فاطمه قمری 
تجارت‌نیوز گزارش می‌دهد:
مهمترین اتفاقات اکوسیستم استارتاپی ایران در سال ۱۴۰۱
سال 1401 برای اکوسیستم استارتاپ ایران سالی پر از فراز و نشیب‌هایی مربوط به اینترنت و رگولاتوری‌ها بوده است. اتفاقاتی که در برخی از موارد حتی موجب تعطیلی و تعدیل نیرو در استارتاپها شده است.
به گزارش تجارت‌نیوز ، سال 1401 با شعار «تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» آغاز شد اما اکوسیستم استارتاپی و شرکت‌های دانش‌بنیان و به‌طور کلی جامعه در طول این سال پیچ‌وخم‌های فراوانی را از طرح صیانت و قطعی‌های مکرر اینترنت گرفته تا فیلترینگ گسترده تجربه کردند.کسب‌وکارهای زیادی تعطیل شدند و نخبه‌ها و کارآفرینان و افراد باتجربه زیادی از ایران مهاجرت کردند. در این گزارش مهمترین اتفاقات اکوسیستم استارتاپی کشور در سال 1401 را با هم مرور می‌کنیم.
مسیر پر پیچ‌وخم اینترنت در یک سال گذشته
طبق آمار موجود اینترنت ایران در سال 2022 به مدت 2179 ساعت به طور کامل قطع و به مدت 130 ساعت دستخوش کاهش سرعت و پهنای‌باند بوده است.
اختلالات و فیلترینگ اینترنت در شهریور سال 1401 با فیلتر شدن دو شبکه اجتماعی محبوب اینستاگرام و واتساپ به اوج خود رسید و علاوه بر اینکه این روند نارضایتی گسترده جامعه را به دنبال داشت، خسارت‌ها و زیان‌های مالی و معنوی زیادی به کسبوکارها و کاربران وارد کرد.
طبق آخرین آماری که سازمان نصر کشور در دو هفته ابتدایی قطعی اینترنت (1 تا 15 مهر) حدود 90درصد شرکت‌ها حداقل 25درصد کاهش فروش و تقریباً نیمی از شرکت‌ها، بالای 50درصد کاهش فروش را تجربه کرده‌اند که اعداد تکان دهنده‌ای هستند.
زیان‌های وارد شده به کسبوکارها نیز به این شرح است؛ براساس برآوردهای سازمان نصر، 53درصد کسب و کارها روزانه تا 50میلیون تومان، 21درصد بین 50 تا 100میلیون تومان، 18درصد بین 100 تا 500میلیون تومان و الباقی کسبوکارها (حدود 8درصد) روزانه بالای 500میلیون تومان متحمل خسارت شده‌اند.
ایجاد اختلال در اینترنت و قطعی دائم یا موقت سرویس‌های خارجی، به صورت زنجیروار شرکت‌ها و کسب و کارهایی را که ارتباطی ولو اندک با فضای اینترنت دارند، متحمل خسارت‌های سنگین چند ۱۰۰میلیون تومانی و حتی چند میلیاردی کرد.
به طور کلی براساس آمار وبسایت «Top10VPN»، در سال 1401 شبکه‌های اجتماعی نیز به مدت 4863 ساعت از دسترس خارج بوده‌اند. در کل، جمع ساعات اختلال اینترنت در ایران در سال 2022 میلادی به 7172 ساعت می‌رسد. اختلالات اینترنت ایران نزدیک به 72میلیون کاربر را تحت تأثیر قرار داده و خسارت مالی 773میلیون دلاری به اقتصاد کشور وارد کرده است.
هم‌زمان با پیچیده‌تر شدن مسائل مربوط به اینترنت، ایلان ماسک خبر از فعالسازی اینترنت ماهواره‌ای این شرکت یعنی استارلینک برای ایران خبر داد. اما پیاده‌سازی و استفاده از این سرویس در ایران بعد از گذشت چند ماه هنوز مورد بحث است.
در این میان وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات شرط لازم برای رفع فیلتر پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام یا پیاده‌سازی سرویس‌هایی مانند استارلینک در ایران را التزام به مقررات سرزمینی (Landing Right) عنوان کرد. به‌عبارت ساده‌تر تنها در صورتی این سرویس‌ها می‌توانند در ایران فعالیت کنند که براساس قانون داخل ایران فعالیت کنند.
با وجود این وزارت ارتباطات دولت سیزدهم اولویت خود را توسعه شبکه ملی اطلاعات و فیبر نوری قرار داده است و به گفته زارع‌پور، شبکه ملی اطلاعات تا پایان سال 1401 به پیشرفت 60درصدی می‌رسد.
همچنین، در سفر رئیس جمهوری به کشور چین و براساس آن چیزی که تاکنون درز کرده است، بحث اینترنت و زیرساخت اینترنت ملی در سندهای همکاری ایران و چین وجود دارد که گویای راهاندازی شبکه‌ای مانند اینترنت داخلی چین در ایران است.
در نهایت باید به اجرایی شدن اینترنت طبقاتی اشاره کرد. با قطعی‌های مکرر و اختلالات اینترنت، بحث اینترنت طبقاتی و تعیین سطح دسترسی برای گروه‌های مختلف جامعه دوباره داغ شد. وزارت ارتباطات نیز طی یک ماه گذشته از فعالسازی اینترنت بدون فیلتر برای اساتید دانشگاه‌ها خبر داد که مهر تاییدی بر اجرایی کردن اینترنت طبقاتی بود.
شکست و تعطیلی استارتاپها در سالی که گذشت
اکوسیستم استارتاپی ایران از ابتدای شکل‌گیری همواره با مشکلات زیادی دست‌وپنجه نرم کرده است، اما اختلالات و فیلترینگ گسترده اینترنت طی 7ماه اخیر، این صنعت را بیش از قبل متضرر کرد. چراکه در این مدت بسیاری از استارتاپها و کسب‌وکارهای اینترنتی کوچک و بزرگ دچار ورشکستگی شدند. کسب‌وکارهایی که بعضا تا پیش از این توانسته بودند پیشرفت‌های مهمی در زمینه فعالیت خود کسب کنند و حتی جذب سرمایه داشته باشند.
آژانس‌های دیجیتال مارکتینگ و تولید محتوا از جمله استارتاپ‌هایی بودند که از قطعی اینترنت خسارت زیادی دیدند و یکی پس از دیگری کرکره‌های خود را پایین کشیدند. در همین رابطه علیرضا اعتضادی، یکی از مدیران ترندشو که یک آژانس دیجیتال مارکتینگ در شبکه‌های اجتماعی است به تجارت‌نیوز اعلام کرد که در پی فیلترینگ اینستاگرام ورشکسته شده‌اند و مجبور به بازگشت سرمایه به سرمایه‌گذاران خود شدند.
علاوه بر ترندشو، بنیان‌گذار استارتاپ لندین نیز پایان کار این استارتاپ را در مهرماه 1401 اعلام کرد. پس از آن استارتاپ الوکانتنت با کاهش 95درصدی درآمد مواجه شده است.
مشاهدات نشان می‌دهد که راهاندازی استارتاپ‌های نوپا در سال ۱۴۰۱ کاهش چشمگیری نسبت به سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۳۹۹ داشته و اگر رویکرد دولت و حاکمیت نسبت به این حوزه تغییر نکند، نه تنها کسب‌وکارهای کوجک راهاندازی نمی‌شوند بلکه شاهد ورشکستگی بسیاری از استارتاپ‌های دیگر نیز خواهیم بود.
ورشکستگی و کاهش درآمد صرفا مربوط به استارتاپها و کسب‌وکارهای کوچک در نیمه دوم سال 1401 نمی‌شود. بسیاری از استارتاپ‌های بزرگ مانند دیجیکالا نیز سال پرتنشی را پست سر گذاشتند. به‌عنوان مثال دیجی کالا در جریان اتفاقات اخیر تحت فشارهایی از سوی جامعه قرار گرفت و آنطور که از شبکه‌های اجتماعی مشخص بود برخی از افراد قصد تحریم این شرکت را داشتند.
همین امر موجب شد که حمید محمدی، یکی از بنیان‌گذاران دیجی کالا دفاعیه‌ای را منتشر کند. در این دفاعیه اعلام شده بود که نهادهای دولتی هیچگونه سهمی در دیجیکالا ندارند. اما به نظر می‌رسد که این دفاعیه برای مخاطبان دیجیکالا قانع‌کننده نبوده است.
پس از آن سه رسانه اروپایی تحقیقات گسترده‌ای را روی دیجیکالا و سرمایه‌گذارهای خارجی آن انجام داده‌اند که نتایج آن نشان می‌داد که شرکت بین‌المللی IIIC وجود خارجی دارد و در اکوسیستم استارتاپی ایران بیش از 270میلیون یورو سرمایه‌گذاری کرده است. همچنین این گزارشمدعی است که سندی دال بر وابستگی حاکمیتی دیجیکالا یا سرمایه‌گذارهای حکومتی در آن به‌دست نیامده است.
بااین حال پس از انتشار این گزارش باز هم شک و شبهات درباره سهامداران دیجیکالا وجود داشت. همین موضوع باعث شد که سعید رحمانی، بنیان‌گذار «سرآوا» یکی از سهامداران دیجی‌کلا سکوت دوساله خود را بشکند.
سعید رحمانی، مدیرعامل سابق و بنیان‌گذار سرآوا که در سال ۱۳۹۸ به دنبال فشارهای داخلی ایران را ترک کرده و در لندن زندگی می‌کند، حالا سکوت خود را شکسته و با انتشار ویدئویی به گمانه‌‌‌زنی‌‌‌ها در این زمینه پاسخ داد. او گفته است اکثریت شرکت‌های استارتاپی که توسط موسسان آنها شکل گرفته‌‌‌اند، هنوز مستقل هستند و تحت کنترل خود کارآفرینان قرار دارند. درحال حاضر نیز سهم سرآوا از دیجیکالا ۶۴/ ۲۵درصد است یعنی سرآوا کلا هیچ کنترلی بر دیجیکالا ندارد.
اسنپ نیز با چنین موقعیت مشابهی مواجه شد. اما هیچکدام از مدیران و بنیان‌گذاران این استارتاپ بزرگ کشور تاکنون هیچگونه واکنشی به اتفاقات اخیر خود نداشته‌اند.
در این میان حتی برخی از اپراتورها مانند رایتل و ایرانسل هم در نامه‌هایی به وزارت ارتباطات اعلام کردند که در چند وقت اخیر دچار کاهش درآمد شدند، اما وزیر ارتباطات ورشکستی اپراتورها را تکذیب کرد. هرچند به نظر می‌رسد که آمارهای کاهش تراکنش در اپراتورها در نهایت بدنه دولتی و حکومتی را مجاب کرده که آسیب دیدن اکوسیستم نوآوری کشور تاثیرات گسترده اقتصادی را به دنبال دارد و نمی‌توان این حوزه را نادیده گرفت.
نقش پررنگ رگولاتوری در 1401
تنظیم‌کنندگان و رگولاتورها در سال 1401 سعی داشتند که نقش پررنگ‌تری را کسبوکارها و جامعه ایفا کنند. اما بررسی اتفاقات 1401 نشان می‌دهد که حضور بیش‌اندازه آنها در بخش خصوصی اغلب موجب نارضایتی کسبوکارها و کاربران شده است.
طرح صیانت، طرحی بود که نگرانیهای گسترده‌ای را در میان دو گروه کاربران و کسبوکارها ایجاد کرده است. ماجرای طرح «صیانت» یا «حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی» را می‌توان مهمترین اتفاق سال ۱۴۰۰ در حوزه فضای مجازی دانست که روند تصویب آن به دلیل وجود چالش‌های متعدد، به سال ۱۴۰۱ موکول شد.
این طرح در پنجم تیرماه ۱۴۰۰ با عنوان جدید «صیانت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» منتشر شد و دارای چند سرفصل مهم بود؛ از جمله آنکه نهادی فراقوه‌ای تنظیم‌گری مرتبط با پیام‌رسان‌های اجتماعی را برعهده بگیرد.
تشکیل هیأتی برای نظارت و ساماندهی پیام‌رسان های اجتماعی، قانونمندشدن فعالیت پیام‌رسان های خارجی و داخلی، صیانت از حریم داده کاربران، تکلیف وزارت ارتباطات در احراز هویت کاربران در فضای مجازی، صیانت از حقوق کودکان در فضای پیام رسانی، تشکیل صندوق حمایت از پیام‌رسان های داخلی، ممنوعیت عرضه رمز ارز توسط پیام‌رسان های خارجی و تعیین جریمه برای تکثیر و توزیع VPN و فیلترشکن از جمله سرفصل‌های مهم این نسخه از طرح بود.
با وجود این اما در سال 1401 نمایندگان و بسیاری از مسئولان مربوطه از پافشاری برای تصویب طرحی که اکثریت مردم با آن مخالف بودند، کوتاه نیامدند. اما این طرح که طبق نظر مرکز پژوهش‌های مجلس در مغایرت با قانون اساسی بود برای مدت طولانی از دستور کار مجلس خارج شد.
با این حال در شهریور 1401، ماده‌های دو، سه و چهار طرح صیانت که به عنوان مصوبه‌های شورای عالی فضای مجازی تصویب شدند و موجب نگرانیهای بیشتری شدند. چرا که این سه ماده از اصلی‌ترین مواد نسخه آخر طرح صیانت بودند.
از سوی دیگر نیز رگولاتورهای حوزه فین‌تک به‌دنبال ایجاد انحصار در بخش خصوصی هستند. اما به نظر می‌رسد که در سال 1401، انجمن فین‌تک تا حدود زیادی از این انحصار جلوگیری کرده است. رای شورای رقابت به نفع شکرت‌های پرداخت‌یار و جلوگیری از راهاندازی «سامانه سوییچ» در حوزه اینشورتک‌ها از اقدامات مثبت این انجمن در سال 1401 بوده است.
ورود استارتاپها به بورس
سال 1401، سال ورود اکوسیستم استارتاپی به بورس بود. این یک اتفاق نادر بود که در اکوسیستم استارتاپی ایران رخ داد. پس از سال‌ها زمزمه درباره ورود استارتاپ‌های بالغ به بازار سرمایه کشور، سرانجام امسال طلسم شکسته شد و نام نماد «تپسی» به عنوان نخستین استارت‌آپ بر تابلوی فرابورس درج شد.
اهمیت این مسئله از این جهت است که سال‌هاست با وجود تحریم‌های بین‌المللی، مسیر هرگونه تعامل و جذب سرمایه خارجی بر فعالان اکوسیستم استارتاپی بسته شده و سرمایه‌های اندک جذب شده نیز فرصت خروج و به جریان افتادن دوباره در قالب کسب و کارهای جدید را ندارند. اما ورود تپسی به بورس توانست امید اندکی به اکوسیستم استارتاپی کشور تزریق کند. یعنی امید به تامین مالی از بازار سرمایه.
این در حالی است که طبق گفته کارشناسان بازار سرمایه کشور شرایط سختی را برای پذیرش استارتاپها تدارک می‌بیند و بسیاری از استارتاپها و شرکت‌های دانش‌بنیان با وجود اینکه درخواست ورود به بازار بورس را از سالیان گذشته داده‌اند، اما همچنان هیچ خبری از تایید ورود آنها به بورس نیست. دیجیکالا، بازار و اسنپ از جمله کسب‌وکارهایی هستند که انتظار می‌رود وارد بورس شوند.
رکود جذب سرمایه در اکوسیستم استارتاپی ایران
جذب سرمایه یکی از مهمترین مشکلات و چالش‌های اکوسیستم استارتاپی ایران است. مشکلی که با قطعی‌های مکرر اینترنت و ابهام در آینده و سرنوشت کسب‌وکارهای آنلاین، پررنگ‌تر شد. امسال نیز با توجه به شعار سال، قرار بر این بود که روند سرمایه‌گذاری روی استارتاپها و شرکت‌های دانش‌بنیان افزایش یابد. اما قطعی و اختلالات اینترنت که طی چند وقت اخیر گریبان‌گیر اکوسیستم استارتاپی شده، این روند را کند کرده است.
کارشناسان معتقدند که قطعی مکرر اینترنت در نهایت منجر به کاهش سرمایه گذاری روی استارتاپها می‌شود. چرا که سرمایه گذاران پیش از هر چیزی به دنبال نتیجه و کسب سود هستند. حال این سوال وجود دارد که وقتی فعالیت شرکت‌های استارتاپی به اینترنتی وابسته است که مدام با قطعی مواجه می‌شود، آیا کسی حاضر به سرمایه گذاری در این بخش می‌شود؟
البته طی ماه‌های پایانی سال در پنجمین نشست سرمایه‌گذاری TIM که با حضور نمایندگان کشورهای گروه D8 برگزار شد، قراردادهای سرمایه‌گذاری به ارزش ۱۵ میلیون دلار در حوزه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات، صنایع پزشکی، انرژی های نو و… به امضا رسید.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره سرمایه‌گذاری خطرپذیر در اکوسیستم استارتاپی ایران می‌توانید گزارش « اکوسیستم استارتاپی ایران تاکنون چقدر سرمایه خارجی جذب کرده است؟ » را بخوانید.
افزایش مهاجرت نخبگان در سال 1401
مشکلات اخیر اقتصادی و فرهنگی کشور و از آن مهم‌تر محدودیت‌های شدید اینترنتی، نیروی کار حاضر در استارتاپها را بیشتر از گذشته به فکر مهاجرت انداخت.
براساس سالنامه رصدخانه مهاجرت ایران، میل به مهاجرت به ترتیب در میان کارآفرینان و مدیران ارشد، مدیریت میانی، کارکنان، پزشکان، پرستاران، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، قابل‌توجه است.
هرچند بالاترین میزان تصمیم به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان با 4/34درصد و کمترین آن میزان پزشکان و پرستاران با 5/7درصد است. این گروه تصمیم به مهاجرت گرفته و برای آن برنامه‌ریزی کرده‌اند. 1/49درصد از کارکنان اعلام کرده‌اند، تصمیم به مهاجرت دارند اما هنوز کاری نکرده‌اند. از میان این پنج گروه هم، 2/13درصد از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان برای مهاجرت اقدام عملی هم کرده‌اند. کمترین آمار مربوط به تصمیم‌به‌ماندن در ایران است.
همچنین، به گفته بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران اتفاقات پاییز امسال هم تاثیر قابل‌توجهی در مهاجرت خواهد داشت و نتیجه آن 9ماه تا یک‌سال دیگر، در بررسی‌ها مشخص خواهد شد.
اقتصاد دیجیتال ایران در سال ۱۴۰۱ روزهای سختی را سپری کرده و صحبت راجع به هر کدام از موارد فوق می‌تواند ساعت‌ها به طول بینجامد و چندین مقاله را به خود اختصاص دهد. ضرروزیان وارده بر اقتصاد دیجیتال و ریسک‌های به‌وجود آمده برای مدیریت و پیش‌برد برنامه‌ها یک طرف، تلاطم‌هایی مانند مهاجرت، تعدیل نیرو در استارتاپها و همه و همه در کنار هم جو سنگینی را در اکوسیستم استارتاپی ایران به‌وجود آورده‌اند. با وجود این شرایط سخت، انتظار این است که در سال 1402 این مشکلات کمتر شوند.
نظرات