چرا معدن‌داری به استان‌های ثروتمند ایران محدود شده است؟

در کوچه و بازار، نظری که ایرانی‌ها راجع به سرمایه انباشته شده در زیر خاک‌های سرزمینیِ ایران دارند، عمدتا ناظر به دو چیز است: نفت و معادن. در مورد نفت زیاد گفته‌اند، اما وضعیت معادن در ایران چطور است؟

به گزارش تجارت‌نیوز، حدود ۴۶ درصد از تمامِ معادن در حال بهره‌برداری در ایران تنها در ۸ استان ثروتمند ایران تولید می‌شود. اما چرا معادن دیگر استان‌ها توسعه پیدا نکرده است؟ آیا می‌توان نقش لابی سیاسی را در این ماجرا دخیل دانست؟

در این نوشتار می‌خواهیم روی معادن ایران تمرکز کنیم و با استفاده از تازه‌ترین آمار و ارقام، تصویری واقعی از وضعیت معادن ایران به دست بدهیم.

چین، آمریکا و روسیه در صدر

«کنگره جهانی معدن» (World Mining Congress) در جدیدترین گزارش خود که تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی را در بر می‌گیرد، تصویری از تلاش کشورها برای بیرون‌کشیدنِ ارزش از زیر زمین را به دست داده است. (داده‌ها البته عمدتا تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی نهایی شده‌اند.)

بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات معدنی در جهان در سال ۲۰۱۹ میلادی/ منبع: «کنگره جهانی معدن»

بر اساس این گزارش، در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۱۷٫۹ میلیارد تن محصولات معدنی در جهان استخراج شده و در این میان، چین، آمریکا و روسیه بزرگ‌ترین استخراج‌کنندگان محصولات معدنی در جهان بوده‌اند.

رقابت بر سر محصولات معدنی «کمیاب»

چین به تنهایی در تولید ۳۲ ماده معدنی مختلفِ طبیعی و صنعتی (از «روی» گرفته تا «آنتیموان» و «کادمیم») در جایگاه نخست در جهان قرار دارد. اما جهان اکنون در دورانی به سر می‌برد که استخراج یا صادرات «مس» یا «سنگ‌آهن» شاید دغدغه اصلی آن نباشد. در واقع، بازی وارد مرحله استخراج «محصولات معدنی کمیاب» شده است.

تولید «لیتیوم» (که در باتری‌های لیتیومی به کار می‌رود) تنها در انحصار چند کشور در جهان قرار دارد.

به عنوان تنها یک نمونه، در حوزه تولید «لیتیوم» (که یکی از مهم‌ترین عناصر مورد نیاز برای ساخت باتری‌های الکتریکی) است، استرالیا، شیلی، چین و آرژانتین در مجموع حدود ۹۶ درصد از تمام استخراج جهانی را انجام می‌دهند. به همین دلیل، شرکت‌های سازنده خودروهای الکتریکی (از «تسلا» گرفته تا «مرسدس‌بنز») در واقع در فضایی شبه‌انحصاری «لیتیوم» می‌خرند.

ایران، یکی از ۱۰ کشور نخست

داده‌های گزارش «کنگره جهانی معدن» نشان می‌دهد که ایران یکی از ۱۰ کشور نخست با بیشترین میزان استخراج مواد معدنی در جهان به شمار می‌رود. بر این اساس، ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی با تولید ۴۱۳٫۶ میلیون تن محصولات معدنی، رتبه دهم را در دنیا به خود اختصاص داده بود.

چین با تولید حدود ۴٫۳ میلیارد تن محصولات معدنی (حدود ۱۰٫۴ برابر ایران) در جایگاه نخست قرار داشت. در همان سال، آمریکا ۲٫۳ میلیارد تن و روسیه حدود ۱٫۷ میلیارد تن محصولات معدنی تولید کرده بودند و در جایگاه‌های دوم و سوم در جهان قرار گرفته بودند.

ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی، دهمین کشور با بیشترین میزان تولید محصولات معدنی در جهان بود.

استرالیا، هند، اندونزی، عربستان‌سعودی، کانادا و برزیل هم رتبه‌های چهارم تا نهم را به خود اختصاص داده بودند. کره‌جنوبی (جایگاه ۱۱)، آلمان (جایگاه ۱۷) و ترکیه (جایگاه ۲۲)، همگی در زمینه تولید محصولات معدنی در جایگاه‌های پایین‌تری در مقایسه با ایران قرار داشتند.

جایگاه ایران در محصولات معدنی مختلف

اما جایگاه ایران در استخراج و تولید محصولات معدنی مختلف چگونه بوده است؟ در تولید آهن، ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی در جایگاه دهم در جهان قرار داشت. در تولید «منگنز»، جایگاه ایران در جهان پانزدهم بوده و در تولید «مولیبدن»، ایران در جایگاه هشتم در جهان قرار داشت و یکی از معدود کشورهای جهان بود که چنین محصولی را تولید می‌کند.

در تولید «آلومینیوم»، ایران در همان سال در جایگاه ۲۳ در دنیا قرار داشت و عجیب اینکه کشورهای کوچکی مانند امارات متحده عربی (جایگاه ۵) و قطر (جایگاه ۱۵) از این نظر از ایران جلوتر بودند. «آلومینیوم» موارد مصرف متعددی دارد و معمولا کشورهای صنعتی مصرف‌کننده این محصول هستند.

در همان سال، در استخراج «طلا»، ایران در جایگاه ۴۸ در جهان قرار داشت، یعنی به مراتب عقب‌تر از کشورهایی مانند سودان (جایگاه ۱۲)، ترکیه (جایگاه ۲۶) و عربستان‌سعودی (جایگاه ۳۵). این در حالی است که برخی برآوردها نشان می‌دهند که ایران به دلیل ماهیت سرزمینی‌اش، می‌تواند ذخایر طلای اکتشاف‌نشده بسیار زیادی داشته باشد.

آیا ظرفیت معدنی ایران اشباع شده است؟

اکنون بد نیست به یک باور نیمه‌درست-نیمه‌نادرست اشاره کنیم و عیار آن را بسنجیم: اینکه ایران هنوز از ظرفیت معدنی خود به اندازه کافی بهره‌برداری نکرده است.

نخست اینکه میزان کلیِ استخراج محصولات معدنی در ایران و مقایسه آن با کشورهای مشابه از نظر وسعت جغرافیایی، توسعه اقتصادی و مواردی از این دست، نشان می‌دهد که ایران از قضا از بخش بزرگی از ظرفیت معدنیِ خود استفاده کرده است.

مثلا، جایگاه ایران باید با جایگاه ترکیه، عربستان یا حتی مکزیک مقایسه شود، در حالی که ایران به غیر از عربستان، از دو کشورِ دیگر تولید معدنیِ بیشتری دارد. با این همه، شواهد دیگری هم هستند که نشان می‌دهد ایران از تمامِ ظرفیت معدنیِ خودش استفاده نکرده است.

تطابق «معدن‌داری» و «نابرابری» در ایران

گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران که با استفاده از داده‌های مرکز آمارِ ایران تهیه شده، نشان می‌دهد که توزیعِ جغرافیایی تولید محصولات معدنی در ایران، بسیار نامتوازن است.

به عنوان نمونه، حدود ۴۶ درصد از تمامِ معادن در حال بهره‌برداری در ایران (به غیر از معادن نفت، گاز، اورانیوم و خاکِ رس)، تنها در ۸ استان ایران تولید می‌شوند. این در حالی است که در سال ۱۳۹۹، سهم اشتغال این معادن از کل اشتغال بخش معدن در ایران حدود ۶۸ درصد بوده و سهم آنها از کل ارزش افزوده بخش معدن هم به حدود ۹۱ درصد می‌رسیده است.

این ۸ استان این‌ها هستند: خراسان رضوی، فارس، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی، خراسان جنوبی، مرکزی و یزد. اما این ۸ استان، از قضا در زمره ثروتمندترین و توسعه‌یافته‌ترین استان‌های ایران هم هستند.

از طرفی، در حالی که استان‌هایی مانند ایلام، لرستان و سیستان و بلوچستان ممکن است ذخایر معدنی بسیار بیشتری هم داشته باشند، نام آنها در این فهرست به چشم نمی‌خورد. در واقع، استان‌های مرفه‌تر در ایران، «معدن‌داری» بیشتری را هم تجربه می‌کنند و این تنها می‌تواند نشانه یک چیز باشد: لابیِ سیاسی برای استخراج معادن در استان‌های ثروتمندتر.