پرسش روز: از زمان حادثه پلاسکو توجهات به موضوع ایمنی ساختمان‌ها در پایتخت بیشتر جلب شد. مباحث عمدتا در مورد ساختمان‌های فرسوده بود اما با فرو ریختن ساختمان متروپل این سوال مطرح شد که آیا سازه‌ها نو هم از ایمنی لازم برخورداند. وضعیت ساختمان‌های تهران از نظر خطر و زلزله‌پذیری چگونه است؟ پاسخ کارشناس: بعد از حادثه فروریخت برج متروپل در آبادان در دوم خرداد ۱۴۰۱، با سوال مهمی در مورد وضع آسیب‌پذیری شهر تهران در برابر هر زلزله شدید محتمل مواجهیم. ساختمان‌ها، به ویژه برج‌های تهران، در زمین‌لرزه محتمل بعدی چه میزان تاب آورند؟ زیرساخت فنی و نیروی انسانی و مدیریتی ما تا چه حد برای چنین رخداد محتملی آماده‌اند؟ روز جمعه ۶ خرداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۴ رشتر در جنوب تهران رخ داد. طبیعتا تیم پژوهشی که با نگارنده کار می‌کنند تمرکز بیشتری بر روی مساله لرزه‌خیزی تهران و بررسی احتمال رخداد زلزله مهم بعدی یافته‌اند. لرزه‌خیزی در پهنه پیرامون تهران، شامل البرز مرکزی و شمال ایران مرکزی، نشان می‌دهد که در سال حدود ۱۰ زلزله با بزرگای ۳٫۵ ریشتر یا بیشتر در آن رخ می‌دهد. به این ترتیب انتظار می‌رود که حدودا هر دویست سال یک زمین‌لرزه با بزرگای ۷ تا ۷٫۵ - به لحاظ آماری در آن رخ دهد. ریتم زلزله‌های تاریخی در حدود دو هزار سال گذشته، نشانگر همین ریتم رخداد زمین‌لرزه‌هاست. به نحوی که می‌توان در حدود هر ۲۰۰ سال انتظار داشت تا یک زمین‌لرزه با بزرگای حدود ۷ یا بیشتر رخ دهد. جمعیت استان تهران طی ۶۵ سال گذشته از حدود ۱٫۵ میلیون نفر به ۱۵ میلیون نفر (تقریباً ۱۰ برابر) رسیده است. در مناطق کلانشهرها ممکن است جمعیت در طول روز و شب متفاوت باشد. این در مورد شهرهای بزرگی مانند کلانشهر تهران صدق می‌کند، جایی که جمعیت شناور حدود چهار میلیون نفر بین شب (ساکنان دائمی) و روز (ساکنان دائمی و افرادی که روزانه از شهرهای اطراف برای کار به تهران می‌آیند) وجود دارد. ضرورت پرداختن به مخاطرات زمین‌شناختی پرداختن به مخاطرات زمین‌شناختی در محیط ساخته شده برای درک بهتر پیامدهای سوانح در سطوح محلی، منطقه‌ای و ملی ضروری است. در مرحله پیش از سانحه برای مخاطرات زمین‌شناختی، به ویژه زلزله، به موقعیت ساختمان، پایداری محل و عملکرد لرزه‌ای ساختمان‌های موجود توجه می‌شود. شناخت مخاطرات موجود برای رویکرد پیشگیرانه در مرحله کاهش ریسک حیاتی است. این نکته‌ای است که بعضی مدیران بحران بعضا از آن غافل می‌شوند. چرا که فرض می‌کنند که «تا به حال به اندازه کافی مخاطرات موجود شناخته شده، اکنون زمان مدیران بحران است»(!) هشدار باید داد که این دیدگاه بسیار خطر ناک است. شهری مانند تهران پهنه‌هایی به سرعت در حال تغییر دارد و نوع مخاطرات و شدت آنها نیز تغییر می‌کند. فرض اینکه تا کنون هرچه باید می‌شناختیم، شناخته‌ایم، بسیار گمراه کننده و خطاست. سکونتگاه‌ها و ساختمان‌های پرجمعیت در تهران باید مورد توجه بیشتری واقع شوند. قرار گرفتن در معرض یا معرضیت، مفهومی است که به ویژه در ۲۰ سال اخیر مورد تاکید فراوان در ارزیابی ریسک قرار گرفته است. معرضیت به سادگی به عنوان تعداد افراد یا مقادیر دارایی (به عنوان مثال، فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، تاریخی، فرهنگی و غیره) در معرض خطر تعریف می‌شود. قرار گرفتن در معرض را می‌توان بر اساس داده‌های مشاهده شده (سرشماری) یا برآورد شده ارزیابی کرد. برخی پایگاه‌های اطلاعاتی مواجهه در مقیاس جهانی وجود دارد. در صورت عدم وجود سوابق مشاهده شده، پایگاه داده‌های نوردهی را می‌توان با استفاده از تکنیک‌هایی مانند تصاویر ماهواره‌ای با وضوح بالا، داده‌ها و نقشه‌های ردپای ساختمان ایجاد کرد. برای بررسی معرضیت در تهران، از توزیع جمعیت سال ۱۳۹۵ بر اساس داده‌های سرشماری رسمی استفاده کردیم. داده‌ها شامل قطعات ساختمان شهری مبتنی بر GIS به همراه تعداد دقیق ساکنان در هر قطعه است. توزیع جمعیت را بر اساس مساحت قطعات نرمال کردیم و یک نقشه تراکم (تعداد ساکنان در کیلومتر مربع) تهیه کردیم. از بین ۲۲ منطقه شهرداری تهران، مناطق ۴، ۷، ۸، ۱۰، ۱۳، ۱۴، ۱۷ و ۱۹ پرتراکم‌ترین مناطق هستند. ریسک زلزله چیست؟ ریسک زلزله نه تنها به شدت زلزله (خطر) یا تعداد افرادی که در معرض آن قرار می‌گیرند، بلکه به آسیب‌پذیری آن افراد و ساختمان‌ها برای متحمل شدن خسارت و تلفات (آسیب پذیری) نیز بستگی دارد. در این راستا، تجزیه و تحلیل آسیب‌پذیری نقش مهم و چالش برانگیزی را به عنوان بخش سوم فرآیند ارزیابی ریسک ایفا می‌کند. ساختمان‌ها در سراسر جهان در معرض آسیب یا فروریختن ناشی از یک رویداد زلزله هستند که منجر به تلفات و خسارات اقتصادی می‌شود. فروریختن ساختمان‌ها دلیل اصلی مرگ و میر و صدمات بیش از حد در هنگام زلزله است. در اوایل قرن بیستم، کشورهایی مانند ایتالیا، ژاپن و ایالات متحده شروع به توسعه استانداردهای طراحی مقاوم در برابر زلزله برای ساخت و سازهای جدید در پاسخ به زلزله‌های فاجعه بار کردند. از دهه ۶۰ میلادی به بعد در ایران (با کوشش‌های شادروان مهندس علی‌اکبر معین‌فر اولین مهندس زلزله ایران) و در هند و همچنین در دهه هفتاد میلادی در ترکیه و چین استانداردهای لرزه‌ای برای ساخت ساختمان‌ها به تدریج تدوین و اجرا شد. البته بسیاری از ساختمان‌های جهان قبل از قوانین و استانداردهای طراحی لرزه‌ای مدرن ساخته شده‌اند، زیرا دانش ریسک لرزه‌ای و استانداردهای طراحی همچنان در حال تکامل هستند. علاوه بر این، ساختمان‌های آسیب‌دیده در زلزله‌های قبلی ممکن است نتوانند آسیب‌های اضافی ناشی از رویدادهای زلزله آینده را تحمل کنند. بنابراین، تلاش فزاینده‌ای برای کاهش ریسک قبل از زلزله برای رسیدگی به وضع موجود ساختمان‌ها در محیط ساخته شده در کشورهای پیشرفته و بعضا در حال توسعه انجام شده است. مولفه‌های مهم در مفهوم آسیب‌پذیری آسیب‌پذیری یک مفهوم پیچیده چند بعدی است که می‌تواند طیف وسیعی از مولفه‌های مختلف (مانند فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، روانی، محیطی، فرهنگی، نهادی، سیاسی و غیره) را پوشش دهد. در واقع، با توجه به اینکه حفاظت از جان انسان‌ها اولویت اصلی در ارزیابی ریسک سوانح است، آسیب‌پذیری فیزیکی (آسیب‌پذیری محیط ساخته شده) معمولاً به عنوان اصلی‌ترین عامل کلیدی در میان سایر عوامل در نظر گرفته می‌شود. در چند دهه گذشته، رشد جمعیت در تهران نه تنها به توسعه سریع شهری منجر شده است، بلکه به طور همزمان سطوح مختلفی از آسیب‌پذیری را نیز در پی داشته است. ارزیابی ریسک لرزه‌ای تهران برای ارزیابی ریسک لرزه‌ای تهران، هفت مجموعه داده مکانی را انتخاب کردیم که به عنوان مؤلفه‌های آسیب‌پذیری فیزیکی شهری به آنها دسترسی داشتیم. این مجموعه داده‌های مبتنی بر GIS شامل «کاربری زمین»، «بافت شهری»، «ارتفاع ساختمان»، «تشکیل»، «نوع سازه»، «سن ساخت‌وساز» و «مجاورت با زیرساخت‌های حیاتی» است. برای دو عامل «نوع سازه» و «سن ساخت» تنها به داده‌های ساختمان‌های بلندمرتبه (با بیش از ۱۰ طبقه) دسترسی داشتیم، نه همه ساختمان‌های کلان شهر تهران . با این حال، این ساختمان‌های بلند همچنان بخش مهمی از منطقه شهری را از نظر آسیب‌پذیری محیط ساخته شده تشکیل می‌دهند. برای شناسایی فرسودگی بافت شهری ، سه معیار باید در نظر گرفته شود: ۱- ناپایداری : حداقل ۵۰ درصد از ساختمان‌های یک بلوک شهری تعریف‌شده ناپایدار و فاقد سیستم سازهای مناسب هستند. ۲- سکونت کوچک : حداقل ۵۰ درصد ساختمان‌های داخل یک بلوک شهری تعریف شده دارای مساحت کمتر از ۲۰۰ متر مربع هستند. ۳- غیرقابل بررسی : حداقل ۵۰ درصد از مسیرهای عبوری در داخل یک بلوک شهری تعریف شده باریک و کمتر از شش متر عرض دارند. حال اگر بافت شهری در منطقه ای فاقد معیارهای فوق باشد، به عنوان «عادی» مشخص می‌شود. اما در صورتی که دارای یکی از معیارهای فوق یا هر سه معیار فوق باشد، به ترتیب «ناپایدار» و «فرسوده» شناخته می‌شود. نتیجه تجمیع زیرلایه‌های آسیب‌پذیری، به ترسیم نقشه آسیب‌پذیری کل در تهران منجر شده است. ۱۰ منطقه از ۲۲ منطقه کلان شهر تهران با احتساب مناطق ۷، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷، و ۲۰ آسیب‌پذیری بالاتری نسبت به سایر مناطق دارند. گسترش آسیب‌پذیری تقریباً با تحول توسعه شهری در تهران مطابقت دارد، زیرا تهران قدیم عمدتاً بخش‌های مرکزی و جنوبی تهران کنونی را شامل می‌شد. بنابراین نیمه جنوبی شهر فعلی در واقع از سازه‌های قدیمی‌تر و عوامل آسیب‌پذیرتر نسبت به نیمه شمالی که محیطی جدیدتر است تشکیل شده است. ریسک زلزله در محدوده مرکز به سمت جنوب تهران بیشتر است. البته هر نوع برنامه توسعه تهران باید با لحاظ کردن وضع ریسک‌های موجود صورت گیرد. منبع: تجارت‌نیوز
