صندوق ETF یا صندوق قابل معامله در بورس چیست؟

شاید برای شما هم پیش آمده باشد که به سرمایه‌گذاری در بورس فکر کنید. به هر حال یکی از بازارهای جذاب بازار بورس است که سود بالایی را به سرمایه‌گذاران خطرپذیرش هدیه می‌کند. به خصوص وقتی بهره بانکی 15 درصد باشد. یعنی با یک تورم 10 درصد، در بانک تنها سالی 5 درصد به دارایی شما اضافه می‌شود. بازده 5 درصد سالانه شما، بازدهی است که می‌توانید در یک روز در بورس کسب می‌کنید. وسوسه‌انگیز است، نه؟ اما… یک امای بسیار بزرگ وجود دارد. امایی که حنای این پاداش الوان را بی‌رنگ می‌کند: ریسک. با یک سرمایه‌گذاری صد میلیون تومانی، همان‌قدر که ممکن است در یک روز 5 میلیون تومان کاسب شوید، ممکن است 5 میلیون تومان از دست بدهید. و فکر کنید اگر یک ماه این روند منفی ادامه پیدا کند، چقدر از اصل پولتان برایتان می‌ماند؟ سوال اساسی اینجا است که آیا راهی وجود دارد که با حداقل ریسک در بورس سرمایه‌گذاری کرد؟ خوشبختانه پاسخ این سوال مثبت است. صندوق ETF یا صندوق قابل معامله در بورس برای همین طراحی‌شده‌اند.

کلید گاوصندوق ETF

شیوه فعالیت ما در بورس (به ساده‌ترین بیان) به دو شکل است: تعدادی برگه سهم خریداری می‌کنیم و اگر قیمت به‌اندازه کافی بالا رود، سهام خود را می‌فروشیم. گاهی هم برای سهیم شدن در سود حاصل از عملیات یک شرکت، سهام آن را خریداری می‌کنیم. واضح است که شما با 1 میلیون تومان نمی‌توانید یک پالایشگاه تاسیس کنید. اما می‌توانید قسمت کوچکی از یک پالایشگاه را بخرید و در کسب‌وکار آن‌ها سهیم شوید.

صندوق ETF یا exchange traded funds یک صندوق از دارایی‌های متنوع است که درست مانند سهام معمولی در بورس معامله می‌شود. یعنی شما در هر زمان که دوست داشته باشید می‌توانید یک یا چند واحد از یک صندوق ETF را بخرید، یا چند واحد از آن را بفروشید.

علاوه‌بر تنوع و مدیریت ریسک ، از مهم‌ترین جذابیت‌های ETF نقدشوندگی (Liquidity) بالای آن است. فقط کافی است اراده کنید که پول خود را از بازار خارج کنید. به سادگی می‌توانید واحدهای (یونیت‌ها) خود را بفروشید. اگر صندوق شما درآمد ثابت باشد، در زمانی کوتاه (یک روز کاری) اصل پول سرمایه‌گذاری شده و سود روزشمار آن در حساب شما است.

دارایی که در این صندوق نگه‌داری می‌شود

در یک صندوق ممکن است دارایی‌ها متفاوتی بگذارند. یک صندوق ETF ممکن است از چندین سهام، سپرده بانکی، شمش طلا، اوراق خزانه دولتی، مقداری پول نقد، سکه، ارز یا ترکیبی از تمامی این موارد تشکیل شده باشد. این که در صندوق چه می‌گذارند، نوع صندوق را تعیین می‌کند، که در مورد آن صحبت خواهیم کرد.

اگر شما 1 درصد از یک صندوق ETF را بخرید، مالک 1 درصد تمام این دارایی‌ها می‌شوید. یعنی اگر صندوق از صدکلیو طلا، 10 میلیارد تومان سپرده، 1 میلیارد تومان اوراق خزانه و دویست میلیون تومان سهام تشکیل شده باشد، شما مالک 1 کیلوگرم طلا، 100 میلیون تومان سپرده، 10 میلیون تومان اوراق خزانه و 2 میلیون سهام خواهید شد.

هر سرمایه‌گذار به اندازه واحد‌هایی که می‌خرد مالک دارایی‌های صندوق می‌شود.

البته شما به عنوان سهام‌دار نمی‌توانید به این ترکیب صندوق دست بزنید، یا اراده کنید که فقط 100 گرم از طلایی که دارید را برایتان بفروشند. بلکه اگر یک واحد از صندوق را بخرید، به اندازه سهم خود دارایی کسب می‌کنید و با فروختن آن، دارایی خود را نقد می‌کنید.

درست است که دارایی شما در صندوق باقی می‌ماند و نمی‌توانید آن را به صورت فیزیکی تحویل بگیرید، اما منافع حاصل از تغییرات قیمت این دارایی‌ها نصیب شما می‌شود.

چرا خودمان یک پرتفوی متنوع نسازیم؟

هدف اصلی از متنوع کردن سرمایه‌گذاری، پوشش دادن ریسک است. شاید پیش خود فکر کنید که خودمان هم می‌توانیم طلا، اوراق خزانه، سپرده بانکی و ارز بخریم. چرا باید مدیر یک صندوق این کار را برای ما انجام بدهد؟

اگر خودتان می‌خواستید برای خودتان صندوق دارایی درست کنید به چند مشکل بر می‌خوردید. اولین مشکل نقدشوندگی بود. وقتی می‌خواستید دارایی خود را نقد کنید، اول مجبور بودید به بازار طلا بروید، بعد سری به صرافی‌ها بزنید، به بانک بروید، سهام خود را بفروشید و… تمام این کارها می‌توانست چند روز وقت بگیرد. اما هر واحد ETF به سادگی یک کلیک قابل فروختن است.

مشکل دوم، مشکل آگاهی است. هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید بر تمام بازارها مسلط است. به خصوص برای کسانی که مثل من که شاغل هستند و نمی‌توانند قیمت همه‌چیز را در نظر بگیرند. اما یک تیم حرفه‌ای به طور تمام‌وقت بازارها را زیر نظر می‌گیرند تا بازدهی صندوق را حداکثر کنند.

مسئله بعدی اندازه سرمایه است. کارکرد واقعی یک صندوق تجمیع سرمایه‌های خرد و به‌کارگیری آن در یک سرمایه‌گذاری بلندمدت با مقداری زیاد است. اگر تعداد زیادی سرمایه‌گذار پول خود را یک کاسه کنند، قدرت بیشتری در معامله خواهند داشت.

مشکل اینجا است که من سرمایه‌ای‌ هنگفت ندارم. اما با یک سرمایه اندک هم می‌توانم در صندوق ETF سرمایه‌گذاری کنم و باقی کار را به تیم اجرایی بسپارم.

NAV و ارزش خالص دارایی یک صندوق

ارزش خالص دارایی یا Net Asset Value برابر با مجموع تمام دارایی‌ها منهای تمام بدهی‌هایی است که در یک سبد قرار می‌گیرد، تقسیم بر تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری در صندوق. در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک (و نه صندوق ETF) در پایان روز NAV محاسبه می‌شود.

برای روشن شدن این موضوع فرض کنید شما به همراه 9 نفر از دوستانتان می‌خواهید به طور مشترک تعدادی سهم بخرید. در ابتدای روز سبد شما شامل این سهم‌ها است:

در پایان روز قیمت‌ها تغییر می‌کند و به وضعیت زیر می‌رسد:

البته اگر بخواهید پرتفوی خود را نقد کنید باید کارمزد و مالیات هم بپردازید. این مبلغ در واقع بدهی سبد سرمایه­گذاری مشترک شما به حساب می‌آید. اگر هر کدام از شما مالک 10 درصد پرتفوی مشترک باشید، شما به تنهایی در این روز بدون حساب کارمزد و مالیات 2180 تومان ضرر کرده‌اید. با حساب کارمز ضرر شما بیشتر می‌شود.

اگر مبلغ 17653 تومان (مالیات و کارمزد) را از دارایی خود کم کنید و حاصل را بر 10 (تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری) تقسیم کنید، NAV سرمایه‌گذاری خود را محاسبه کرده‌اید. در این مثال NAV در پایان روز برابر 114055 تومان است. یعنی اگر بخواهید پولتان را از این سرمایه‌گذاری اشتراکی خارج کنید باید 114 هزار تومان بگیرید.

اما برای ETF لازم نیست در پایان روز NAV را محاسبه کنید. چون همان‌طور که گفتیم ETF درست مثل سهام معمولی در بورس معامله می‌شود. برخلاف صندوق سرمایه‌گذاری مشترک، NAV برای یک ETF هر دو دقیقه یک‌بار اعلام می‌شود.

معافیت مالیاتی

برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک ( Mutual Fund ) معمولا به جای خریدوفروش از واژه صدور و ابطال استفاده می‌کنند. به این ترتیب که در هنگام خرید، یک واحد برای شما صادر می‌شود. وقتی شما واحد خود را می‌فروشید این واحد را باطل می‌کنند. پولی که برای صدور می‌پردازید اندکی بیشتر از هزینه ابطال در همان روز است.

در صندوق‌های ETF لازم نیست برای صدور و ابطال به کارگزاری مراجعه کنید. بلکه در بورس می‌توانید یک یا چند واحد سرمایه‌گذاری بخرید. معافیت مالیاتی از مهم‌ترین جذابیت‌های ETF است. در هنگام فروش، بر خلاف سهام لازم نیست مالیات پرداخت کنید و برخلاف سرمایه‌گذاری مشترک هزینه صدور و ابطال نمی‌پردازید!

انواع صندوق ETF

در دنیا انواع متنوعی از ETF وجود دارد که به آن‌ها خواهیم پرداخت. اما برخی از این صندوق‌ها در بازار ایران وجود ندارند. ممکن است رفته‌رفته این ETFها به بازار ما هم راه پیدا کنند. انتخاب نوع ETF به روحیه و انتظار شما بستگی دارد.

صندوق با درآمد ثابت

صندوق با درآمد ثابت قابل معامله در بورس نوعی از ETF است که در آن مقدار رشد صندوق مشخص شده است. یعنی اگر یک واحد از این صندوق‌ها را بخرید، مقدار مشخصی درآمد کسب خواهید کرد. اگر بخواهید واحد سرمایه‌گذاری خود را برای مدت‌زمانی کوتاه نگه‌دارید، بازدهی کوچک‌تر از بازدهی سالانه خواهد شد.

سرمایه‌گذاری در صندوق با درآمد ثابت یک سرمایه‌گذاری بدون ریسک است.

صندوق در این حالت ضامن اصل پول و سود شما است. حداقل 70 درصد از دارایی این صندوق‌ها از اوراق مشارکت بانکی، سپرده بانکی یا سایر اوراق با درآمد ثابت مانند اوراق خزانه تشکیل می‌شود. برای مطلع شدن از دارایی‌های یک صندوق، بهتر است به امیدنامه آن مراجعه کنید.

در بازار سرمایه سرمایه‌گذاری در ETF با درآمد ثابت، به عنوان یک سرمایه‌گذاری بدون ریسک درک می‌شود.

صندوق سهام

یک ETF سهام از تعدادی سهم مختلف تشکیل می‌شود. در این حالت ممکن است شرکت اصل پول شما را تضمین می‌کند. اگر اصل پول تضمین شود، مدیریت صندوق ضامن زیان صندوق است و نه سود آن. یعنی اگر صندوق سود کرد، شما در سود سهیم هستید، اما در صورت زیان چیزی از پول شما کم نمی‌شود. در برخی صندوق‌های سهام شما هم در سود شریک هستید و هم در زیان . 70 درصد دارایی این صندوق‌ها از سهام تشکیل می‌شود.

توجه کنید که حتی اگر از بازگشت اصل پول خود اطمینان داشته باشید، این صندوق بدون ریسک نیست . چرا که ممکن است هیچ سودی نصیب شما نشود. در حالی که اگر بر روی صندوق با درآمد ثابت سرمایه‌گذاری کرده بودید، از درآمدی ثابت بهره می‌بردید.

صندوق مختلط

صندوق مختلط ، همان‌طور که از اسمش بر می‌آید چیزی میان دو حالت قبلی است. در این نوع صندوق حداقل 40 درصد از دارایی را سهام و حداقل 40 درصد را اوراق با درآمد ثابت (مثل سپرده) تشکیل می‌دهد. 20 درصد باقی‌مانده می‌تواند از بین سهام یا اوراق انتخاب شود.

صندوق بازار خارجی

به غیر از صندوق ETF بازار داخلی، در بسیاری از کشورها صندوق بازار خارجی هم وجود دارد. مثلا ممکن است به هر دلیل بخواهید در بازار ژاپن سرمایه‌گذاری کنید. اما چیزی از وضعیت بازار ژاپن ندانید و نتوانید صورت‌های مالی را که به زبان ژاپنی هستند بخوانید.

در این صورت بجای استخدام مترجم یا ثبت‌نام در کلاس زبان ژاپنی، می‌توانید از ETF بازار خارجی ( Foreign Market ) استفاده کنید.

صندوق ارز

ETF ارز از دیگر انواع این صندوق‌ها است. همان‌طور که حدس می‌زنید بیشتر دارایی این صندوق‌ها را ارز تشکیل می‌دهد. استفاده از ETF ارزی در بازار فارکس مرسوم است. سرمایه‌گذارانی که می‌خواهد ریسک نواسان‌های ارزی را پوشش بدهند به سراغ این صندوق‌ها می‌روند.

صندوق صنعتی

ETFهای گروه یا صنعتی، نوعی از صندوق هستند که تمامی سهم‌های آن از یک صنعت انتخاب می‌شوند. فرض کنید که می‌دانید صنعت فلزات رشد خواهد کرد. اما نمی‌دانید کدام شرکت‌ها از این رشد بهره‌مند می‌شوند. برای همین می‌توانید بر روی ETF صنعت فلزات سرمایه‌گذاری کنید. در این صندوق سهام شرکت‌هایی که در صنعت فلزات فعالیت می‌کنند یافت می‌شود.

معامله آنلاین از مهم‌ترین صفات صندوق‌های ETF است.

صندوق کالایی

ETF کالایی ، به جای سهام و اوراق از کالا تشکیل می‌شود. صندوق طلا، صندوق فلزات گران‌بها شامل طلا، نقره و پلاتین، صندوق فلزات غیرگران‌بها شامل فولاد، آلومینیوم، مس و غیره و صندوق نفتی چند مثال از ETF کالایی هستند. مدیریت صندوق می‌تواند با اوراق تبعی دارایی شما را بیمه کند، یا به کمک ابزارهای مختلف بازدهی بیشتری نسبت به تغییرات قیمت طلا در بازار به دست آورد.

صندوق خرسی یا صندوق معکوس

یک نوع بسیار جالب ETF (که ارزش دارد برای آن یک مقاله جداگانه نوشته شود) ETF معکوس یا ETF خرسی ( Inverse ETF or Bear ETF) است. معروف است که می‌گویند تعداد سهم‌های بد از سهم‌های خوب بیشتر است.

حالا فرض کنید می‌توانستید سهمی که ندارید را امروز بفروشید و وقتی سهم ارزان شد آن را بخرید. به این عمل در اصلاح شورت‌سل (Short Sell) می‌گویند. ETF خرسی از این سازوکار بهره می‌برد. به کمک این سازوکار، وقتی می‌دانید بازار منفی است، لازم نیست بورس را ترک کنید. در این وضعیت می‌توانید از ETFهای خرسی استفاده کنید.

دیگر مزایای صندوق ETF

به غیر از مزایایی که برای صندوق قابل معامله در بورس بر شمردیم، این صندوق‌ها مزایای دیگری هم دارند. اگر همه بخواهند یک سهم را بفروشند، اما هیچ خریداری وجود نداشته باشد، صف فروش تشکیل می‌شود. در این حالت شما می‌خواهید از بازار خارج شوید، اما نمی‌توانید. به همین دلیل ممکن است برای چند روز پیاپی ارزش سرمایه‌گذاری شما کم شود. هیچ کاری هم از دست شما بر نمی‌آید. اما برای ETFها هرگز صف فروش تشکیل نمی‌شود.

برای صدور و ابطال صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک حتما باید به صورت حضوری به کارگزاری مراجعه کنید. اگر شاغل باشید باید برای این کار مرخصی بگیرید. اما می­توانید در طول روز معاملاتی با یک تلفن یا از طریق آنلاین اقدام به خریدوفروش واحدهای ETF کنید.

اما شاید شفافیت از مهم‌ترین ویژگی‌های ETF باشد. به خصوص که NAV صندوق هر دو دقیقه یک‌بار به روز می‌شود. به همین دلیل برای آگاهی از NAV صندوق لازم نیست تا پایان روز معاملاتی صبر کنید.

فرهنگ ETF یک فرهنگ درست

در ایران بازار سرمایه آن طور که باید معرفی نشده است و مردم به غیر از سرمایه‌گذاری در مسکن، طلا و بانک با انواع دیگر سرمایه‌گذاری آشنایی زیادی ندارند. در کشورهای دیگر (به خصوص ژاپن، آلمان و آمریکا) مردم بر روی اوراق دولتی سرمایه‌گذاری می‌کنند. دست دولت در این کشورها در اجرای سیاست‌های پولی (مثل کنترل حجم نقدینگی) بازتر است.

اما حتی در این کشورها مردم ترجیح می‌دهند به جای آن که خودشان اوراق را انتخاب کنند، به صندوق‌ها رجوع کنند. فرقی نمی‌کند چقدر با بازار سرمایه آشنا باشید. سرمایه‌گذاری بر روی ETF علاوه بر منافع اجتماعی آن یک سرمایه‌گذاری کم‌‌ریسک است که در بیشتر موارد بازدهی آن از بازدهی عمومی کالاهای سرمایه‌ای یا سپرده بانکی بیشتر خواهد بود.