باید هوش مصنوعی را بومی‌سازی کنیم!

به گزارش تجارت‌نیوز ، در سال بهمن 1400، رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه فناوری اطلاعات از تدوین سندی راهبردی در حوزه هوش مصنوعی خبر داد. سندی که پیش‌بینی کرده ایران در بین 10 کشور دنیا در توسعه هوش مصنوعی تا 1410 قرار خواهد گرفت. اما با توجه به شرایط کشور به‌ویژه وضعیت اینترنت آیا این امر محقق خواهد شد؟

هوش مصنوعی عرصه‌های مختلف همچون اقتصادی، سیاسی، نظامی و فرهنگی را تحت تأثیر قرار داده است. به‌طوری که با ظهور ChatGPT معروف، دولت‌ها هم به این نتیجه رسیدند که اگر از قدرت هوش مصنوعی در روابط بین‌الملل غافل شوند، با تهدیدهای جدی روبه‌رو خواهند شد.

رتبه ایران در فضای آکادمیک هوش مصنوعی، در میان 100 کشور، 57 است. اما هوش مصنوعی در صنعت و اقتصاد ایران چه جایگاهی دارد و چقدر می‌توان به آینده آن در ایران امیدوار بود؟ آیا هوش مصنوعی در چهارچوب قوانین ایران می‌گنجد؟ برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها، با مهدی شریعت‌زاده، مسئول كارگروه هو‌ش‌ مصنوعی ستاد اقتصاد دیجیتال معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به گفتگو پرداختیم.

هوش مصنوعی صرفا الگوریتم‌های هوشمند نیست

_هوش مصنو‌عی که در ایران از صحبت می‌شود، چقدر واقعی است؟

«هوش مصنوعی در دنیا چندین تعریف دارد. اما معنای واحد آن فناوری هو‌ش مصنوعی، فرآیندهای هوش طبیعی انسانی را شبیه‌سازی می‌کند یا با استفاده از دانش جمع‌آوری شده پردازش داده‌ها را انجام می‌دهد. فعالیت‌های هوش‌ مصنوعی در ایران اغلب تعریف دوم را در برمی‌گیرد که بهره‌گیری از ظرفیت‌های آن می‌توان به بهبود خدمات عمومی، کارآیی در اقتصاد و بهبود شرایط کار برای نیروی انسانی کمک کرد.

هوش‌ مصنوعی را نمی‌توان صرف الگوریتم‌های هوشمند ببینیم. سامانه‌های توانمندساز و مدیریت داده را همراه با هوش‌ مصنو‌عی لحاظ می‌کنیم. فناوری‌های هوش‌‌ مصنو‌عی و توامندساز به این معنی که داده را فراهم و مدیریت می‌کنند و در واقع تحت عنوان فناوری داده و تحقیق نیز از آن‌ها یاد می‌شود.

در حال حاضر هوش‌ ‌مصنو‌عی در ایران توانسته خود را در مسیر تکاملی سیستم‌های امنیتی همچون تشخیص چهره، ساخت و طراحی سلاح‌های هوشمند، ساخت ربات‌ها و دستگاه‌های هوشمند در حوزه تولیدی و صنعتی، ارتقا سیستم‌های تشخیص گفتار همچون تبدیل متن به صوت و بالعکس و طراحی بازی‌ها و حوزه‌های کاربردی آموزش، قرار دهد.»

_چرا باید به هوش مصنوعی‌ توجه کنیم؟ اگر در این زمینه کاری نکنیم، چه چیزی را از دست می‌دهیم؟

«در حال حاضر دنیا به سمت استفاده روزافزون از هوش‌ مصنو‌عی پیش می‌رود در ایران هم مسئولان به توسعه آن توجه ویژه‌ای دارند. هوش‌ ‌مصنوعی سه کاربرد دارد: افزایش بهره‌وری، صرفه‌جویی و اشراف اطلاعاتی (البته نه به معنای امنیتی). اگر ما هوش‌ مصنوعی نداشته باشیم طبیعتا در این موارد دچار چالش خواهیم شد. ابرچالش‌های ما نیز اکثرا به این سه مورد در یک حیطه‌ای بازمی‌گردند.

به این علت که ما اقتصاد دولتی داریم و اقتصاد دولتی ذاتا مستعد بهره‌وری پایین و اسراف زیاد منابع است و استفاده از هوش مصنو‌‌عی می‌تواند به رفع این مسائل کمک زیادی کند.»

مهم‌ترین زیرساخت‌های لازم برای توسعه هوش‌ مصنوعی

_مهم‌ترین زیرساخت‌های لازم برای تحقق هوش مصنوعی در کشور چیست؟ چه مواردی باید باشد تا بتوانیم از هوش‌ مصنوعی حرف بزنیم؟

زیرساخت‌های هوش مصنو‌عی، منابع پردازشی و داده‌ها و قانون‌گذاری است. البته در کنار تمام این‌ها نیروی کار و سایر توامندسازها هم مهم است. اما هرچقدر که زیرساخت‌ها را در کشور افزایش دهیم، درحالی که تقاضا و بهره‌وری قابل توجهی برای آن‌ها وجود ندارد، باعث رفع مشکلات تولید و اقتصادی شدن نمی‌شود.

با این حال زیرساخت اصلی هوش‌ مصنو‌عی از جنس عرضه است. در ارزیابی شرکت‌های دانش بنیان و صنعت‌گران هوش‌ مصنو‌عی متوجه می‌شویم که عرضه بیشتر از تقاضا و بهره‌وری است. به‌عنوان مثال ما حدود 15 محصول هوش مصنو‌عی چت بات را در ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان مشاهده‌ کردیم. در حالی که هیچکدام به صنعتی شدن نرسیده‌اند. این به خودی خود، چالش بزرگی برای تولیدکنندگان خواهد بود.

با این حال سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی در حوزه حمل‌ونقل و احراز هویت به دلیل اینکه توجیه اقتصادی شدند، در چند سال اخیر در کشور بسیار توسعه یافته‌اند. حتی می‌توان گفت ما در بخش حمل‌ونقل به دلیل تقاضا و بهره‌وری از کشورهایی اروپایی مانند انگلیس رتبه بالاتری داریم. اگر همین موضوع اقتصادی برای حوزه‌های دیگر حل بشود، سیستم‌های هوش مصنوعی در حوزه‌های دیگر نیز به شکوفایی خواهند رسید.

متخصصان باید خصلت‌های کشور را به خوبی شناسایی کنند تا اگر زیرساخت‌هایی مانند شبکه ارتباطاتی دچار مشکل شدند، در آن شرایط نیز محصول هوش مصنوعی عملکرد خود را داشته باشد. اولویت‌های هوش مصنوعی باید با توجه به خصلت‌های کشور دیده شود.

توسعه هوش مصنوعی نیازمند قوانین خاص خودش است، به طوری که در ایران شرکت‌های توسعه‌دهنده باید مطابق با شرایط کشور عمل کنند. چرا که در صورت بروز موانعی مانند فیلترینگ، طراحی هوش‌ مصنوعی باید به گونه‌ای باشد که فعالیت‌اش در داخل دچار اختلال نشود. به معنای دقیق‌تر هوش‌ مصنوعی نیز باید بومی‌سازی شود.»

وضعیت سرمایه‌گذاری روی هوش مصنوعی

_چه میزان تاکنون در زمینه هوش مصنوعی در کشور سرمایه‌گذاری شده است؟

«در توسعه هوش مصنوعی یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که حتی در دنیا مدّ نظر است، برداشتن موانع یا تعریف مشوق‌ها است. پذیرفتن اینکه سرویس‌ها و شرکت‌های هوش مصنوعی باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرند و خدماتی مانند بیمه هم شامل محصولات هوش مصنوعی بشود. این اقدامات به نوعی سرمایه‌گذاری روی این حوزه نیز محسوب می‌شود.

ما در معاونت فناوری در همین حوزه موانعی را رفع کرده‌ایم، اما راه درازی را نیز در پیش داریم. از شرکت‌های فناوری در چند بخش حمایت می‌شود. به عنوان مثال معاونت فناوری به شرکت‌هایی که در حوزه هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند، مطابق نیاز آن‌ و کارکرد آن‌ها یارانه پرداخت می‌کند. مبلغ در نظر گرفته‌شده برای این یارانه نیز فعلا 10 میلیارد تومان است.»

همچنین، طبق بررسی‌های انجام شده از سال 1399 قرار بر این بوده که بخش دولتی بالای 30 میلیارد تومان جهت کمک به پروژه‌های هوش مصنوعی هزینه کند. اما اکنون اطلاعاتی در این باره وجود ندارد.

همچنین طبق اعلام معاونت علمی فناوری، اگر شتاب‌دهنده‌ای روی استارتاپ حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کند، دو برابر سرمایه‌گذاری انجام شده (تا سقف ۱۵۰ میلیون تومان) به آن تسهیلات ارائه می‌شود. اگر از فاز شتابدهی موفق خارج شود، ۵۰ درصد تسهیلات ارائه شده بلاعوض می‌شود. از سوی دیگر اگر وارد فاز مقیاس‌پذیری شود به طوری که اگر یک شتاب‌دهنده یک ایکس سرمایه‌گذاری کند، ۴ برابر آن را صندوق نوآوری و شکوفایی سرمایه‌گذاری خواهد کرد.

170 شرکت در حوزه هوش مصنوعی فعالیت دارند

_در حال حاضر، چه تعداد شرکت و کسب‌وکار در زمینه هوش مصنوعی فعال هستند و چه دستاوردهایی داشته‌اند؟

«170 شرکت دانش‌بنیان در این زمینه فعالیت می‌کنند. معاونت علمی و فناوری حدود 280 محصول را که بیشتر از 10درصد از آن توسط هوش مصنوعی کنترل می‌شود، از این شرکت‌ها تایید کرده است. حدود 85 درصد از شرکت‌ها نیز در تهران مستقر هستند.

این نکته هم قابل توجه است که اگر یک محصول دانش‌بنیان که از تکنولوژی هوش مصنوعی استفاده کند و دارای 10 تولیدکننده داخلی باشد، دولت درصدد سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری آن برخواهد آمد. تنظیم‌گری نیز به معنای محدودیت نیست، معمولا دولت در این سیاست‌گذاری مسائلی مانند رعایت حقوق کاربران و… است.

دستاوردهای در حیطه جهانی به دو دسته تقسیم می‌شوند، رسمی و غیررسمی که اغلب این دستاوردها به صورت فریلنسری و پروژه‌های کوچک از راه دور هستند. اما برخی از این پروژه‌ها برای کشورهای پیشرفته انجام می‌شوند.»

اندازه بازار هوش مصنوعی پرابهام است

_اندازه بازار هوش مصنوعی در ایران در حال حاضر چقدر است؟ پتانسیل این بازار چقدر است و فکر می‌کنید که چه درآمد ارزی سالانه‌ای برای کشور می‌تواند داشته باشد؟

در رابطه با اندازه بازار هوش مصنوعی در ایران باید گفت که حتی در مورد اندازه بازار جهانی آن هم اتفاق نظری وجود ندارد، بنابراین در ایران هم نمی‌توان اندازه این بازار را فعلا اندازه‌گیری کرد. اما هوش مصنوعی اگر در کشور توجیه اقتصادی پیدا کند، توسعه می‌یابد. در حال حاضر چون این تکنولوژی به اقتصاد کشور وصل نیست، آن‌طور که باید توسعه نیافته است.

برآوردهایی که که انجام شده اما پر از ابهام است و نمی‌توان به‌طور قطع درباره اندازه بازار هوش مصنوعی در ایران سخن گفت. از لحاظ آکادمیک ایران در هوش مصنوعی بسیار پربار است. اگر موانع بهره‌برداری را کاهش دهیم و تقاضا را افزایش دهیم، می‌توانیم بازار بسیار خوبی را در داخل کشور داشته باشیم.

مواردی هم از صادرات محصولات هوش مصنوعی مثلا در حوزه نظارت تصویری به کشورهای توسعه‌یافته داریم. اما علت اینکه صادرات ما زیاد نیست این است که سیستم‌های هوش مصنوعی ما فقط مبتنی بر زبان فارسی و فرهنگ ایران است. این موضوع باعث شده که آن‌طور که باید در حیطه صادرات شاهد پیشرفت زیادی نباشیم.»

همکاری ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس

_با کدام کشورها در این زمینه همکاری داریم و اینکه بفرمایید که به لحاظ منابع انسانی در زمینه هوش مصنوعی چه وضعیتی داریم؟

«هوش مصنوعی را نباید مستقل بدانیم. شرکت‌های هوش مصنوعی قراردادهایی هم با ونزوئلا در حوزه صنایع نفت و پتروشیمی دارند. هر چند رقم این قراردادها بسیار کمتر از توان بالقوه آن‌هاست. همچنین، کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل تعاملات زبانی همکاری‌هایی را در این زمینه با ایران دارند. البته موضوع تعامل با کشورهای خارجی اغلب به خود شرکت‌ها بازمی‌گردد.

همچنین، کشورهایی که تعاملات سیاسی زیادی با ایران دارند هم می‌توانند از محصولات فناوری‌ ما استفاده کنند.

خوشبختانه ایران از پتانسیل‌های بسیار خوبی از حیث حضور افراد نخبه و قرارگیری در رتبه سیزدهم دنیا در حوزه نگارش مقالات و داشتن دانش فنی برخوردار است. اما از آنجایی که هوش مصنوعی هنوز توجیه اقتصادی در ایران ندارند، توسعه‌ نیافته است.

در بحث نیروی انسانی نیز نیمی از فارغ‌التحصیلان رشته هوش‌ مصنوعی به دلیل نبود تقاضا در گرایش‌های دیگری از رشته کامپیوتر مشغول فعالیت هستند و حتی اگر ظرفیت پذیرش دانشجویان را این رشته را نیز افزایش بدهیم، باز هم در نبود تقاضا کاری پیش نمی‌رود و تنها باعث مهاجرت نیروی کار متخصص خواهد شد.

هوش مصنوعی در حال حاضر تمامی ابعاد زندگی را در برمی‌گیرد و طبیعتا تاثیر پررنگی در آینده‌ای نزدیک خواهد داشت. بنابراین بسیار مهم است که تا حد امکان موانع پیش‌ روی توسعه آن در داخل کشور برداشته شود.

کشور ما باید در مواجه با هوش مصنوعی به گونه‌ای عمل کند که موجب پیشرفت آن در چارچوب قوانین باشد، البته نه به این معنی که از آن بترسیم و محدودیت ایجاد کنیم. با توجه به کارایی هوش مصنوعی باید آن را در اغلب حوزه‌ها بکار برد تا شاهد افزایش بهره‌وری باشیم.»

با وجود اینکه اقدامات ایران در هوش مصنوعی در سطحی آرام رو به رشد است، اما توسعه آن در داخل کشور با چالش‌هایی چون تحریم‌های فناوری، محدودیت‌های اینترنتی و افزایش قیمت تجهیزات همراه است.

در نهایت همانطور که پیش از این نیز اشاره شد استقرار سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنو‌عی می‌تواند با تجزیه و تحلیل دقیق داده‌های کلان و زیرساختی صنایع و ارائه گزارش‌های اجمالی با هدف پیش‌بینی مسائل مختلف به بهبود شرایط اقتصاد کمک به‌سزایی کند.

مهم‌ترین اخبار و گزارش‌های مربوط به هوش مصنوعی را در صفحه اختصاصی اخبار استارتاپ تجارت‌ نیوز بخوانید.