بورس کالا از کسب سود تا تامین مالی

برای آن‌که اقتصادی سالم داشته باشیم، به بازارهای مالی پاک و پویا محتاجیم. همان‌طور که نظام پولی بدون بانک قابل‌تصور نیست، به‌سختی می‌توان شرایط ایده‌آل سرمایه‌گذاری و سرمایه‌پذیری را بدون بورس‌های فعال و سرزنده تصور کرد. به همین دلیل تقریبا در تمام کشورهای جهان بورس‌های مختلفی با اهداف متفاوت تشکیل می‌شود. بورس اوراق بهادار، بورس انرژی، بورس آلودگی، بورس ایده و بورس کالا چند نمونه از این بازارها هستند.

به دلایل متعدد عموم مردم به بورس اوراق بهادار بیش از سایر بورس‌ها اهمیت می‌دهند. اما باید توجه کنیم که اگر بستری مناسب برای ملاقات عرضه و تقاضای کالا وجود نداشته باشد، تمام زحمت‌های شرکت‌های تولیدکننده به باد می‌رود و سهام‌داران هرگز موفق نخواهند شد از منافع تولید و توزیع کالا بهره‌مند شوند. از این منظر بورس کالا بر تمام بورس‌های دیگر تقدم دارد.

اول بورس کالا

فلسفه اقتصاد برای این ادعا دلایل معقولی دارد. برخی از اندیشمندان اعتقاد دارند این تقاضا است که باعث به‌وجود آمدن عرضه می‌شود. یعنی تا خواهنده‌ای نباشد کسی دست به تولید نمی‌برد.

در مقابل عده‌ای عرضه را دلیل تقاضا می‌دانند. این دسته معتقدند تولیدکننده باید همراه با تولید محصول، تقاضای لازم برای کالای خود را هم تولید کنند. هرکدام از این دو دیدگاه را که بپذیریم، لازمه شکل‌گیری تولید این است که متقاضیان از حضور تولیدکننده‌ها باخبر شوند و تولیدکننده‌ها هم بتوانند مشتری‌های خود را ببینند.

در حالت ایده‌آل تمام اطلاعات عرضه و تقاضا در قیمت منعکس می‌شود: اگر عرضه بیش‌تر از تقاضا باشد کاهش قیمت به تولید‌کنندگان سیگنال کاهش تولید و به مصرف‌کنندگان علامت افزایش مصرف می‌دهد. افزایش قیمت هم می‌تواند از مصرف کم کند و به تولید بیفزاید. به‌این‌ترتیب بازارها می‌توانند فعالیت‌های اقتصادی را به‌طور خودکار ساماندهی کنند.

البته به شرط آن‌که سازوکاری مناسب برای انتقال آزاد اطلاعات بین دو قطب عرضه و تقاضا وجود داشته باشد. سازوکاری که بازار واقعی را به سمت بازاری ایده‌آل سوق می‌دهد، همان بورس کالا است.

اهمیت بورس کالا

تا اینجا گفتیم که بورس کالا محل ملاقات عرضه و تقاضا است. اما چرا فروشنده‌ها و خریداران برای دیدن همدیگر به بازارهای سنتی نمی‌روند؟ بورس چه مزیتی دارد که میدان تره‌بار یا بازار آهن از آن بی‌بهره است؟

اگر بخواهیم به مزیت‌های بورس اشاره کنیم، بحث هرگز به پایان نخواهد رسید. اما به ساده‌ترین شکل به مهم‌ترین دلایل تشکیل بورس کالا اشاره می‌کنیم.

عدم تقارن اطلاعات در بازارهای کالایی

فرض کنید برای خرید یک گوشی موبایل به بازار مراجعه می‌کنید. اولین مغازه قیمت گوشی دلخواه شما را یک میلیون تومان اعلام می‌کند. معمولا شما در همان مغازه اول خرید نمی‌کنید. چرا که فکر می‌کنید فروشنده اطلاعاتی دارد که در اختیار شما نیست.

آیا قیمت گوشی همین است؟ آیا گوشی نو است و کارکرده نیست؟ آیا انتخاب شما خوب است؟ این گوشی در چه رنگ‌هایی عرضه می‌شود؟ بعد از آن‌که تعداد زیادی مغازه را دیدید، به‌سادگی اقدام به خرید می‌کنید. چون احساس می‌کنید به‌اندازه کافی اطلاعات کسب ‌کرده‌اید. اما از کجا می‌دانید که تمام فروشنده‌ها با هم تبانی نکرده‌اند؟

شفافیت و امنیت از مهم‌ترین ویژگی‌های بورس کالا است.

تقارن اطلاعات فقط به نفع مشتری نیست. تولید‌کننده (نه فروشنده) هم از اطلاعات شفاف و متقارن سود می‌برند. اگر شما به اطلاعات بازار اعتماد داشتید، برای جمع‌آوری اطلاعات وقت تلف نمی‌کردید. بالا رفتن سرعت خرید و سهولت اعتماد به نفع تولید‌کننده است. البته ممکن است واسطه‌هایی که می‌خواهند از آب گلالود ماهی بگیرند، چندان از شفافیت اطلاعات خوشحال نشوند. اما هدف اصلی بازار حمایت از تولید و مصرف است.

اگر تولیدکننده را شبیه به باتری و مصرف‌کننده را مثل لامپ بدانیم، توزیع‌کننده سیمی است که این دو را به هم متصل می‌کند. طبیعی است که سیم کوتاه‌تر با مقاومت کم‌تر از اتلاف انرژی جلوگیری می‌کند. در بازار هم ازآنجایی‌که دلال‌ها بیشتر از سلامت بازار به منافع خود توجه دارند، بهتر است که سازوکاری مشخص برای کارمزد معامله تعریف شود تا واسطه‌گری موجب آشفتگی بازار نشود.

ریسک بالا به‌خصوص در محصولات کشاورزی

کشاورزی از جمله پرریسک‌ترین صنایع دنیا است. به‌طور تاریخی اقوام کشاورز بیش‌تر از مردمان دیگر باورها مذهبی داشتند. خشک‌سالی، آفت، سرمای شدید و گرمای بیش‌ازحد می‌تواند باعث ضرر کشاورزان شود. سرمایه‌گذارها هم به‌خاطر ریسک بالا از بخش کشاورزی فرار می‌کنند.

اما بدون سرمایه‌گذاری، غذای کافی برای خوردن در اختیار نخواهیم داشت. همین ریسک را می‌شود به بازارهای دیگر هم تعمیم داد. اتفاقی در بازار فولاد می‌تواند شرایط کار برای خودروسازها را دشوار کند و صنایعی مثل حمل‌ونقل و گردشگری را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.

بورس کالا علاوه بر بهبود محیط عرضه و تقاضا می‌تواند در پوشش و انتقال ریسک نقش مهمی داشته باشد. به‌خصوص ابزارهای نوین در بازار مشتقه انتخابی مناسب برای کاهش مقدار ریسک است.

در بورس کالا می‌توانید کالایی که در آینده نیاز دارید را امروز بخرید، یا کالایی که در آینده تحویل می‌گیرید را همین‌الان بفروشید. به‌این‌ترتیب نقدشوندگی بازار کالا هم بهبود پیدا می‌کند.

دلالی در بازار همگن

قیمت گوشی اپل را نمی‌توانید با قیمت گوشی‌های ال‌جی مقایسه کنید. این دو کالا از اساس مشابه هم نیستند. اما فرض می‌شود که تمام گندم‌های موجود در بازار مشابه هم هستند. برای کالایی مثل گندم تعداد زیادی تولیدکننده و مصرف‌کننده وجود دارد. طبیعی است که درنهایت قیمت در تمام بازارها برابر شود. اگر یک فروشنده قیمت را به‌اندازه یک ریال ارزان‌تر بدهد، شما این فروشنده را ترجیح خواهید داد.

اما در دنیای واقعی اطلاعات قیمت به‌سرعت منتشر نمی‌شوند. به‌این‌ترتیب یک کالای مشابه در جغرافیای متفاوت می‌تواند قیمت متفاوت داشته باشد.

بورس کالا مهم‌ترین عامل برای تحقق مفهومی به نام «بازار کامل» است.

در کشوری که دلال از تولیدکننده قدرت بیشتری داشته باشد، از شفاف شدن اطلاعات جلوگیری می‌کند. بورس کالا ابزاری است که می‌تواند از این اتفاق جلوگیری کند. خروجی این شفافیت، قدرت‌گرفتن تولیدکننده و افزایش رفاه مصرف‌کننده خواهد بود.

مشکلات تامین مالی در تولید

طبیعی است که هر سرمایه‌گذار به دنبال کسب حداکثر سود با حداقل ریسک باشد. در شرایط واقعی هیچ سرمایه‌گذاری به‌اضافه رفاه اجتماعی و تکاپوی صنعت فکر نمی‌کند. اما یک بازار با طراحی درست می‌تواند منافع سرمایه‌گذار را با منافع عمومی هم‌راستا کند.

همان‌طور که گفتیم ریسک بالا سرمایه‌گذاران را از بخش تولید دلسرد می‌کند. در وضعیت عادی اگر بجای تولید به واردات کالا بپردازیم، همیشه می‌توانیم کشوری را پیدا کنیم که کالای موردنظر ما را با قیمت ارزان تامین کند. اگر این چرخه اصلاح نشود، تولید به‌طور کامل فلج می‌شود. تامین کالای کافی برای مصرف‌کننده هم با مشکل روبرو خواهد شد.

بورس کالا علاوه بر محلی برای خریدوفروش کالا، بازاری برای تامین مالی است. ابزارهای نوین در بازار مشتقه و بازار مالی می‌تواند به تامین سرمایه ارزان‌قیمت کمک کنند. در این بازار رانت‌های موجود در بازار پول وجود ندارد، ریسک نکول به صفر می‌رسد و سرمایه بجای آن‌که بین دلالان پول بچرخد به‌طور مستقیم و بدون واسطه، به واحدهای تولیدی تزریق می‌شود.

از این منظر بورس کالایی پاک و سالم می‌تواند ابزاری کارا باشد برای مبارزه با فساد و پول‌شویی . لازم است بگوییم که بورس کالای بیمار، خود بستری است برای پول‌شویی و فساد.

چهارسوق بورس کالا

هر کالایی می‌تواند در بازار بورس پذیرفته و عرضه شود. کالاهایی مثل شکمبه، پنیر، تخم‌مرغ و کره از اولین کالاهایی هستند که در قرن نوزدهم در بورس کالای شیکاگو (CME) و نیویورک (NYMEX) پذیرفته شدند. بورس کالای ایران (IME) که از ادغام بورس فلزات و بورس کشاورزی به وجود آمده است، چهار بازار دارد که هرکدام در جای خود می‌تواند پاسخگوی نیاز عرضه‌کننده و متقاضی باشد.

اول- بازار فیزیکی

همان‌طور که از نام این بازار برمی‌آید در بازار فیزیکی می‌توانیم به شکل فیزیکی اقدام به خریدوفروش کالا کنیم.

در این بازار کالاها در چهار گروه صنعتی و معدنی (مثل سولفور مولیبدن)، کشاورزی (مثل جوجه یک‌روزه)، پتروشیمی و فراورده‌های نفتی (مثل آمونیاک)، و محصولات فرعی (مثل نخ پلی‌استر) عرضه می‌شوند.

تنوع نمادهای پذیرفته شده در بورس کالا بالا است.

به‌عنوان‌مثال اگر در صنعت پرورش مرغ گوشتی فعالیت داشته باشید، می‌توانید «جوجه یک‌روزه گوشتی» خود را از بورس کالا تهیه کنید. علاوه بر اطلاعات شفاف و قیمت ارزان، گزارش آزمایشگاه‌های مورد تایید می‌تواند شما را از کیفیت محصول مطمئن کند.

یکی از جذابیت‌های تامین کالا از بورس این است که شما دقیقا می‌دانید چقدر کارمزد می‌پردازید. بنابراین با رصد هوشمندانه بازار و خرید مستقیم از ارزان‌ترین تامین‌کننده، می‌توانید سود بنگاه خود را حداکثر کنید. علاوه بر تمام این‌ها معافیت‌ها و تخفیف‌های مالیاتی هم مشوقی دیگر برای فروشنده و خریدار است.

دوم- بازار مشتقه

در بازار مشتقه بورس کالا ایران می‌توانیم از ابزارهای قرارداد آتی (Future) و قرارداد اختیار (Option) بهره ببریم. قراردادهای اختیار شامل دو قرارداد اختیار خرید (Call Options) و اختیار فروش (Put Options) است. قراردادهای آپشن به شما حق خرید یا فروش یک کالا را در قیمت و زمان مشخص می‌دهند.

اگر در تاریخ مقرر قیمت بازار بیشتر از قیمت کال شما باشد، از اختیار خرید استفاده می‌کنید. در غیر این صورت می‌توانید از بازار فیزیکی کالای موردنظر خود را ارزان‌تر بخرید. یک موقعیت پوت به شما این امکان را می‌دهد که در صورت تمایل کالای خود را با قیمتی بیشتر از قیمت روز بفروشید. ترکیبی صحیح از «کال و پوت» ریسک نوسان قیمت را پوشش خواهد داد.

در قراردادهای آتی مقرر می‌شود که در آینده کالایی را با قیمتی مشخص بخرید یا بفروشید. قرارداد آتی نوعی قرارداد نسیه نیست. چرا که در موقعیت خرید وجه قرارداد را در آینده می‌پردازید و کالا را هم در آینده تحویل می‌گیرید. در قرارداد نسیه کالا را در هنگام عقد قرارداد تحویل می‌گیرید اما وجه آن را در زمان مقرر می‌پردازید. برای آن که هیچ‌کدام از دو طرف (خریدار و فروشنده) از اجرای قرارداد امتناع نکنند، در زمان اخذ موقعیت، وجهی را در اتاق پایاپای به‌عنوان ضمانت قرار می‌دهند.

قراردادهای آتی از داغ‌ترین و محبوب‌ترین بخش‌های بازار کالا برای عموم مردم است. در بورس کالای ایران بر روی دارایی‌های پایه‌ای مثل شمش طلا، کاتد مس، مفتول مس، زیره سبز، کنجاله سویا و سکه قرارداد آتی منتشر می‌‌شود. اما امروزه آتی سکه مرسوم‌ترین قرارداد در بازار مشتقه بورس ایران است.

سوم- بازار مالی

در این بازار اوراقی که بر مبنای یک دارایی پایه منتشر می‌شود، مورد معامله قرار می‌گیرد. یکی از این اوراق، صکوک سَلَف است. در یک معامله سلف (بیع سلف) خریدار امروز وجهی را به فروشنده می‌دهد تا در آینده کالایی را تحویل بگیرد.

بعدازاین قرارداد، خریدار می‌تواند به‌عنوان فروشنده کالا را به خریداری دیگر بفروشد. قیمت و حجم این معامله کاملا مستقل از قرارداد اولیه است. در موقع سررسید قرارداد، شرکتی که اوراق را منتشر کرده، می‌تواند خریدار اوراق باشد. یعنی به‌جای آن‌که کالا را تحویل دهد، صکوک (اوراق) را بازخرید کند. البته دارنده اوراق حق دارد که کالا را به‌صورت فیزیکی دریافت کند. به‌بیان‌دیگر، ناشر صکوک متعهد است که کالا را در مکان و زمان مقرر تحویل دهد.

بورس کالا می‌تواند پاسخگوی نیازهای متنوع فعالان اقتصادی باشد.

در این بازار گواهی سپرده کالایی هم معامله می‌شود. گواهی سپرده کالایی، به زبان ساده یک گواهی معتبر و استاندارد است که تایید می‌کند شما کالایی را در یک انبار موجود دارید. به‌این‌ترتیب به‌جای آن‌که مثلا سکه طلا را به‌صورت فیزیکی دریافت کنید، در صورت تمایل می‌توانید قبض انبار استاندارد آن را بفروشید. به این‌ترتیب حمل و نگه‌داری سکه طلا (به‌خصوص در حجم بالا) برای شما ریسکی به‌همراه نخواهد داشت.

در مورد سکه‌ای که در انبار مورد تایید بورس نگه‌داری می‌شود، امکان تقلب وجود ندارد. از طرف دیگر فرایند به فروش رساندن سکه در بازار سنتی هم خالی از ریسک نیست. درحالی‌که گواهی سپرده به‌سادگی قابل نقد شدن است. از دیگر ابزارهای موجود در بازار مالی می‌شود به صندوق کالایی قابل معامله در بورس (ETC) اشاره کرد. به لطف صندوق کالایی شما می‌توانید بر روی سبد متنوعی از کالا سرمایه‌گذاری کنید تا از رشد قیمت اقلام مختلف سود کنید. این سرمایه‌گذاری به‌خاطر تنوع کالاهای موجود در سبد کم‌ریسک است.

چهارم- بازار فرعی

کالاهایی که در بورس کالا پذیرش نشده‌اند، به‌شرط آن‌که خریدوفروش آن‌ها منع قانونی نداشته باشد، می‌توانند در بازار فرعی معامله شوند. البته اگر کالا از شرایط کیفی استاندارد بهره‌مند باشد و فروشنده بتواند تضامین لازم برای تعهد تحویل کالا را ارائه دهد. در این صورت بازار فرعی این امکان را به وجود می‌آورد که تمام تولیدکننده‌ها بتوانند از مزایای حضور در بورس کالا بهره‌مند شوند.

خریداران هم می‌توانند با بهره‌گیری از بازار فرعی اقلام کالایی موردنیاز خود را از مجرای امن و شفاف بورس تهیه کنند. به‌خصوص که مبدا کالا در بورس مشخص و تضمین‌شده است و کسی نمی‌تواند کالای تقلبی را به اسم اصلی بفروشد. در صورت تردید یا اختلاف، پشتیبانی حقوقی در مراجع اختصاصی از دیگر جاذبه‌های بورس کالا به شمار می‌رود. بازار فرعی همچنین ابزاری مناسب برای دولت‌ است که به کمک آن عرضه و تقاضای یک کالای مشخص را ساماندهی و قیمت آن را کنترل کند. به خاطر وجود بازار فرعی، بورس کالا انعطاف‌پذیرتر شده است.

با بورس کالا دوست باشیم

در آینده خیلی بیشتر از بازارها و ابزارهای بورس کالا حرف خواهیم زد. اما در همین مقاله متوجه شدیم که بورس کالا می‌تواند در تامین کالا، ساماندهی بازار، پوشش ریسک، تامین مالی، سیاست‌گذاری، مبارزه با فساد و همچنین بهبود نظام مالیاتی مفید باشد.

هر اندازه تعداد فعال‌های بورس کالا بیشتر باشد، بازار عمیق‌تر و کارایی آن بیشتر خواهد شد. متاسفانه هستند دلالانی که از پا گرفتن بورس کالا خوشحال نمی‌شوند. فرار مالیاتی (بجای بهره‌مند شدن از تخفیف قانونی مالیاتی) یکی از انگیزه‌های قهر با بورس کالا است. دقیقا به همین دلیل است که شرکت‌های پذیرش‌شده در بورس از اعتبار و ارزش بیشتری برخوردار می‌شوند. فرقی نمی‌کند در کدام قسمت بازار ایستاده‌ باشیم. به‌عنوان تولید‌کننده، خریدار، واردکننده، صادرکننده، سرمایه‌گذار یا سفته‌باز، می‌توانیم از جذابیت‌های بی‌پایان بورس کالا بهره‌مند شویم.