ایران آذربایجان را دور می‌زند؟/سلاح ایران علیه اتحاد ترکیه-آذربایجان چیست؟

تنش سیاسی اخیر میان ایران و جمهوری‌آذربایجان از مدت‌ها قبل زمینه‌هایی داشته است.

به گزارش تجارت‌نیوز، با این همه، فارغ از تمامِ نتایج محتملی که این تنش می‌تواند بر ژئوپولتیک منطقه باقی بگذارد، ظاهرا طلیعه یک بحران تازه میان کشورهای منطقه هم هویدا شده است: ایران بنا دارد «ارمنستان» را در پروژه «کریدور شمال-جنوب»، جایگزین «جمهوری‌آذربایجان» کند و به اتحاد «ترکیه-آذربایجان» ضربه بزند.

ایران آذربایجان را دور می‌زند؟

همین چند روز پیش بود که خیرالله خادمی، معاون وزیر راه و شهرسازی از مذاکره با مقامات ارمنستان برای احداث یک کریدور جدید جاده‌ای خبر داد و گفت: «ارمنستان به دنبال ساخت جاده ترانزیتی جدیدی از ایران تا گرجستان است و ما هم برای مشارکت در ساخت این مسیر جدید که کشورمان را به گرجستان می‌رساند، اعلام آمادگی کرده‌ایم. البته این کریدور جدید ترانزیتی، جدا از ساخت مسیر جایگزین «گوریس-قاپان است» و درباره ساخت مسیر جایگزین یا همان جاده «تاتو» هم به توافقاتی رسیده‌ایم.»

خادمی ادامه داد: «در حال حاضر یک مسیر ارتباطی از مرز «نوردوز» در استان آذربایجان شرقیِ ایران تا شهر «ایروان» در ارمنستان به طول حدود ۴۰۰ کیلومتر وجود دارد که این مسیر به عنوان «کریدور شمال-جنوب» به مرز گرجستان می‌رسد و عملا این مسیر بخشی از «کریدور شمال- جنوب» کشورمان محسوب می‌شود که از این مسیر، از طریق ارمنستان و گرجستان به حوزه قفقاز و در نهایت به اروپا متصل می‌شویم.»

آذربایجان به پشت‌گرمی ترکیه (و البته اسرائیل) این اواخر در حالی تنش‌آفرینی در مرز ایران است.

اما این خبری نیست که بشود به راحتی از کنارش گذشت، چرا که «کریدور شمال-جنوب» (International North-South Transport Corridor)، در حال حاضر مهم‌ترین پروژه ترانزیتی ایران (به لحاظ نزدیکی به فاز اجرایی) است.

این در حالی است که مطابق تمام برنامه‌ریزی‌های قبلی، قرار بوده که مسیر این کریدور، از هند آغاز شده، از بندر «چابهار» در ایران بگذرد و سپس با عبور از خاک جمهوری‌آذربایجان به روسیه و سپس فنلاند برسد.

حالا اما به نظر می‌رسد که تنش اخیر میان ایران و جمهوری‌آذربایجان، موجب شده که ایران، ارمنستان و گرجستان را جایگزین این کشور کند. همزمان، از آنجا که هر دویِ این جمهوری‌های کوچک (با مجموع جمعیت حدود ۷ میلیون نفری و مجموع تولید ناخالص داخلی حدود ۳۰ میلیارد دلاری) از عبور یک کریدور ترانزیتیِ بین‌المللی از خاک‌شان به شدت منتفع می‌شوند، به نظر می‌رسد که پیشنهاد جدید ایران، آن اندازه جذاب باشد که آنها نتوانند ردش کنند.

چه بر سر کریدور قبلی می‌آید؟

اما آیا ایران می‌تواند جمهوری‌آذربایجان را از یک کریدور بین‌المللی که برای آن سال‌ها برنامه‌ریزی شده، به همین راحتی کنار بگذارد؟ واقعیت این است که ایران می‌تواند این کار را انجام دهد و این ماجرا مسبوق به سابقه هم هست و ترکیه و چین، قبلا همین بلا را سرِ ایران آورده بودند.

حدود یک سال پیش، ترکیه و چین از مسیری ریلی به طول حدود ۱۱ هزار و ۵۰۰ کیلومتر رونمایی کردند که «شیان» (در چین) را به «پراگ» (در جمهوری‌چک) وصل می‌کند. به صورت جزئی‌تر، این مسیر کالاهای تجاری را از شهر «آق‌تاو» در قزاقستان را از طریق عرضِ دریای خزر، به «باکو» در جمهوری‌آذربایجان، «تفلیس» در گرجستان، «استانبول» در ترکیه و در نهایت خاک اروپا می‌رساند.

«عادل کارا اسماعیل‌اوغلو»، وزیر ارتباطات و زیرساخت‌های ترکیه، چندی پیش در گفتگو با پایگاه اینترنتی «حریت» در این کشور، در مورد این مسیر ریلی گفته بود که حرکت این قطار، نوید یک دوره جدید در صادرات را برای ترکیه می‌دهد.

«کارا اسماعییل اوغلو» با تاکید بر اینکه ترکیه در طول ۱۸ سال گذشته زیرساخت‌های ارتباطی خود را با طرح‌های مختلف تقویت کرده و بهبود بخشیده است، هدف ترکیه را قرار گرفتن این کشور در بین یکی از ۱۰ اقتصاد برتر جهان خواند و گفت: «با بهره‌برداری از این مسیر به این هدف یک گام دیگر نزدیک‌تر شده‌ایم.»

چین، قزاقستان، جمهوری‌آذربایجان و ترکیه، پیش از این ایران را از در بخش عمده «جاده ابریشم جدید» دور زده بودند.

نکته مورد نظر اما این است که پیش از این، قرار بود این مسیر ریلی به عنوان بخشی از طرحِ جاه‌طلبانه «جاده ابریشم جدید» (موسوم به طرح «یک کمربند-یک جاده») از ایران عبور کند، اما فرصت‌سوزی‌های ایران و مذاکرات پشت‌پرده ترکیه، جمهوری‌آذربایجان و قزاقستان با چین، عملا مسیری را که با عبور از ایران کوتاه‌تر هم می‌شد، به نفع این کشورها تغییر داد.

حالا هم ماجرا می‌تواند به همین طریق پیش برود. در طرح اصلیِ «کریدور شمال-جنوب»، کالاهای هندی (به عنوان سومین اقتصاد بزرگ جهان در آینده) وارد بندر «چابهار» در ایران می‌شوند و سپس، از طریق شبکه ریلی ایران به آستارا می‌رسند.

شبکه راه‌آهن ایران در آستارا اکنون به آن سویِ مرز، یعنی آستارایِ آذربایجان متصل است و ادامه مسیر تا «مسکو» و «سن پترزبورگ» در روسیه و سپس خاکِ اروپا هم در این طرح مشخص شده است. (البته یک مسیر جایگزینِ ریلی-دریایی هم وجود دارد که باز هم از خاک ایران عبور کرده، به بندر «باکو» در آذربایجان و سپس بندر «آستاراخان» در روسیه می‌رسد و از آنجا دوباره به شبکه ریلی روسیه می‌پیوندد.)

ضربه از ناحیه اقتصاد و ترانزیت

به این ترتیب، ایران در این ماجرا دست بالا را دارد و ضرر (یا دست‌کم عدم‌النفعی) که از این نظر به جمهوری‌آذربایجان و حتی ترکیه وارد می‌شود، می‌تواند بسیار هنگفت و در مقیاس سالانه، برابر با چندین میلیارد دلار باشد. با این همه، ملاحظاتی هم وجود دارد که ممکن است دست و پای ایران را ببندد.

بر اساس اطلاعات موجود، همین حالا هم «کریدور شمال-جنوب» در ایران در دو بندر «شهید رجایی» (بندرعباس) و «شهید بهشتی» (چابهار) دارای زیرساخت‌های لازمِ ریلی هست و راه‌آهن آستارا-آستارا (میان ایران و جمهوری‌آذربایجان) هم در سال ۱۳۹۷ افتتاح شده است. تنها حلقه مفقوده در این میان، مسیر ریلی ۱۶۴ کیلومتریِ رشت-آستارا در خاک ایران است که شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور متولی پیش‌بردِ آن است.

کریدور شمال-جنوب نسخه‌های متعددی (روی کاغذ) دارد، اما در هر حال، ایران می‌تواند ارمنستان را با آذربایجان جایگزین کند.

از طرفی، یک خط‌ آهن متروک میان ایران و ارمنستان از مرز «جلفا» وجود دارد که به دلیل جنگ «قره‌باغ» میان آذربایجان و ارمنستان غیر قابل استفاده شده، اما در جریان سفر چندیِ پیش وزیر پیشینِ راه و شهرسازی ایران به ارمنستان، در مورد فعالیت مجدد آن توافق شده است. به این ترتیب، ظاهرا ایران می‌تواند بدون هزینه بالا، جمهوری‌آذربایجان را از ابرپروژه «کریدور شمال-جنوب» کنار بگذارد.

دو «کارت برنده» دیگر در دست ایران

اما ایران کارت‌های برنده دیگری هم در اختیار دارد که تاکنون کمتر در مورد آن صحبت شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که علاوه بر «کریدور شمال-جنوب»، دو کریدور ترانزیتیِ دیگر هم وجود دارد که ایران می‌تواند در صورت لزوم، مانع از انتفاع اتحاد «ترکیه-آذربایجان» از آنها شود.

نخستین مورد، «کریدور جنوب-غرب» است که ایده اجرای آن در سال ۲۰۱۶ میلادی، میان ایران، آذربایجان و گرجستان شکل گرفت و کشورهایی مانند اوکراین و لهستان هم در مسیر آن قرار می‌گیرند. این پروژه هم مشابه پروژه «کریدور شمال-جنوب» (با اندکی تفاوت) است و حالا ایران می‌تواند در این طرح، ارمنستان را جایگزین جمهوری‌آذربایجان کند.

کریدور اسلام‌آباد-تهران-استانبول، یک برگ برنده دیگر برای ایران است تا روابط ژئوپولتیک در منطقه را به نفع خود تغییر بدهد.

مورد دوم اما بسیار مهم‌تر است: «کریدور اسلام‌آباد-تهران-استانبول». این کریدور برای ترکیه و پاکستان به شدت اهمیت دارد و از آنجا که این دو کشور اخیرا در همراهی با جمهوری‌آذربایجان، رزمایشی مشترک به نام «سه برادر» اجرا کردند که ایران آن را در تقابل با خود تلقی کرد، به نظر می‌رسد که باید آن را جدی گرفت.

این کریدور همین حالا هم فعال است و در آینده دو اقتصاد بزرگ ترکیه و پاکستان نقش اساسی بازی خواهد کرد. با این همه، ترکیه و پاکستان، احتمالا بسیار نگران هستند که دخالت‌شان در تنش سیاسی-نظامی میان ایران و آذربایجان، ممکن است بر عملکرد این کریدور ترانزیتی هم تاثیر بگذارد.

ملاحظات دیگر: ایران باز هم مزیت‌هایی دارد

با این همه دست ایران حتی باز هم پرتر از این‌ها است. ترکیه با وجود عضویت در «ناتو»، فی‌نفسه با اتحادیه اروپا (به ویژه اعضایی از آن همچون یونان و قبرس) به شدت مشکل دارد. تقریبا همه ناظران سیاسی هم معتقدند پروژه پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا (که در طول ۳ دهه گذشته برای ترک‌ها به شدت حیثیتی شده بود) حالا از سوی ترکیه و اتحادیه اروپا به طور کامل کنار گذاشته شده است.

به همین دلیل است که ترکیه، حالا بیشتر تلاش می‌کند نقش یک «برادر بزرگ‌تر» را ایفا کند و پوشیدنِ لباسِ یک دولت-ملت اروپایی را به فراموشیِ نسبی سپرده است. همزمان و از سویِ مقابل، بر اساس شواهد، دور از انتظار نیست که سه کشور منطقه قفقاز (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) به عضویت اتحادیه اروپا در بیایند.

روابط خوب ایران با ارمنستان و گرجستان (کشورهایی با اکثریت مسیحی-ارمنی) به نفع روابط ایران و اروپا هم خواهد بود.

دست بالایِ ایران اینجا هویدا می‌شود: رابطه خوب ایران با ارمنستان و گرجستان، یعنی کشورهایی با اکثریت مسیحی-ارمنی، در رابطه ایران-اروپا، به طرف ایرانی امتیازهای متعددی می‌دهد.

این در حالی است که برخی کشورهای اروپایی همچون فرانسه از یک سو و این اواخر آمریکا از دیگر سو، بی‌تمایل نیستند که ترکیه را لای منگنه قرار بدهند و حالا شاید تنش میان ایران و آذربایجان، فرصت مناسبی برای آنها باشد. هر چه باشد، بازی ژئوپولتیک در منطقه وارد فاز تازه‌ای شده است.