلاعات زیادی از سرعت گردش پول وجود نداشته و بسیاری از رفتار عاملان اقتصادی ازجمله بنگاه‌داران، سرمایه‌گذاران و خانواده‌ها تحت تاثیر عدم اطلاع از سرعت گردش پول و عواقب آن هست. ما به دنبال شناخت بیشتری از سرعت گردش پول و اثرات آن بر متغیرهای اقتصادی یک کشور هستیم.

افزایش سرعت گردش پول

پول دقیقا مثل یک وسیله نقلیه رفتار می‌کند. سرعت بالای آن خطرآفرین است و سرعت کمتر از مقدار طبیعی آن موجب مشکلات ترافیکی می‌شود.

سرعت گردش پول تعداد دفعاتی است که پول طی یک سال بین افراد مختلف دست‌به‌دست می‌شود. پس سرعت گردش پول زمانی بالا است که مردم مراودات پولی زیادی با یکدیگر داشته باشند. این حالت زمانی رخ می‌دهد که اقتصاد دارای رشد بالا، مردم درآمد و قدرت خرید بالایی دارند و باعث می‌شود که موجودی انبار تولیدکنندگان به صفر و یا حتی منفی برسد.

سرعت بالای پول به گردش مالی مناسب در اقتصاد کمک می‌کند و پروژه‌های اقتصادی به راحتی تامین مالی می‌شوند. اما سرعت بیش از حد پول موجب کاهش ارزش ذهنی پول شده و یکی از عمده‌ترین دلایل تورم است. بالا رفتن سرعت پول موجب شده پس‌اندازها در طول زمان کاهش‌ یابد و در بلندمدت رشد اقتصادی را متوقف کرده و کشور را وارد دوره رکود سیکل‌های تجاری می‌کند.

دلایل کاهش سرعت پول

اما پایین بودن سرعت گردش پول نیز زمانی اتفاق می‌افتد که نرخ ترجیحات ذهنی بازگشت سرمایه در اقتصاد بالا باشد و اکثریت پروژه‌های سرمایه‌گذاری دیگر توجیه اقتصادی برای تامین مالی نخواهند داشت.

دلیل دیگری که موجب کاهش سرعت پول می‌شود بالا بودن ریسک در جامعه است. ریسک بالا موجب می‌شود فرد برای سرمایه‌گذاری بازدهی بالاتری را طلب کند که ریسک پروژه را پوشش دهد. به خاطر همین اکثریت بنگاه‌ها برای تامین مالی با مشکلی جدی مواجه خواهند شد. فضایی ملتهب که بیشتر بر اثر عوامل سیاسی داخلی و خارجی به وجود می‌آید نیز بر کاهش سرعت گردش پول موثر است.

اقتصاد هم به‌عنوان یک نهاد تاثیرپذیر از سیاست، بسیار سریع ملتهب می‌شود. عموم سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی سرمایه‌های خود را راکد نگاه می‌دارند و منتظر بهبود فضای کسب‌وکار می‌مانند.

تناقض خِست

از دلایل دیگر پایین بودن سرعت پول می‌توان به نرخ بالای میل نهایی به پس‌انداز اشاره کرد. در اقتصاد به این مورد تناقض خست نیز گفته می‌شود. تناقض خست باعث می‌شود مردم بخش بیشتری از درآمدشان را صرف پس‌انداز کنند و مصرف خود را به بازه‌های زمانی بعدی منتقل کنند.

یکی از دلایل ایجاد تناقض خست، بالا بودن نسبت مقدار درآمد به سبد مصرفی است. منظور این است که کالاهای مصرفی و کم‌دوام با بخش کمی از درآمد خانوار تهیه‌شده و مابقی برای خرید‌ کالاهای اساسی و بادوام‌تر کنار گذاشته می‌شود. همین اتفاق باعث کم شدن سرعت پول می‌شود.

بانک‌ها

مورد دیگری که از آن به‌عنوان یکی دیگر از عوامل کاهش سرعت گردش پول نام برده می‌شود، بالا رفتن نرخ سود بین‌بانکی است که باعث می‌شود بانک‌ها از یکدیگر کمتر قرض بگیرند و فعالیت اتاق کلر کمتر شده، در نتیجه بانک‌ها بیشتر مایل می‌شوند سپرده جمع کنند و حجم اعتبارات را کاهش دهند.

در اتاق کلر، بانک‌ها بدهی‌های خود نسبت به هم را تسویه می‌کنند و همچنین با نرخ مشخصی که بانک مرکزی تعیین می‌کند و یا توسط بازار بین‌بانکی به دست می‌آید، از یکدیگر قرض می‌گیرند.

در شرایطی که این نرخ بالا است، حجم مراودات مالی بانک‌ها با یکدیگر کم شده و بانک برای کفایت سرمایه نیز از جذب سپرده با نرخ‌های سود بالا استفاده می‌کنند. این نرخ سود بالا در اعتبارات نیز تاثیر گذاشته و مردم را از دریافت وام منصرف می‌کند.

همچنین سپرده‌گذاری موجب می‌شود که حجم پول بالایی در بانک‌ها انباشته شود و حجم مبادلات اقتصادی کم و سرمایه از بازار سرمایه به بانک‌ها منتقل شود.

با توجه به مباحثی که گفته شد کاهش سرعت پول عمده‌ترین دلیل رکود اقتصادی است. پایین آمدن سرعت پول موجب می‌شود که مردم مصرف را کاهش دهند و خریدوفروش خود را به زمان‌های آتی منتقل کنند.

از دست ما چه کاری ساخته است؟

گاهی اوقات ما خرج نکردن را دلیلی بر پس‌انداز بیشتر و انباشت سرمایه می‌پنداریم. اما وقتی ما در یک جامعه زندگی می‌کنیم، چرخه‌های اقتصادی به یکدیگر مربوط می‌شوند و وقتی‌که ترجیحات عاملان اقتصادی در یک جهت قرار می‌گیرند، در آغاز راه مشکلات اقتصادی هستیم.

آیا بهتر است بیشتر درآمد خود را پس‌انداز کنیم، یا با خرید کردن از تولید حمایت کنیم؟

در یک مدل اقتصادی وقتی همه‌ی بازیگران یک تصمیم را می‌گیرند، نتیجه نامطلوبی از تصمیم آن‌ها بر پیکره اقتصاد وارد می‌شود. برای مثال زمانی که در اقتصاد همه تصمیم به خرید سهام یک شرکت می‌گیرند، سهام آن شرکت دچار حباب شده و با افزایش قیمت کاذب روبه‌رو می‌شود. وقتی‌که همه تصمیم بر فروش آن سهام بگیرند آن سهام با افت قیمت فاحش روبه‌رو می‌شود.

تعادل در نیروهای بازار

این مثال را در مورد سرعت پول نیز می‌توان بررسی نمود. وقتی همه تصمیم به پس‌انداز و سپرده‌گذاری بگیرند اقتصاد به سمت کاهش سرعت پول حرکت کرده و در نتیجه باعث رکود و رشد منفی در اقتصاد می‌شوند. نتیجه می‌گیریم که اقتصاد زمانی پویا و کارا است که بازار همیشه دو نیروی مخالف و در جهت عکس هم داشته باشد.

برای مثال گروهی قصد فروش مسکن و گروهی قصد خرید آن را داشته باشند. مردم در یک جامعه باید در نظر داشته باشند که اگر آن‌ها از مصرف بخش زیادی از درآمدشان صرف نظر کنند، عملا به برخی از کسب‌وکارها ضرر وارد می‌کنند و این چرخه نهایتا منجر به کاهش درآمد کسب‌وکار خودشان می‌شود و در دفعات بعد مبلغ کمتری را می‌توانند پس‌انداز کنند.

گاهی اوقات سودجویی فردی و راحت‌طلبی مردم نیز منجر می‌شود نقدینگی از بازارهای سرمایه و کسب‌وکار خارج شده و به سمت بازارهای نامولدی از جمله مسکوکات طلا و نرخ ارز برود و باعث می‌شود پول به اصطلاح فریز شود. این وضعیت نهایتا به رکود اقتصادی منجر می‌شود و تاثیرات رکود بر ثبات یا کاهش قیمت دارایی مانع سوددهی این بازارهای نامولد می‌شوند.

سرعت گردش پول از آن دست عوامل اقتصادی است که سیاست‌های دولت اثر بسیار محدودی بر روی آن دارد و به‌عنوان یک پاسخ انسانی به شرایط اقتصادی تغییر می‌کند. پس می‌توان سرعت گردش پول را از عواملی دانست که مردم می‌توانند با کنترل آن از بسیاری از بحران‌های اقتصادی جلوگیری کنند.

سرعت گردش پول خود علت است یا معلول؟

مردم طبق علم اقتصاد تصمیمات خود را براساس دو قاعده کلی اخذ می‌کنند:

یا بر اساس تجربه و تطبیق شرایط موجود با شرایط مشابه قبلی که برای آن‌ها اتفاق افتاده است تصمیم می‌گیرند که به این قاعده، انتظارات تطبیقی گفته می‌شود.

قاعده دوم نیز که انتظارات عقلایی نام دارد که افراد بر اساس رفتار یک انسان عقلانی و دارای اطلاعات کامل از شرایط بازار و سایر عوامل اقتصادی اتخاذ به تصمیم اقتصادی و رفتار می‌کند.

در حالت انتظارات تطبیقی سرعت گردش پول معلول است. وقتی‌که عاملان اقتصادی شرایط متغیرهای اقتصادی کشور را وخیم می‌بینند. سریع به دنبال پاسخی مناسب هستند و یکی از این پاسخ‌ها پایین آوردن حجم معاملات برای فرار از خطر زیان است. نهایتا وقتی عاملان اقتصادی دچار نااطمینانی شده و دیگر بازارهای مختلف را فضای مناسبی برای کسب‌وکار نمی‌بینند، سرعت گردش پول کاهش می‌یابد. پس در این صورت شرایط اقتصادی بر سرعت گردش پول تاثیر گذاشته و این کاهش موجب تشدید رکود اقتصادی می‌شود.

اما در صورتی که مردم طبق انتظارات عقلایی تصمیمات خود را اخذ کنند سرعت گردش پول به‌عنوان یکی از ابزارهای آن‌ها برای مقابله با رکود اقتصادی خواهد بود. مردم از این قاعده مطلع می‌شوند که اگر نسبت بین میل نهایی به مصرف و پس‌انداز را با شرایط فعلی اقتصاد کشورشان تعیین کنند، سرعت گردش پول می‌تواند حامی حفظ رشد اقتصادی پایدار برای ایشان باشد. پس سرعت گردش پول خود علت بوده و مردم توانمندی استفاده درست از آن را دارند.

جلسه آخر دادگاه

ما اگر به شناخت درستی از پول برسیم متوجه می‌شویم پول با توجه به کارکرد آن تعریف می‌شود. پول به مانند وسیله‌ای است که استفاده از آن اصولی اولیه دارد. ماحصل استفاده درست از پول است که می‌تواند کارکردهای درست آن را در جامعه پیاده کند. پس می‌توان نقش خود پول را در بحران‌های مختلف کمرنگ دانست. مواردی از قبیل سرعت گردش پول، درون‌زایی پول، خلق پول، حکمرانی نامناسب پولی، کاهش یا افزایش انتشار پول و به طور کلی تصمیم‌های نادرست ما موجب اثرات مثبت یا منفی در جامعه می‌شود.

امروزه بی‌توجهی به منافع اجتماعی و آینده اقتصادی سبب شده که عاملان اقتصادی رفتارهای خود را بر اساس قاعده حداکثرسازی سود در دوره فعلی دنبال کنند. تصمیماتی که آن‌ها می‌گیرند موجب می‌شود که آینده رشد پایدار به خطر بیفتد. به همین علت سرعت گردش پول در جامعه می‌تواند به‌عنوان یک شاخص زندگی اجتماعی محاسبه شود. کشوری که سرعت گردش پول معقولی دارد و تصمیم‌های مردمش با عقلانیت همراه است، سریع‌تر و ساده‌تر می‌تواند به رشد و توسعه برسد.