بهرام دولتی 
تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
کسی که وارد بورس می‌شود بعید است که سروکارش به عبارت‌هایی مثل «بورس» و «فرابورس» نیفتد. به یاد دارم چند سال پیش وقتی من هم تازه با ۲۰۰ هزار تومان وارد این بازار شده بودم، همیشه یک نقطه ابهام برایم وجود داشت. زیرا با همان کد بورسی و همان کارگزاری وقتی می‌خواستید سهامی بخرید، جلو
کسی که وارد بورس می‌شود بعید است که سروکارش به عبارت‌هایی مثل «بورس» و «فرابورس» نیفتد. به یاد دارم چند سال پیش وقتی من هم تازه با ۲۰۰ هزار تومان وارد این بازار شده بودم، همیشه یک نقطه ابهام برایم وجود داشت.
زیرا با همان کد بورسی و همان کارگزاری وقتی می‌خواستید سهامی بخرید، جلو برخی از سهم‌ها «سهام بورس» و جلو نماد برخی دیگر «سهام فرابورس» می‌نوشت؛ اما برای من که بیشتر عرضه اولیه می‌خریدم و گاهی هم به سراغ سهم‌های دیگر می‌رفتم، فرقی احساس نمی‌کردم. همه‌چیز همان بود. نمی‌دانستم حجم‌مبنا چیست.
تنها چیزی که در مورد تفاوت بورس و فرابورس شنیده بودم این بود که سهم‌های فرابورسی ریسک بیشتری دارند. هرچند باز هم برایم فرقی نمی‌کرد؛ زیرا من که فقط عرضه اولیه می‌خریدم.
اما حالا که بیشتر در این مورد می‌دانم، بگذارید در این مقاله به این بپردازیم که تفاوت بورس و فرابورس چیست؟
بورس چیست؟
پیش از آنکه بخواهیم تفاوت این دو را توضیح دهیم، بگذارید به این سوال پاسخ دهیم. اینکه دقیقا بورس یعنی چه؟
بورس (Bourse) یک کلمه فرانسوی است و دقیقا به معنای بازار خریدوفروش اوراق بهادار و یا همان سهام است.
معادل انگلیسی این کلمه همان Stock Exchange است؛ اما در فرانسه و بیشتر کشورهای اروپایی همین کلمه بورس با همین مفهوم استفاده می‌شود.
در بورس ایران چیزهای مختلفی می‌توانند معامله می‌شود. کالاهای فیزیکی مثل گندم، طلا، زعفران یا دارایی‌های غیرفیزیکی و اعتباری مثل اوراق مشارکت و سهام شرکت‌ها.
بورس کالا
بورس کالا در ایران محل مبادله کالاهای فیزیکی و ابزارهای مشتقه و مالی است.
کالاهای فیزیکی در بورس کالا عبارتند از:
- محصولات صنعتی و معدنی مثل فولاد، مس، آلومینیوم، سنگ آهن، روی و کنسانتره
- محصولات کشاورزی مثل جو، ذرت، گندم، شکر، روغن خام، کنجاله‌ها و مرغ منجمد
- محصولات پتروشیمی مثل فرآورده‌های شیمیایی، پلیمر، گازها و خوراک‌ها
- فراورده‌های نفتی مثل روغن، قیر، وکیوم باتوم، گوگرد، لوب‌کات، سلاپس واکس و عایق رطوبتی
- یک بازار فرعی هم وجود دارد که در آن انواع محصولات تک‌محموله‌ای از قبیل فولاد، ضایعات، پلیمر، شیمیایی، روی، معدنی، سولفات، آهک، صنعتی، خوراک و مس معامله می‌شوند.
ابزارهای مشتقه در بورس کالا نیز شامل این موارد هستند:
- قراردادهای آتی برای سکه طلا، زعفران و زیره سبز
- قراردادهای اختیار معامله برای سکه طلا، زعفران و سهام
و در نهایت در بازار مالی بورس کالا این قراردادهای قابل معامله هستند:
- سلف موازی استاندارد برای سیمان، فولاد، پلی‌اتیلن، سنگ‌آهن، کنسانتره سنگ‌آهن، مرغ منجمد، گندم، اوره و پی وی سی
- گواهی سپرده کالایی برای سکه طلا، زعفران، ذرت، جو، پسته و زیره سبز
- صندوق سرمایه‌گذاری سکه طلا
بورس ارزهای خارجی
در کشورهای خارجی بورس ارزهای خارجی یا همان فارکس (Forex) نیز وجود دارد که در آن می‌توان به دادوستد ارزهای خارجی پرداخت.
بورس اوراق بهادار
بورس اوراق بهادار تهران (Tehran Stock Exchange) ، بازاری است که در آن شما می‌توانید به معامله سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در این بازار بپردازید.
بورس اوراق بهادار تهران در قالب یک شرکت بنیادگذاری شده است و سهامی عام است؛ یعنی شما می‌توانید خود سهام بورس را با نماد «بورس» معامله کنید.
شرکت‌هایی که وارد این بازار می‌شوند بخشی از سهم‌های خود را برای فروش در این بازار عرضه می‌کنند؛ یعنی مالکیت درصدی از شرکت را در این بازار می‌فروشند و در عوض پول دریافت می‌کنند.
مثلا شرکتی ممکن است ۲۰ میلیارد سهم داشته باشد. این شرکت با فروختن ۲۰ درصد از سهام خود یعنی ۴ میلیارد سهم، مالکیت ۲۰ درصد از شرکت را به دست سهام‌داران خرد که شاید چند میلیون نفر نیز باشند، واگذار می‌کند.
این شرکت در ازای فروختن این بخش از مالکیت خود، پول نقد نصیبش می‌شود. شرکت می‌تواند با این پول به توسعه خود بپردازد و مثلا خط تولید جدید یا شعبه جدید راه‌اندازی کند.
به این ۲۰ درصد از سهام شرکت که به عموم افراد فروخته می‌شود و قابل معامله است، سهام شناور آزاد می‌گویند.
شرایط حضور در بورس
شرکت‌هایی که در بورس حاضر هستند باید شفافیت داشته باشند و گزارش‌های مالی و فعالیت‌های خود را به اطلاع عموم سهام‌داران برسانند. همچنین اگر شرکتی بخواهد در بورس حاضر شود و سهامش در این بازار معامله شود باید حداقل ۲۰ میلیارد تومان سرمایه ثبت‌شده داشته باشد.
در خود بازار بورس سهام شرکت‌ها بسته به شرایط خاصی مثل همین حداقل سرمایه ثبتی در سه بازار می‌تواند معامله شوند.
در «تابلوی اصلی بازار اول» بورس تنها شرکت‌هایی می‌توانند حاضر باشند که حداقل سرمایه ثبتی آن‌ها ۱۰۰ میلیارد تومان است.
شرکتی‌های حاضر در «تابلوی فرعی بازار اول» بورس باید حداقل ۵۰ میلیارد تومان سرمایه ثبتی داشته باشند.
در نهایت سهام شرکت‌هایی که سرمایه ثبتی آن‌ها حداقل ۲۰ میلیارد تومان است، در «بازار دوم» بورس معامله می‌شود؛ اما این همه شرایط نیست.
به‌صورت کلی برای اینکه سهام یک شرکت در هر یک از این سه بازار زیرمجموعه بورس معامله شود، آن شرکت باید این شرایط را داشته باشد:
| شرایط پذیرش | تابلوی اصلی بازار اول | تابلوی فرعی بازار اول | بازار دوم |
| حداقل سرمایه ثبت‌شده شرکت | ۱۰۰ میلیارد تومان | ۵۰ میلیارد تومان | ۲۰ میلیارد تومان |
| حداقل سهام شناور | ۲۰ درصد | ۱۵ درصد | ۱۰ درصد |
| حداقل تعداد سهام‌داران | ۱۰۰۰ نفر | ۷۵۰ نفر | ۲۵۰ نفر |
| حداقل سابقه فعالیت شرکت در صنعت مربوطه | سه سال | سه سال | دو سال |
| زیان انباشته | نداشته باشد | نداشته باشد | نداشته باشد |
| نسبت حقوق صاحبان سهام به کل دارایی‌ها | ۳۰ | ۲۰ | ۱۵ |
| سودآوری | سه دوره منتهی به پذیرش سودآور باشد | دو دوره منتهی به پذیرش سودآور باشد | یک دوره منتهی به پذیرش سودآور باشد |
این‌ها حداقل شرایطی هستند که شرکت‌ها برای اینکه بتوانند بخشی از سهام خود را در بازار بورس عرضه کنند باید داشته باشند. سهام شرکت‌های حاضر در بورس می‌تواند درصورتی‌که شرایط شرکت عوض شود، بین این تابلوها جابه‌جا گردد.
مثلاً ممکن است یک شرکت با انتشار سهم‌های جدید هم میزان شناوری خود را از ۱۷ درصد به ۲۱ درصد و هم سرمایه خود را از ۸۰ میلیارد به ۱۱۰ میلیارد برساند. اگر بقیه شرایط مناسب باشد، حالا سهام این شرکت از تابلوی فرعی بازار اول به تابلوی اصلی بازار اول منتقل می‌شود.
این شرایط از یک‌سو تضمین می‌کند تنها شرکت‌هایی وارد بورس شوند که اولا بزرگ هستند و همچنین وضعیت مالی بسیار خوبی دارند.
اما در این حالت شرکت‌های کوچک نمی‌توانند وارد بازار بورس شوند و منابع مالی موردنیاز خود را تامین کنند و از دیگر مزایای آن بهره ببرند.
بازار فرابورس ایران
اینجاست که بازار فرابورس مطرح می‌شود. بازار فرابورس ایران (Iran Fara Bourse Co) یا IFB دقیقا مشابه بازار بورس اوراق بهادار تهران است. فقط شرایط پذیرش شرکت‌ها در آن راحت‌تر است. شرکت فرابورس نیز یک شرکت سهامی عام است که دوباره سهام عام با نماد «فرابورس» قابل معامله است.
شرکت‌ها برای اینکه بتوانند بخشی از سهام خود را برای معامله عرضه کنند لازم نیست شرایط سخت بالا را داشته باشند. این شرکت‌ها اگر شرایط زیر را داشته باشند می‌توانند سهام خود را جهت معامله در فرابورس عرضه کنند:
| شرایط پذیرش | بازار اول | بازار دوم |
| حداقل سرمایه ثبت‌شده شرکت | یک میلیارد تومان | ۱۰۰ میلیون تومان |
| حداقل سهام شناور | ۱۰ درصد | ۵ درصد |
| حداقل تعداد سهام‌داران | ۲۰۰ نفر | - |
| حداقل سابقه فعالیت شرکت در صنعت مربوطه | حداقل دو سال از زمان بهره‌برداری با ارائه خدمات گذشته باشد | حداقل یک سال از تاسیس آن گذشته باشد |
| زیان انباشته | نداشته باشد | برنامه عملیاتی مناسبی برای خروج از زیان داشته باشد |
| نسبت حقوق صاحبان سهام به کل دارایی‌ها | ۱۵ | - |
| سودآوری | یک دوره منتهی به پذیرش سودآور باشد | - |
وقتی شرکتی می‌خواهد برای اولین بار وارد بورس شود، بسته به اینکه کدام‌یک از این شرایط را داراست در یکی از دو بازار بورس یا فرابورس پذیرفته‌شده و دوباره با توجه به وضعیت آن، سهامش در هر یک از تابلوهای این دو بازار معامله خواهد شد.
جابه‌جایی بین بورس و فرابورس
فرض کنید سهام شرکتی در حال حاضر در یکی از تابلوهای بازار بورس معامله می‌شود. اگر در این زمان وضعیت شرکت بدتر شود، سهامش ابتدا به تابلوهای پایین‌تر منتقل می‌شود. اگر در زمان معامله سهام شرکت در بازار دوم بورس دوباره وضعیت شرکت بدتر شود، سهام این شرکت به بازار فرابورس منتقل می‌شود.
حالت برعکس هم این است که ممکن است سهام شرکتی در بازار فرابورس در حال معامله باشد؛ اما در این میان اوضاع شرکت بهتر شود. در این صورت نیز سهام شرکت پس از جابه‌جایی رو به بالا در خود بازار فرابورس، به بازار بورس منتقل خواهد شد.
فرض کنید سهام شرکتی در بازار دوم فرابورس در حال معامله است؛ اما در این میان اتفاقی رخ می‌دهد که وضعیت مالی شرکت به‌شدت بد می‌شود. به نظر شما در این حالت چه رخ می‌دهد؟
بازار پایه
در مثال بالا اگر وضعیت شرکتی که سهام آن در بازار دوم فرابورس در حال معامله است بدتر شود، به بازار پایه منتقل خواهد شد.
در حال حاضر در بورس و فرابورس دامنه نوسان تغییر قیمت سهم‌ها در یک روز معاملاتی ۵ درصد است، ولی وضعیت در بازار پایه فرق می‌کند.
شرایط پذیرش شرکت‌ها در بازار پایه بسیار راحت‌تر از بورس و فرابورس است. خود بازار پایه به سه بازار تقسیم می‌شود. بازار پایه زرد، بازار پایه نارنجی و بازار پایه قرمز. دامنه نوسان در هر یک از این بازارها در حال حاضر به ترتیب ۳، ۲ و ۱ درصد است.
در ضمن گفتنی است که خود بازار پایه پیش‌ازاین بخشی از فرابورس بوده است؛ اما در حال حاضر یک بازار مستقل است.
میزان ریسک معاملات در بازارهای بورس، فرابورس و پایه
مشخصا شما هر چه از تابلوی اصلی بازار اول بورس به سمت بازار فرابورس و سپس بازار پایه و به‌خصوص بازار پایه قرمز حرکت کنید، وضعیت شرکت‌هایی که سهامشان را معامله می‌کنید بدتر می‌شود.
این بدین معنی است که ریسک معاملات افزایش می‌یابد؛ یعنی احتمال اینکه دچار زیان شوید بیشتر می‌شود.
بااین‌همه چرا باید کسی مثلا در بازار فرابورس سهام بخرد؟
خریدن سهام شرکت‌ها و نگهداری آن‌ها در بلندمدت یک سرمایه‌گذاری کم ریسک است. همچنین میزان بازدهی و سوددهی نیز در بازار دادوستد اوراق بهادار بیشتر از بازارهای دیگر مثل طلا، ارز و املاک است.
بااین‌همه سرمایه‌گذاری در بازار فرابورس یک مزیت دیگر هم دارد.
شما می‌توانید سهم‌هایی را که در فرابورس می‌خرید به‌عنوان وثیقه تسهیلات بانکی استفاده کنید؛ یعنی می‌توانید به‌واسطه داشتن سهم‌های شرکت‌های فرابورسی، از بانک‌ها وام بگیرید؛ زیرا بانک‌ها سهم‌های فرابورسی را عنوان وثیقه به رسمیت می‌شناسند.
پیش از اتمام این مطلب بهتر یک نکته دیگر را هم در مورد فرابورس بگوییم. بازار فرابورس تنها محلی برای معامله سهام شرکت‌هایی که نمی‌توانند وارد بورس شوند نیست. شما در فرابورس می‌تواند اوراق مشارکت، معاملات آتی و صندوق‌های قابل معامله (Exchange-traded fund) یا ETF را تیز خریدوفروش کنید.
نظرات