اثرات بلندمدت ویروس کرونا چیست؟

مقاله حاضر صرفا تجمیعی از مطالب گوناگون پزشکی درباره اثرات بلندمدت ویروس کرونا یا کووید-۱۹ در بدن افراد مبتلاشده به این ویروس است.

با اینکه در مورد مطالب گفته‌شده در این مقاله توافق زیادی از سوی متخصصین وجود دارد، اما همه این متخصصین به این مسئله اذعان دارند که هنوز زود است که بتوان به‌طور دقیق‌ در مورد اثرات بلند‌مدت کویید-۱۹ حرف زد؛ زیرا تنها چند ماه از شیوع آن می‌گذرد.

همچنین این مقاله محض کنجکاوی شخصی من و تلاش برای نشر اطلاعات نوشته شده است و به‌هیچ‌وجه شامل نظرات بنده نیست؛ زیرا من تخصصی در این مورد ندارم.

چرا علائم ویروس کرونا این‌قدر متنوع است؟

ویروس کرونا که عامل بیماری کووید-۱۹ است با استفاده دو گیرنده به سلول‌های بدن متصل می‌شود. گیرنده ACE2 و گیرنده TMPRSS2. این گیرنده‌ها پروتئین‌هایی هستند که در سطح سلول‌های برخی از اندام‌ها بدن وجود دارند و از ابزار‌هایی است که سلول با کمک آن‌ها زنده مانده و فعالیت می‌کند.

روی سلول‌های گوناگون، گیرنده‌های مختلفی وجود دارند و عوامل بیماری‌زا مثل انواع ویروس‌ها هرکدام می‌توانند با یکی از این گیرنده‌ها، سلول‌ها را آلوده کنند.

از آن‌سو گیرنده‌های روی سلول‌های گوناگون هم با هم فرق دارند و احتمالا در موارد متعددی یکتا هستند؛ یعنی هر نوع سلول، گیرنده‌ای دارد که فقط روی این نوع سلول است و دیگر سلول‌ها آن را ندارند.

به همین دلیل هم عوامل بیماری‌زای ویروسی که از این گیرنده‌های خاص برای وصل شدن به سلول‌ها و تکثیر خود استفاده می‌کنند، معمولا فقط می‌توانند فقط در یک اندام بیماری ایجاد کنند.

مثلا ویروس‌های سرماخوردگی از جمله راینو ویروس‌ها (Rhinoviruses) که خود نوعی ویروس کرونا هستند، به سلول‌های قسمت‌های بالایی سیستم تنفسی مثل بینی و ویروس‌های آنفولانزا به سلول‌های ریه وصل می‌شوند و فقط هم در همین نواحی می‌توانند تکثیر شده و بیماری ایجاد کنند.

همین مسئله باعث تفاوت ویروس کرونا با این ویروس‌ها می‌شود؛ زیرا ویروس کرونا با استفاده از دو گیرنده ACE2 و TMPRSS2 به سلول‌های بدن وصل می‌شود و این دو گیرنده و به‌خصوص گیرنده ACE2 روی انواع مختلفی از سلول‌های بدن وجود دارد.

به‌طور دقیق‌تر این گیرنده در سلول‌های بینی، ریه، کبد، سلول‌های قلب، سیستم عصبی، مغز، روده کوچک، کلیه‌ها، مثانه، پانکراس، چشم، پروستات، بیضه‌ها و جفت جنین وجود دارد. ازاین‌روی تمامی این اندام‌ها می‌توانند به‌صورت بالقوه محلی برای حمله ویروس کرونا باشند.

یکی از دلایلی هم که باعث می‌شود ویروس کرونا این‌همه علائم گسترده داشته باشد، همین مسئله است.

ترمیم اندام‌ها بعد از ابتلا به کووید-۱۹

بیماری‌های مختلف هنگامی‌که یک فرد را مبتلا می‌کنند، می‌توانند به اندام موردحمله آسیب بزنند. در عموم موارد این آسیب‌ها مدتی بعد از دوره بیماری ترمیم می‌شوند؛ اما در برخی از بیمارها به دلیل گستردگی یا نوع آسیب‌ها، ممکن است ترمیم و بهبودی کامل حاصل نشود و فرد تا مدت‌ها یا شاید تا آخر عمر درگیر این آسیب‌ها باشد.

ویروس کرونا در این میان از جمله عوامل بیماری‌زایی است که می‌تواند آسیب‌های بلندمدت یا دائمی به قربانیان‌ خود وارد کند. این آسیب‌ها را می‌توانیم در چند دسته توصیف کنیم.

۱- ریه‌ها

تا به امروز بیشترین نشانه‌های ابتلا به ویروس کرونا در ریه‌ها دیده شده است. ریه‌ها محل‌های اصلی رشد و تکثیر ویروس هستند و چون در همین‌جا می‌توانند با آلوده کردن سیستم ایمنی، پاسخ ایمنی شدیدی را آغاز کنند، این پاسخ شدید می‌تواند به ریه‌ها آسیب‌ها همیشگی بزند. خود ویروس هم به ریه‌ها آسیب می‌زند.

همچنین به دلیل همین پاسخ ایمنی شدید، ریه‌ها به محل جنگی برای سیستم ایمنی تبدیل می‌شوند. در نتیجه این جنگ، ریه‌ها پر از پسماندها و مایعاتی می‌شوند که سیستم ایمنی برای عملکرد خود در محیط ایجاد می‌کند. این حالت ممکن است تا هفته‌ها بعد از بهبودی هم از بین نرود و باعث شود نفس کشیدن با درد و سوزش همراه باشد.

در یک تصویر سی‌تی‌اسکن، ریه‌ سالم سیاه دیده می‌شود. ورود ویروس کرونا باعث ایجاد زخم‌های شبیه تراشه‌های شیشه‌ای مات می‌شود که ممکن است هیچ‌وقت ترمیم نشوند.

یک مطالعه در چین نشان داده است که این زخم‌ها در ۷۷ درصد افراد مبتلا شده به کووید-۱۹ دیده می‌شوند.

مطالعه دیگری در چین نشان می‌دهد که در ۶۶ تا ۷۰ درصد بیماران ویروس کرونا که در بیمارستان بستری‌شده‌اند، حدی از این زخم‌های ریوی وجود داشته است. بررسی‌های دیگری نشان داده‌اند که در بین ۵۸ فرد مبتلای بدون علامت ویروس کرونا، در ۹۵ درصد موارد این زخم‌ها وجود دارند. بیش از یک‌چهارم این بیماران در چند روز پس‌ازاین اسکن‌ها، نشانه‌های بیماری را بروز دادند.

این زخم‌ها می‌توانند برای همیشه در ریه فرد باقی بمانند و ظرفیت تنفسی او را کاهش دهند. درست است که برای گفتن چنین حرفی هنوز زود است و جهان تنها چند ماه است که درگیر ویروس کرونا است اما ویروس‌های هم‌خانواده کووید-۱۹ یعنی ویروس سارس و مرس زخم‌های مشابهی را در ریه بیماران ایجاد کرده‌اند که در برخی از این موارد این زخم‌ها بعد از ۱۶ سال همچنان باقی مانده‌اند.

این زخم‌ها باعث می‌شوند که قدرت اکسیژن‌دهی ریه‌ها هیچ‌وقت به حالت نرمال بازنگردد و فرد مبتلاشده دیگر نتواند به سیاق قبل فعالیت‌های بدنی انجام دهد. چنین افرادی شاید هیچ‌وقت نتوانند مثل قبل بدون خستگی و تنگی نفس بدوند، از پله بالا بروند و ورزش کنند.

از سوی دیگر یک تفاوت بین موارد ویروس مرس و سارس با کووید-۱۹ وجود دارد. آن‌هم این است که مرس و سارس تنها به یک ریه حمله می‌کنند و این آسیب‌ها تنها در یک ریه می‌مانند؛ اما کووید-۱۹ به هر دو ریه حمله می‌کند. در نتیجه خطر کاهش توان تنفسی فرد بسیار بیشتر می‌شود.

۲- خون

یکی از دارو‌هایی که حتی پس از مرخص شدن مبتلایان به ویروس کرونا از بیمارستان ‌همواره تجویز می‌شود، داروهایی است که مانع از لخته شدن خون می‌شوند. دلیلش هم این است که ویروس کرونا باعث ایجاد لخته‌های خونی حتی پس از بهبودی می‌شود.

علت این مسئله، التهابی است که ویروس کرونا در بدن ایجاد می‌کند. این التهاب باعث لخته شدن خون در بدن می‌شود که می‌تواند با بستن رگ‌ها در ریه، قلب و مغز به سکته‌های قلبی، مغزی و حتی ازکارافتادگی ریه‌ها و اندام‌های دیگر منتج شود.

با اینکه خطر سکته مغزی در افراد با سن بالا بیشتر است اما در ۵ درصد بیماران جوان ویروس کرونا که در ووهان چین بستری بودند، سکته‌های مغزی مشاهده شده است.

چنین اتفاقی در بیماری سارس هم می‌افتاد. هرچند این بیماران جوان در نیمی از موارد بهبود یافتد و از سکته قلبی و مغزی جان به در بردند و توانستند به زندگی عادی بازگردند اما نیمی دیگر برای همیشه با آسیب‌های ناشی از سکته قلبی و مغزی باید زندگی کنند.

تشکیل این لخته‌های خونی در ریه‌ها دوباره می‌تواند هم بخشی از ریه را از بین ببرد و هم باعث تضعیف قدرت اکسیژن‌دهی آن شود. کاهش قدرت اکسیژن‌دهی ریه می‌تواند دوباره باعث خستگی، محدود شدن توان فعالیت بدنی، افزایش ضربان قلب و تنگی نفس گردد.

این لخته‌ها می‌توانند کلیه‌ها را هم از کار بیندازند و یا آسیب‌های دائمی به آن‌ها بزنند. در مواردی دیده شده است که این لخته‌های خونی حتی دستگاه دیالیز را هم از کار انداخته‌اند. در کنار این‌ها، موارد متعددی از آسیب‌ به کبد هم دیده شده است.

همچنین آسیب‌های کبدی و کلیوی می‌توانند ناشی از حمله خود ویروس به این ارگان‌ها و همچنین ناشی از سیستم ایمنی باشند که به دلیل پاسخ ایمنی شدید به سلول‌های سالم هم آسیب بزند.

مواردی بوده است که این لخته شدن خون باعث آمبولی و قطع عضو هم شده است؛ مثلا در نیویورک فردی به نام نیک کوردرو (Nick Cordero) که یک بازیگر تئاتر برادوی و تلویزیون است به دلیل این لخته شدن خون در رگ‌های پایش دچار آمبولی شده و در نهایت پزشکان مجبور شدند پای راست او را قطع کنند.

این لخته شدن بعد از بهبودی نیز رخ داده است. یک خانم ۳۲ سال اهل شیکاگو یک هفته پس از مرخص شدن از بیمارستان به‌صورت ناگهانی فوت کرده است. پای ورم‌کرده او نشان از این لخته شدن خون در رگ‌های پایش بوده است.

با توجه به همین داده‌های کم، دیده شده است که حدود ۳۱ درصد از بیماران در آمریکا با مشکلات ناشی از لخته خون مثل آمبولی و سکته مغزی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و به همین دلیل هم توصیه‌هایی وجود دارد که این بیماران حتی پس از بهبودی هم تا مدتی از داروهای مانع لخته شدن خون استفاده کنند.

۳- قلب

کاهش عملکرد ریه‌ها باعث کمبود اکسیژن در قلب و دیگر اندام‌ها می‌شود. این در حالی است که خود قلب دچار کمبود اکسیژن است؛ اما بااین‌همه ضربان قلب افزایش می‌یابد که بتواند کمبود اکسیژن بدن را جبران کند و همین مسئله باعث مشکلات قلبی می‌گردد.

از سوی دیگر هم لخته‌های خونی ممکن است بیمار ویروس کرونا را دچار حمله‌های قلبی کنند که دوباره بخشی از ماهیچه قلب را از بین ببرد؛ اما ویروس کرونا و اتفاقات ناشی از آن، باعث التهاب ماهیچه قلبی هم می‌شود. به نظر می‌آید دلیل این مسئله حمله ویروس کرونا به سلول‌های ماهیچه‌های قلبی باشد؛ زیرا این سلول‌ها هم تعداد زیادی گیرنده ACE2 دارند.

به همین دلیل هم در برخی از موارد، بیماران بدون اطلاع از ابتلا به کووید-۱۹ با درد قفسه سینه و ناراحتی قلبی به بیمارستان مراجعه کرده‌اند اما آزمایش‌ ویروس کرونا نشان داده که دلیل این مشکلات قلبی ابتلا به ویروس کرونا است.

در یک مطالعه دیده شده است که ۱۲ درصد مبتلایان به ویروس کرونا نشانه‌هایی از مشکلات قلبی عروقی دارند. آزمایش‌ها نشان داده که در این بیماران سطح پروتئین تروپونین (Troponin) بالا است. این پروتئین زمانی آزاد می‌شود که ماهیچه قلب آسیب دیده باشد.

این گزارش‌ها نشان می‌دهند که کووید-۱۹ احتمالا با التهاب عضله قلب یا میوکاردیت (myocarditis) در ارتباط باشد. البته مشکلات قلبی در بیماری مرس و آنفولانزای فصلی هم دیده می‌شوند.

مطالعات دیگری در کشورهای مختلف به نتایج مشابهی رسیده است. در یکی از این مطالعات دیده شده است که ۱۹ درصد بیماران نشانه‌های آسیب‌های قلبی را دارند، ریسک حمله قلبی و سکته مغزی افزایش می‌دهد.

۴- مغز و اعصاب

به نظر می‌آید کووید-۱۹ احتمالا به دلیل چسبیدن به گیرنده‌های ACE2 که در سلول‌های عصبی و سیستم اعصاب مرکزی وجود دارند، می‌تواند نقص‌های عصبی بلندمدت ایجاد کند.

در یک مطالعه در چین مشاهده شده است که بیمارانی که بستری‌شده بودند، علائم عصبی همچون سرگیجه، سردرد، نقص‌های مرتبط با آگاهی، مشکلات بینایی، نقص دردریافت مزه‌ها و بوها و دردهای عصبی در دوره بیماری داشتند.

چنین مواردی در بیماران با علائم شدید بیشتر بود. ۴۶.۵ درصد از بیماران ویروس کرونا چنین علائمی را گزارش کرده بودند. در مطالعه دیگری در فرانسه این علائم عصبی، در ۵۸ بیمار از ۶۴ بیمار دیده‌شده است.

در مورد ویروس سارس هم علائم عصبی ۲ تا ۳ هفته بعد از بیماری نیز دیده شدند. این علائم شامل ضعف ماهیچه‌ها، احساس سوزش، خارش، کرختی یا بی‌حسی و تخریب بافت ماهیچه بودند.

در مورد ویروس مرس هم مشاهده شده که آسیب‌های عصبی می‌توانند به مشکلاتی در هماهنگی ماهیچه‌ها، تعادل، گیجی و کما منجر شوند.

در مورد کووید-۱۹ چنین علائمی احتمالا دیرتر بروز می‌کنند. این علائم در کووید-۱۹ می‌تواند مستقیما ناشی از حمله ویروس به سلول‌های عصبی یا التهاب ناشی از وجود ویروس در بدن باشند و به مشکلاتی مثل کاهش توجه، کاهش تمرکز، نقص حافظه و نقص اعصاب پیرامونی که اعصاب متصل به دست‌ها، انگشت‌ها، پاها و انگشتان هستند، منجر شود.

در بیماران تحت درمان شدید، هذیان‌گویی هم دیده شده است که یک‌سوم بیماران را درگیر کرده است.

۵- مشکلات روانی

مطالعاتی که پیش از این در مورد سندرم دیسترس حاد تنفسی (Acute respiratory distress syndrome) یا ARDS انجام شده، داده‌هایی را در مورد تاثیرات روانی و عصبی ابتلا به ویروس کرونا بروز می‌دهند.

ARDS به‌طور کل به بیمارهایی اطلاق می‌شود که در آن فرد دچار سندرم حاد تنفسی شده و به همین دلیل احتمالا بستری شده است.

تحقیقات نشان داده که یک‌پنجم افراد بهبودیافته از بیماری‌های حاد تنفسی، به‌صورت بلندمدت و در مواردی حتی تا ۵ سال بعد از ابتلا، دچار نقص‌های شناختی شده‌اند. طولانی شدن این نقص‌های شناختی می‌تواند به تضعیف حافظه، سختی در یادگیری و مشکلات در انجام کارهای روزانه منجر شود.

نجات‌یافتگان از بیماری‌های حاد تنفسی ریسک بیشتری برای ابتلا به افسردگی و استرس و درگیری با استرس پس از حادثه دارند.

چنین چیزهایی پیش‌ازاین مورد سارس نیز دیده شده است. تاثیرات قرنطینه، تلاش برای فاصله‌گیری اجتماعی و تنهایی طولانی‌مدت نیز می‌تواند به این مسائل دامن بزند.

۶- نازایی مردان

گفتیم که گیرنده‌های ACE2 در سلول‌های بیضه و پروستات هم حضور دارند. به‌صورت نظری این امکان وجود دارد که بیضه‌ها نیز از کووید-۱۹ آسیب ببینند و به نازایی مردان منجر شوند.

در یک مطالعه دیده شده است که ۸۱ درصد مردان مبتلاشده به ویروس کرونا دارای هورمون‌های پایین‌تری هستند که سطح پایین این هورمون‌ها می‌تواند نشانه‌ای از نازایی در این مردان باشد.

۷- سیستم ایمنی

از جمله مطالعاتی که در مورد ویروس کرونا یا کووید-۱۹ انجام شده، ریسک ابتلا به عفونت‌های دیگر به دلیل ابتلا به ویروس کرونا است. مطالعات نشان داده که ۲۰ درصد کسانی که دچار کووید-۱۹ شده‌اند به ویروس‌های دیگر از جمله آنفولانزا، راینوویروس‌ها و ویروس سین‌سیشیال تنفسی (syncytial virus) مبتلا شده‌اند.

در حالت عادی وقتی کسی مبتلا به یک ویروس می‌شود ریسک ابتلای او به ویروس‌های دیگر کاهش می‌یابد؛ زیرا ویروس اول، سیستم ایمنی را درگیر کرده و در حالت آماده‌باش کامل قرار می‌دهد و بنابراین عوامل دیگر نمی‌توانند فرد را ابتلا کنند؛ اما این قضیه در مورد ویروس کرونا فرق دارد. دلیلش تاثیر ویروس کرونا روی پروتئین اینترفرون (interferon) است.

این پروتئین با اولین موج پاسخ ایمنی در بدن آزاد می‌شود. وقتی سلولی توسط ویروس آلوده می‌شود، این پروتئین‌ها را آزاد می‌کند. این پروتئین هم خود سلول آلوده را تا حدی در برابر ویروس محافظت می‌کند و جلوی رشد بیشتر ویروس را می‌گیرد و هم به سلول‌های سالم هشدار می‌دهد که سطح دفاعی خود را بالا ببرند تا در برابر ویروس مقاوم شوند. به همین دلیل وقتی مثلا موج دوم ویروس پس از مدتی وارد می‌شود، بدن تا حدی در برابر آن ایمنی دارد.

کاری که ویروس کرونا می‌کند این است که در سلول‌های آلوده، مانع از انتشار این پروتئین‌های پیام‌رسان می‌گردد. در نتیجه هم خود ویروس می‌تواند سلول را بیشتر آلوده کند هم نمی‌گذارد بقیه سلول‌ها از وجودش مطلع شوند. در نتیجه سطح ایمنی بدن در مقابل موج بعدی ویروس کمتر می‌شود و ویروس‌های دیگر هم می‌توانند حمله کنند.

چنین رفتاری در مورد مرس و سارس هم دیده شده است. مواردی بوده که افراد مبتلاشده به این دو بیماری، دچار آنفولانزا و سل هم شده‌اند.

۸- سندروم کاوازاکی

یکی از موارد کمتر دیده‌شده اما عجیب در مورد کووید-۱۹، بروز بیماری عجیبی در کودکان است که در بریتانیا، ایتالیا، اسپانیا و آمریکا دیده شده است. این بیماری در کودکان باعث تغییر رنگ پوست، تب بالا و تورم قلب می‌شود. این علائم شبیه بیماری کاوازاکی هستند.

چنین علائمی احتمالا ناشی از پاسخ ایمنی شدید سیستم ایمنی بدن هستند. همان‌طور که پیش‌ازاین نیز گفته‌ایم یکی از کارهای ویروس کرونا این است که با آلوده کردن برخی از گلبول‌های سفید، پروتئین‌های پیام‌رسان یا سیتوکین‌هایی را آزاد می‌کند که دستور حمله شدید را به بقیه سلول‌های سیستم ایمنی می‌دهد.

این پاسخ ایمنی شدید هم خود به اندام‌ها از جمله ریه‌ها آسیب می‌زند و هم باعث بروز علائمی شبیه بیماری کاوازاکی در کودکان می‌شود. بخشی از نتایج این پاسخ ایمنی شدید، تجمع مایعات در اندام‌هایی مثل ریه‌ها و کبد و آزاد شدن مایعات از دیواره رگ‌ها است. اتفاقی که در مبتلایان به ویروس ابولا هم دیده شده است. چون ویروس ابولا مستقیما به سیستم ایمنی حمله می‌کند.

مسئله اینجاست که علی‌رغم این‌ها، آزمایش ویروس کرونای تنها تعدادی از این کودکان دارای علائم، مثبت بوده است.

درهرصورت، کودکانی که دارای علائم شبیه بیماری کاوازاکی هستند می‌توانند در بزرگسالی دچار مشکلات قلبی عروقی و التهاب عضله قلب شوند. البته هنوز خیلی زود است که بتوان چنین نتایجی گرفت.