بررسی درآمدهای گازی ترکمنستان/ رقابت برای قراردادهای اقتصادی با عشق‌آباد

ترکمنستان به دلیل منابع طبیعی و ژئوپلیتیکی جذابیت برای قدرت‌های منطقه و فرامنطقه‌ای دارد. همین امر باعث شده تا روسیه، چین و ترکیه رقابت گسترده‌ای برای قراردادهای اقتصادی با این کشور داشته باشند.

به گزارش تجارت‌نیوز ، مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران در گزارشی به ظرفیت کشور ترکمنستان پرداخت که بر اساس آن دارا بودن بیش از 1200 کیلومتر مرز خشکی و دریایی با ایران سبب شده تا آن کشور از اهمیت ویژه‌ای در سیاست خارجی منطقه‌ایی ایران برخودار باشد.

ترکمنستان تنها کشور آسیای مرکزی‌ست که با ایران مرز زمینی دارد. شرکای اصلی تجاری این کشور، چین، ترکیه، روسیه، امارات، آلمان، اوکراین، ایتالیا و ایران هستند.

جایگاه ترکمنستان نزد روسیه و چین

ترکمنستان به عنوان دومین تامین‌کننده گاز چین و داشتن منابع عظیم گاز مورد توجه قدرت‌های بین‌المللی است. مطابق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 2019، منابع گاز ترکمنستان حدود 19.5 تریلیون مترمکعب تخمین زده شده است. با وجود این، ترکمنستان جایگاه چندان مهمی در بین کشورهای تولیدکننده نفت ندارد.

به‌رغم نفوذ اقتصادی چین، روسیه همچنان به لحاظ سیاسی و امنیتی بر آسیای مرکزی و کشورهای منطقه از جمله ترکمنستان تسلط دارد. به همین ترتیب روسیه یکی از مقاصد صادرات انرژی ترکمنستان محسوب می‌شود. در واقع روسیه یک کانال برای انتقال گاز ترکمنستان به سایر خریداران ویژه اروپایی‌ست.

ترکمنستان و روسیه در سال 2003 با انعقاد قاراداد 25 ساله، درباره واگذاری فروش گاز ترکمنستان به شرکت روسی گازپروم توافق کردند. اما در دو دهه گذشته چند بار درباره بهاری گاز دچار اختلاف شده و ترکمنستان بارها شیر گاز به مقصد روسیه را بست. این مسئله بر همکاری‌های دو کشور در عرصه انرژی سایه افکند.

علاوه بر حوزه انرژی، صنعت حمل‌ونقل، ساخت‌وساز؛ مبادلات کشاورزی از دیگر حوزه‌های همکاری‌های اقتصادی ترکمنستان و روسیه است.

همکاری ایران و ترکمنستان در حوزه انرژی

ترکمنستان در حال تنوع‌بخشی به گزینه‌های صادراتی‌ست. جایگاه ایران در دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان و بالعکس را می‌توان از طریق مزیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی دو کشـور و سـهولت مبـادلات تجاری تبیین کرد.

همکاری ایران و ترکمنستان در موضوع انرژی در راستای راهبرد کلان تهران و عشق‌آباد برای تبدیل‌شدن به قطب انرژی منطقه مهم ارزیابی می‌شود. با وجود روی میز بودن پروژه‌های خطوط لوله تاپی و ترانس خزر و همچنین تمایل این کشور به تنوع‌بخشی به مقاصد صادرات گاز خود، ایران همچنان یکی از در دسـترس‌ترین و به‌صرفه‌ترین گزینه‌های ترکمنستان برای سوآپ یا انتقال گاز ترکمنستان است.

این شـرایط همکاری در تولید و صادرات برق نیز برقرار است و قابل گسترش و توسعه بیشتر است. ترکمنستان می‌تواند از طریق ایران به دیگر بازارها نظیر ترکیه، هند، پاکستان، سایر مشتریان در شرق و غرب دسترسی یابد.

به عبارتی می‌توان گفت با وجود رقابت در حوزه انرژی، زمينه برای جهش روابط اقتصادی وجود دارد. دیپلماسی فعال اقتصادی از سوی تهران قطعا موجب رونق بیشتر مراودات تجاری و ترانزیتی با ترکمنستان است.

نقش ترانزیت در روابط ایران و ترکمنستان

همچنین ایران یکی از نزدیک‌ترین مسـیرهای دسترسی ترکمنستان به آب‌های آزاد، آسیای میانه و آسیای جنوبی و حاشـیه خلیج‌فارس و حتـی اروپـاست. ترکمنستان دارای چهار گذرگاه مرزی سرخس، لطف‌آباد، باجگیران و اینچه‌برون بــا ایران است.

بندر امیرآباد و انزلی نیز از جمله گذرگاه‌های دریایی فعال میان ایران و ترکمنستان هستند. در همین حال ارائه ابتکارهای جدید برای تکمیل کریدورهای حمل‌ونقل می‌تواند به پیوند ژئواکونومیکی دو کشـور کمک کند. بین ایران و ترکمنستان یک موافقتنامه ایجاد کریدور حمل‌ونقل و ترانزیتی بین‌المللی موسوم به موافقت‌نامه عشق‌آباد نیز وجود دارد. عمان، قطر و ازبكستان از اعضای دیگر این موافقتنامه مصوب 1390 هستند.

ترکمنستان از نظر بازار مصرف برای بخش‌هایی از اقتصاد ایران دارای اهمیت است. بازارچه محلی اینچه‌برون در شمال شرق شهرستان گنبد، یکـی از منابـع تأمین مواد غذایی و کالاهای مصرفی ترکمنستان از طریق ایران است.

در مقابل ترکمنستانی‌ها نیز اقلامی چون مصالح ساختمانی، مواد شیمیایی و منسوجات به ایران صادر می‌کنند.

خدمات فنی مهندسی ارزان یکی دیگر از ابعاد روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان است که همچنان می‌تواند بخش عمده‌ای از همکاری‌های مشترک اقتصادی دو کشور باشد. در دو دهه اخیر بسیاری از موافقت‌نامه‌ها، مربوط به صادرات ماشین‌آلات سبک و سنگین از ایران بـه ترکمنستان بوده است. ایران در پروژه‌های عمرانی و ساخت‌وساز ترکمنستان نیز نقش داشـته است.

ترکمنستان تامین‌کننده بخشی از گاز ایران

ایران نیز یکی از واردکنندگان گاز از ترکمنستان است؛ در بهمن‌ماه سال 1401 نیز برودت شدید هوا باعث شد حتی ترکمنستان که گاز استان‌های گلستان و مازندران را به دلیل دور بودن از خط انتقال گاز جنوب کشور و مقرون به صرفه بودن برای ایران تامین می‌کرد، صادرات خود را قطع کند.

ظرفیت بالای ترکمنستان در خصوص صادرات گاز، جایگاه ویژه و جذابی برای سایر کشورها دارد. چند سال گذشته، قراردادی بین کشورهای ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند بدون حضور ایران منعقد شد ولی به علت ناامن بودن کشور افغانستان اجرایی نشد حال با روی کار آمدن طالبان و تغییر رویکردش، اجرایی شدن این طرح دور از انتظار نیست.

ارزیابی‌هـا نشان می‌دهد علاقه عشق‌آباد به صادرات گاز به عنوان محصولی استراتژیک نیز افزایش‌یافته و دیپلماسی اقتصادی این کشور بر تنوع و گسترش بازار انرژی (گاز و مشتقات نفتی و بـرق) و بهره‌مندی از مزیت‌های پروژه‌های مرتبط با کریدورهای حمل‌ونقلی برای ارتقای موقعیت ژئواکونومیکی خود متمرکز است.

بر ایـن اساس می‌توان عنوان کرد که همسایگی ایران و ترکمنستان، زمینه مناسـبی بـرای همکاری‌های اقتصادی تهران و عشق‌آباد است.

رشد حلزونی اقتصاد ترکمنستان

در بیـن کشورهای آسیای مرکزی، ترکمنستان، کندترین کشـور در مسیر اقتصاد بازار ارزیابی می‌شود. هرچند ترکمنستان به دلیل صادرات انرژی، کشور پردرآمدی محسوب می‌شود، اما آمارها و ارزیابی‌ها از سطح ترکمنستان مثبت نیست.

حجم زیادی از تجارت این کشور را صادرات انرژی تشکیل می‌دهد، اما به دلیل مشکالت زیرساختی و نوسانات قیمت کالاها، ترکمنستان اغلب سال‌ها شاهد کسری تجاری است. سایر صادرات ترکمنستان شامل پنبه، پلیمرها، منسوجات و محصولات گیاهی است. ترکمنستان عمدتا لوله‌های آهن و فولاد، تجهیزات سنگین ساختمانی، گندم، ماشین‌آلات و وسایل نقلیه وارد می‌کند.

مهم‌ترین شرکت‌های دولتی ترکمنسـتان دو شرکت بزرگ نفتی هستند که مالکیت کامل آن در اختیار دولت است.

جایگاه ترکمنستان در حوزه برق

در حوزه صادرات برق نیز، ترکمنستان از توافقنامه بلندمدت برای صادرات برق به کشورهای همسایه تبعیت می‌کند. ترکمنستان به ایران، افغانستان، قرقیزستان و ازبکستان برق صادر می‌کند. یکی از برنامه‌های ترکمنستان توسعه نیروگاه‌های تولید برق و صادرات آن بـه جنوب آسـیا است.

عـلاوه بـر صادرات نفت و گاز، ترکمنستان صنعت برق را نیز به عنوان یک صنعت زیربنایی توسعه در نظر دارد. ترکمنستان چهل و دومین صادرکننـه برق در دنیا محسوب می‌شود. ترکمنستان در زمان استقلال تنها چهار نیروگاه بـرق داشت، اما در دهه‌های گذشته 10 نیروگاه جدید برق در این کشور ساخته شده است.

برق ترکمنستان علاوه بر افغانستان به ایران، ازبکستان و قرقیزستان صادر می‌شود.

نقطـه واقعی آغاز تحول در سیاست و دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان را می‌توان درخواست این کشور برای عضویت در سازمان تجارت جهانی دانست. پس از الحاق سه کشور آسیای مرکزی به سازمان تجارت جهانی (قرقیزستان در سال 1998، تاجیکستان در سال 2013 و قزاقستان در سال 2015) ترکمنستان تلاش کرد بـا برقراری رابطه با سازمان تجارت جهانی، بـه عضویت در این سازمان درآید.

سرمایه‌گذاری در ترکمنستان

ترکمنستان از ابتدای استقلال همواره تمایل خود را برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی بیشتر اعلام می‌کند، اما کنترل شدید دولت بر اقتصاد، ناتوانی دولت در انجام تعهدات مالی خود، عدم شفافیت، و رژیم محدود ویزا، فضای دشواری برای سرمایه‌گذاری خارجی ایجاد کرده است.

از نگاه ناظران اگرچه ترکمنستان به طور منظم قوانین خود را برای مطابقت با استانداردهای بین‌المللی اصلاح می‌کند، این کشور اغلب در اجرای یا اجرای مداوم قوانین مرتبط با سرمایه‌گذاری کوتاهی می‌کند.

بر اساس این نگاه سرمایه‌گذاران خارجی حاضر در ترکمنسـتان صرفا از طریق روابط شخصی خود با رهبران ارشد موفق به کسب امتیاز شده‌اند. ترکمنستان در اعلام سیاست‌های خود برای جذب سرمایه خارجی مدعی است که شرکت‌های خارجی بـا قراردادهای دولتی تأیید شده و مایل به فعالیت در ترکمنستان به‌طورکلی از حمایت‌های دولتی برخوردار می‌شوند و هنگام ثبت فعالیت خود با مشکل یا تأخیر قابل‌توجهی مواجه نمی‌شوند.