شعار «ایرانی چای ایرانی بنوش» راهکار نجات صنعت چای

آینده‌نگر شعار «ایرانی چای ایرانی بنوش» یکی از جملات کلیدی صنعت چای کشور است که به گفته کارشناسان و فعالان این حوزه، می‌تواند در صورت عملی شدن، صنعت دیرینه چای ایران را نجات دهد.

به گزارش تجارت‌نیوز ، وقتی که نام صنعت چای به گوش می‌رسد، زمین‌های سبز شمال ایران به یاد می‌آید اما باید گفت،‌ این روزها به جای اینکه چای یادآور سرزمین‌های شمالی باشد، اسکله‌های وارداتی در جنوب را به خاطر می‌آورد که میزبان چای از هندوستان هستند.

در حال حاضر، تنها یک‌ششم چای مصرفی در ایران تولید داخل است و مابقی آن از خارج وارد می‌شود که بخش اعظم آن نیز قاچاق است.

اولین مزارع چای

نخستین منطقه‌ای که چای ایرانی در آن کشت شد زمینی در محله چای خانسر لاهیجان بود. این اتفاق در سال 1280 هجری شمسی و به وسیله مرحوم کاشف‌السلطنه (پدر چای ایران) به وقوع پیوست.

بعدها شخصی به نام بصیرالتجار به دلیل مشغله‌های کاشف‌السلطنه در پایتخت درسال‌های مشروطه، باغ چای او را در لاهیجان نگهداری کرد و با توجه به اینکه لاهیجان محل مناسبی برای پرورش این محصول بود نهال آن را در منطقه تکثیر داد.

سید عبدالله میرحسینی مقدم، مشاور فنی سازمان و صندوق چای کشور، در مقاله مفصلی که درباره تاریخچه صنعت چای در ایران نوشته، گفته است که چای فرآوری‌شده چنان مطبوع و خوش‌طعم بود که در میان جوامع شهری و روستایی آن دوره برای خود برندی شده بود و برای ترویج مصرف، نیازی به تبلیغ نداشت.

با امنیتی مالی و رفاهی که مردم با تکیه به شغل چایکاری کسب کرده بودند وضعیت معیشتی مناسبی در منطقه همه‌گیر شد تا اینکه در شهریور سال 1320 با شروع جنگ جهانی دوم، برداشت محصول به حداقل رسید و باغات چای رها شد. سرانجام با روی کار آمدن دکتر مصدق برخی از کشاورزان و چایکاران از او در این‌باره کمک و حمایت خواستند.

او بعد از شنیدن گلایه‌های مردم، از تاجران واردکننده چای و برخی دیگر از عوامل دخیل در قدرت که سعی در نابودی این محصول داشتند دعوت کرد تا در مهمانی خانه او شرکت کنند و از محصول چای چایکاران شمالی کشور برای پذیرایی مهمانان استفاده کرد.

مصدق دستور داد که باید از چای ایرانی حمایت شود و به جای اینکه سرمایه را به دست خارجیان بسپارند، بیشتر حامی‌کشاورزان داخلی باشند و به تولید ملی خود بها دهند تا چای در داخل توسعه یابد.

تا سال 1337 دولت با نام شرکت چای وزارت دارایی و شرکت چای سازمان برنامه نوعی مباشرت در کار چای داشت و در این سال سازمان چای در وزارت گمرکات و انحصارات آن زمان تاسیس شد.

تا قبل از انقلاب دولت تعدادی از کارخانه‌جات بخش دولتی وخصوصی را (به صورت اجاره) دراختیار داشت و چای کیفی مرغوب را به قیمت مناسب خریداری می‌کرد و چای غیرقابل قبول این کارخانه‌جات را کارخانه‌های خصوصی به قیمت پایین‌تر می‌خریدند.

دولت قبل از انقلاب چای داخلی را به صورت خالص یا اختلاط با چای خارجی، بدون واسطه یا از طریق تجار به بازار داخلی عرضه می‌کرد.

انحصار دولتی پس از انقلاب

بعد از انقلاب به علت شرایط خاص، تولید وتوزیع چای در انحصار کامل دولت قرار گرفت. سازمان چای تا سال 1370 در اختیار وزارت بازرگانی بود و با سیاست اختلاط چای خارجی و داخلی، هیچ گونه مشکلی در تولید و عرضه چای وجود نداشت.

از سال 1370 با شعار سیاست خودکفایی در بخش چای، سازمان چای از وزارت بازرگانی منتزع و به وزارت کشاورزی وقت ملحق شد.

سیاست‌های این وزارت‌خانه منجر به ارتقای کمی چای بدون توجه به کیفیت آن و تغییر ذائقه مصرف‌کنندگان شد. همچنین عدم افزایش بهای برگ سبز نسبت به سایر محصولات کشاورزی و افزایش تورم، سبب روی آوردن کشاورزان به تولید کمی برای کاهش جبران درآمد و در نتیجه افت شدیدتر کیفیت چای داخلی شد.

با شروع اجرای طرح اصلاح ساختار تشکیلاتی چای کشور در اوایل سال 1379، موفقیت نسبی در افزایش کیفیت برگ سبز و چای خشک تولیدی حاصل شد ولی در ادامه همان سال با شکست مواجه شد که چایکاران را بدهکار، قاچاق را بیشتر و انباشت چای خشک کارخانه‌ها در انبار را زیادتر کرد.

دولت در سال 1383 برای جلوگیری از بحران‌های سیاسی و به بهانه احیا و بهسازی باغات چای شمال، پرداخت کمک بلاعوض به چایکاران را به مدت پنج سال تصویب کرد که باز هم با شکست مواجه شد و در نهایت، مجلس در اواخر اسفند سال 1383 دولت را مکلف به خرید تضمینی برگ سبز و چای خشک کرد.

طی 5 سال خرید تضمینی توسط سازمان تعاون روستایی (88-84) حدود 148 هزارتن چای خشک تولید شد که در انبارها ماند. در این مدت سازمان چای منحل شده بود اما در سال 88 دوباره این سازمان احیا شد تا خرید تضمینی را انجام دهد. از آن سال تاکنون نیز به چایکاران وام‌هایی داده شده که تحولاتی در این عرصه رخ داده است.

نیاز به واردات

نیاز به چای در کشور، طبق آنچه فعالان این حوزه می‌گویند، بسیار بیشتر از توان تولید داخلی است و همین مسئله نیاز به واردات را ضروری ساخته است.

بنابه گزارش دفتر برنامه و بودجه معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی، در حال حاضر حدود 26 هزار هکتار باغ چای در دو استان گیلان و مازندران قرار دارد که از این مقدار حدود 21 هزار هکتار مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

حدود 55 هزار خانوار چایکار به‌طور مستقیم در باغات چای مشغول به کارند و 100 درصد درآمد و معیشتشان از محصول چای است.

در کل، برای 100 هزار خانوار در بیش از 151 کارخانه چای‌سازی متناسب با ظرفیت تولیدشان بین 30 تا 60 نفر شغل فصلی و دائم ایجاد کرده‌اند و اگر هر خانوار را 5 نفر در نظر بگیریم، به طور متوسط 500 هزار نفر مستقیم و غیر مستقیم در صنعت چای اشتغال دارند و این تعداد به جز تعداد شاغلانی است که در بخش بازرگانی (صنایع بسته‌بندی و فروش) اشتغال دارند.

مصرف سرانه چای کشور چیزی در حدود 100 هزار تن است و چنانچه مصرف هر فرد بین 1.3 تا 1.4 کیلوگرم چای باشد در حدود 110 هزار تن سالانه چای در کشور مصرف می‌شود.

با این حال، رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان، بازرگانان و صنایع بسته‌بندی چای کشور، می‌گوید که بنا به گزارش سازمان خواربار و کشاورزی جهانی، مصرف چای سرانه ایران 1.7 کیلوگرم است و مصرف آن در کشور را 136 هزار تن می‌داند.

اگر ارزش اقتصادی این محصول را از قرار هر کیلوگرم چای 5 دلار در نظر بگیریم 550 میلیون دلار است و کالایی است که الزاما و حتما باید در سبد مصرفی خانوار باشد و جایگزین هم ندارد و اگر جایگزین داشته باشد یک جایگزین خاص مانند قهوه است. به طور متوسط در باغات چای دارای شبکه آبیاری بین 1 تا 3 نفر و در باغات دیم هم میانگین 1,5 نفر اشتغال دائم دارند.

در حال حاضر ایران از نظر تولید و سطح زیر کشت چای در رتبه پانزدهم و از نظر مصرف در رده دوازدهم جهان قرار دارد. چای یک محصول پرمصرف در ایران است که اگر تولید نشود به‌ناچار باید آن را وارد کرد و در حال حاضر، میزان 100 هزار تن چای خشک در سال وارد کشور می‌شود.

فعالان تولید چای داخلی بارها اعلام کرده‌اند که مخالف صادرات چای نیستند و استقبال هم می‌کنند اما موضوع این است که آنها مخالف صادرات چای ضعیف و بی‌کیفیت ایرانی هستند زیرا این چای ضعیف ضمن لطمه زدن به اعتبار چای ایران با قیمتی بین یک تا دو دلار صادر و مجددا با قیمتی بیش از 4 دلار به اسم چای خارجی وارد کشور می‌شود.

علاوه بر این، تولیدکننده‌ای که چای کیفی و درجه‌یک صادر می‌کند وقتی مشتریان خارجی چای بی‌کیفیت ایرانی را کمتر از دو دلار می‌خرد، دیگر حاضر نیست برای چای باکیفیت بهای اصلی را بپردازد. از این رو، به اعتبار و جایگاه چای ایران در بازارهای جهانی آسیب می‌خورد.

معضل قاچاق

معضل قاچاق چای، یکی از چالش‌های بزرگ این صنعت در کشور است. قاچاق چای در حدود نیمی از چای خارجی بازار ایران را شامل می‌شود که به تولیدکنندگان داخلی و واردکنندگان رسمی ضربه‌های جبران‌ناپذیری وارد کرده است.

در آبان‌ماه امسال، محمدولی روزبهان، رئیس سازمان چای کشور، اعلام کرد که سالانه حدود 75 تا 80 هزار تن نیاز به واردات چای در کشور وجود دارد که از این میزان حدود 55 تن چای به صورت قانونی و 30 تا 35 هزار تن به صورت غیرقانونی یا قاچاق وارد کشور می‌شود.

اما رئیس هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان، بازرگانان و صنایع بسته‌بندی چای کشور، نیاز به چای خارجی را بالاتر و در حدود 100 هزار تن اعلام می‌کند که از این میزان، حدود 45 هزار تن چای خارجی مصرفی ایران را قاچاق می‌داند.

یک تشکل 42 ساله

اتحادیه تولیدکنندگان، بازرگانان و صنایع بسته‌بندی چای کشور در سال 1354 تحت شماره 1062 در اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی ایران رسما افتتاح شد و به ثبت رسید.

هدف از تشکیل اتحادیه ساماندهی امر صادرات، واردات، تولید، صنایع بسته‌بندی و توزیع چای و حفظ توازن و نظم و فراهم کردن امکان بهره‌برداری بیشتر از سرمایه‌گذاری و تولید و همچنین استفاده و انتقال تجربیات علمی و عملی دست‌اندرکاران و نیز احراز هم‌فکری‌های لازم و به‌هنگام کردن آن برای نیل به اهداف قانونی توسعه و تحولات بنیادی در این‌گونه موارد و بررسی و تنظیم بازار و دفاع از منافع مشروع اشخاص حقیقی و حقوقی عضو اتحادیه به استناد بند ک ماده 5 قانون اتاق بازرگانی و صنایع، معادن و کشاورزی ایران بوده است.

منبع: فصل اقتصاد