۳۰ سال هواپیماسازی در ایران

به گزارش تجارت‌نیوز، این روزها به دنبال اجرای برجام، شرکت‌های هواپیمایی و ایرلاین‌های بزرگ کشور به دنبال انعقاد قراردادهای خرید هواپیماهای مختلف اعم از پهن‌پیکر، دوربرد، میان‌برد، باریک‌پیکر و کوتاه‌برد هستند که نمونه‌های آن ورود ۷ فروند هواپیمای نو از سوی هما و امضای خرید ۳۰ فروند هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ مکی از سوی آسمان است. از این ۷ فروندی که که هما وارد کرده، ۴ فروند آن هواپیمای کوتاه‌برد ۷۰ نفره ملخی ای‌تی‌آر است که در زمره هواپیماهای سبک دنیا با فناوری نه چندان پیشرفته محسوب می‌شود. موضوعی که سبب شد تا برخی کارشناسان را به اعتراض وادارد که اگر از صنعت ساخت هواپیما در داخل که عمری نزدیک سی سال دارد حمایت می‌شد، امروزه توانسته بودیم به تولید هواپیماهای کوچک و کوتاه‌برد مانند ای‌تی‌آر برسیم.

به همین بهانه با همکاری آرمان بیات، کارشناس ارشد صنعت هوانوردی به تلاش‌های ارگان‌های مختلف داخلی اعم از نظامی، دولتی و خصوصی برای ساخت هواپیما یا دستگاه‌های پرنده نگاهی گذرا خواهیم داشت.

زده شدن نخستین جرقه‌های تولید هواپیما در ایام جنگ تحمیلی با اس ۶۸ و پرستو

نخستین جرقه‌های تولید هواپیما در ایران در سال‌های ۶۶ و ۶۷ زده شد. در آن سال‌ها برخی خلبانان و مهندسان تعمیر و نگهداری هواپیما در نیروی هوایی با همکاری جهاد خودکفایی، اقدام به مهندسی معکوس و بازطراحی و بازتولید هواپیمای آمریکایی پی‌سی ۷ (PC۷) با نام اس ۶۸ (S۶۸) کردند.

این شروع کار بود که در واقع نوعی کپی‌برداری بود و تولید محسوب نمی‌شود. این هواپیما کاربرد نظامی داشت و با توجه به شرایط ویژه کشور در آن زمان جزئیات بیشتری درباره آن که آیا به تولید انبوه رسید یا خیر و اینکه چه تعداد اس ۶۸ ساخته شد، اعلام نشد.

این موفقیت سبب شد تا همین بچه‌های خلاق جهاد خودکفایی از روی هواپیمای آمریکایی بُنانزا که یک هواپیمای فوق‌سبک و آموزشی بود را نیز با موفقیت مهندسی معکوس کرده و از روی آن بازتولید کنند. این هواپیما با نام پرستو در اختیار مرکز آموزش خلبانی نیروی هوایی قرار گرفت که در آن زمان تحت اشراف شهید ستاری اداره می‌شد و پس از شهادت وی، این مرکز به نام دانشگاه هوایی شهید ستاری تغییر نام داد. پرستو هواپیمایی تک‌موتوره، تک‌پیستونه و دونفره بود که تعدادی از آن ساخته شد ولی بعدها این مدل هواپیما دیگر مورد استفاده قرار نگرفت و کل پروژه پرستو متوقف ماند.

ایران ۱۴۰، نماد جهانی صنعت هواپیماسازی ایران

در سال ۷۳ وزارت دفاع با همکاری شرکت شرکت اوکرایی آنتونف تلاش برای ساخت هواپیماهای تجاری و مسافری غیر نظامی را منعقد کرد که اجرای آن قریب به ۲ سال به طول انجامید. در سال ۷۵ وزارت دفاع شرکت هواپیماسازی ایران (هسا) را برای اجرای این برنامه (تولید آنتونف ۱۴۰ -جت ملخ‌دار- با همکاری اوکراینی‌ها) راه‌اندازی کرد.

در ابتدا قرار بود ساخت تحت لیسانس اوکراین باشد اما دو سال بعد (۷۷) تصمیم گرفته شد دانش اوکراینی‌ها به داخل منتقل شده و ایران خود هواپیماساز شود. در همان سال نخستین نمونه آن در دانشگاه صنعتی مالک اشتر (متعلق به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح) رونمایی شد.

در سال ۷۹ نیز نخستین ایران ۱۴۰ با لیسانس و تایید اوکراینی‌ها از خط تولید هسا خارج شد ولی اخذ مجوزهای پرواز از سازمان هواپیمایی تا ۸۴ به طول انجامید با این اوصاف هیچ یک از ایرلاین‌های داخلی حاضر به خرید آن نشدند و نهایتا شرکت هسا توانست مجوز ایرلاینی با این نام را از سازمان هواپیمایی اخذ تا ایران ۱۴۰ را به عرصه تجاری‌سازی مسافری غیر نظامی وارد کند. نهایتا هم پس از حادثه سقوط در شهرک آزادی در سال ۹۳، این پروژه به طور کلی کنار گذاشته شد.

با این وجود هنوز هم برخی کارشناسان معتقدند اگر ساخت ایران ۱۴۰ از مجموعه‌ای دولتی به بخش خصوصی توانمند و دانش‌بنیان واگذار می‌شد، امکان تولید آن به صورت انطباق با شرایط آب و هوایی ایران و نه اوکراین که کشوری سردسیر بوده و موتور آنتونف با شرایط زیست‌محیطی آن منطقه طراحی شده، وجود داشت.

شرکت هسا و سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح وابسته به وزارت دفاع قرار بود هواپیمای ۱۵۰ نفره بسازند!

آوا ۲۰۲ و آوا ۳۰۳؛ ورود دولت به هواپیماسازی به جای نظامی‌ها

در اواخر دهه ۷۰ وزارت صنایع و معادن وقت مرکزی به نام صنایع هوایی ایران در استان قزوین به همراه باند اختصاصی ایجاد کرد تا در آن فعالیت‌های تولید هواپیما پیگیری شود.

این مرکز ساخت هواپیمای آوا ۲۰۲ هوایپمای فوق‌سبک دو نفره با بدنه فلزی را در دستور کار قرار داد. پیش‌تولید و تست آن در سال ۷۴ آغاز شد و تا سال ۷۷ به طول انجامید که در شهریور ۷۷ در هنگام انجام تست اسپین، این هواپیما دچار حادثه شد و بر اثر آن حادثه، مرحوم حبیب‌الله آزادی یکی از برترین اساتید خلبانی ایران درگذشت.

پرونده پرنده آوا ۲۰۲ برای مدت کمتر از یک دهه بسته شد تا اینکه در ۸ سال بعد این مرکز ساخت هواپیمای بدنه کامپوزیتی صبا را ساخت ولی آن را ادامه نداد. بلافاصله پس از صبا به سراغ ساخت هواپیمای آوا ۳۰۳ رفتند. این هواپیما که مدل مهندسی معکوس شده هواپیمای لهستانی و سم‌پاش درامادر بود با موفقیت طراحی و تولید شد اما با توجه به اینکه مرکز صنایع هوایی وزارت صنایع در سال ۸۶ به بخش خصوصی واگذار شد، عملا راهبرد تولید هواپیما در آن کنار گذاشته شد و خریدار جدید این مرکز با توجه به داشتن باند هواپیمای خصوصی، از آنجا به عنوان مرکزی برای درآمدزایی و ارائه خدمات پشتیبانی هوایی به ایرلاین‌ها استفاده کرد.

بلوبرد (پرنده آبی) نخستین هواپیمای ساخته شده در بخش خصوصی

در اوایل دهه هشتاد بود که شرکتی خصوصی به نام درنا وارد تولید هواپیمای بدنه تمام کامپوزیت به نام بلوبرد (پرنده آبی) شد. این شرکت که در آن زمان جزء معدود شرکت‌های دانش‌بنیان خصوصی حوزه هوافضا محسوب می‌شد، توانست پس از تولید بلوبرد در سال ۸۱، مجوز فروش آن را از سازمان هواپیمایی اخذ کند.

بلوبرد هواپیمایی دونفره و تک‌موتوره بود که چند فروند آن به مراکز آموزش خلبانی فروخته شدند. این اولین بار بود که یک هواپیمای ایرانی‌ساز می‌توانست وارد مرحله تجاری‌سازی شود. با این حال سازمان هواپیمایی چند سال بعد مجوز ساخت و فروش بلوبرد را متوقف کرد که این شرکت همچنان در حال اصلاح ایرادات آن است و قرار است به زودی وارد فاز تولید انبوه شود.

پلیکان و نسیم؛ نخستین تولیدات هواپیمایی سپاه

شرکت پرآور پارس در دهه هشتاد و متشکل از جوانان خوش‌ذوق دانش‌آموخته رشته هوافضای دانشگاه امام حسین (ع) تاسیس می‌شود. آنها توانستند خط تولید و باند اختصاصی هواپیما را در محلی در حوالی دانشگاه امام حسین (ع) واقع در شمال شرق بزرگراه شهید بابایی ایجاد کنند که از آن هواپیمای فوق‌سبک پلیکان خارج شد. هواپیمای بدنه فلزی، تک‌موتوره و دونفره که بیشتر برای آموزش خلبانی و خدمات پشتیبانی هوایی برخی یگان‌های سپاه مورد استفاده بود.

پرآور پارس همچنین توانست هواپیمای گلایدر (بدون موتور و تک‌نفره) را تولید کند. اما بعد از این موفقیت، تغییر رویه دادند و به سراغ تولید جایروپلین و جایروکوپتر رفتند که نوعی هلی‌کوپتر تک‌نفره است. همچنین از دیگر تولیدات این شرکت می‌توان به کایت موتوردار اشاره کرد. تولیدات این شرکت در برخی یگان‌های هوایی نیروهای مسلح مورد استفاده قرار می‌گیرد. به غیر از پلیکان که بدنه فلزی بود، سایر تولیدات هواپیماهای این شرکت از نوع بدنه کامپوزیت هستند.

فجر ۳، اولین هواپیمای ۵ نفره ایرانی

وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح بار دیگر در اواخر دهه هشتاد با تاسیس شرکت مواد ترکیبی فجر، تولید هواپیمای سبک فجر ۳ با بدنه تمام ترکیبی را آزمود. این هواپیما که در نوع خود مدرن و تولیدی موفقیت‌آمیز و بدون نقص شمرده می‌شد، توانست تمام صلاحیت‌ها و مجوزهای لازم را از سازمان هواپیمایی کشوری اخذ کند؛ اما با توجه به آنکه تولید آن بسیار گران و غیر مقرون به‌صرفه بود، تنها ۴ فروند از آن تولید و به برخی نهادهای نظامی فروخته شد.

فجر ۳ نخستین هواپیمای تمام ایرانی بود که ظرفیت حمل بیش از ۲ نفر را داشت. فجر ۳ پنج‌نفره، تک‌موتوره و تک‌پیستونه بود که علی‌رغم آنکه در زمره هواپیماهای سبک بود، اما توانایی حمل بیش از دو نفر را داشت.

در حال حاضر شرکت فجر در حال ساخت یک هواپیمای دوموتوره است.

همچنین آنها با همکاری شرکت ایتالیایی رالی سازنده هواپیماهای فوق‌سبک یک‌موتوره دنیا که در بسیاری از مراکز آموزش خلبانی جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند، قرارداد ساخت هواپیمای فوق‌سبک یک‌موتوره و دونفره فجر ۲۰ را به امضا رساندند که چند نمونه نیز از آن ساخته شد اما به دلیل غیر اقتصادی بودن، این پروژه نیز با شکست روبه‌رو شد.

هواپیمای ساوانا؛ بخش خصوصی موفق می‌شود؟

در طول سال‌های اخیر که بخش‌های دولتی و نظامی در حال آزمون و خطای ساخت انواع هواپیماهای سبک و فوق‌سبک بوده‌اند، بخش خصوصی نیز با توجه به توسعه فضای تفریحی کشور، ساخت هواپیماهای فوق‌سبک را در دستور کار داد. شرکت صبا توانست هواپیمای فوق‌سبک آمریکایی ساوانا را بازطراحی و بازتولید کند که تا به حال چندین فروند از آن فروخته است. هواپیمایی که در هنگام تیک‌آف در سنگین‌ترین حالت، تنها ۴۷۵ کیلوگرم وزن دارد.

امضای قرارداد ساخت هواپیمای ایتالیایی پکنام در ایران

در سال ۹۴ و همزمان با سفر رئیس جمهور به ایتالیا، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور به نمایندگی از بخش خصوصی دانش‌بنیان ایران، قرارداد انتقال دانش و تکنولوژی ساخت هواپیماهای آموزشی و فوق‌سبک یک‌موتوره و دونفره پکنام را با این شرکت به امضا رساند که در سه مرحله به صورت مونتاژ در ایران، تولید تحت نظارت و لیسانس پکنام و نهایتا مرحله تولید مشترک ایران و پکنام با طراحی مشترک مهندسان و طراحان ایرانی و ایتالیایی (انتقال کامل تکنولوژی به داخل) به امضا رسید که این قرارداد در حال حاضر در دست اجراست.

پکنام موفق‌ترین تولیدکننده هواپیمای فوق‌سبک آموزشی در ۱۵ سال اخیر است که توانسته بیشترین فروش هواپیما از این نوع را به نام خود ثبت کند.

علت شکست تلاش‌ها

علی‌رغم اینکه مهندسان جوان ایرانی اندیشه‌های بزرگی برای ساخت انواع هواپیما در سه دهه اخیر داشته‌اند، اما مهم‌ترین دلیل اینکه هیچ‌کدام از این تلاش‌ها به مرحله تجاری‌سازی نرسید، نداشتن دیدگاه تجاری و رقابت با بازارهای بین‌المللی در مرحله طراحی و ساخت بوده است.

عمده‌ترین نگاه مدیران شرکت‌های نظامی و دولتی سازنده هواپیما در کشور، صرفا اعلام ساخت چنین هواپیماهایی بوده و تلاش آنها این نبوده که ایران را به قطب تولید هواپیماهای کوچک تبدیل کنند؛ بلکه صرفا می‌خواستند بگویند چنین هواپیمایی با هر زحمت و هزینه‌ای ساخته شده است، در حالی که در دنیا پیش از انجام مطالعات ساخت، مطالعات اقتصادی بودن و بازارپذیر بودن تولید هواپیما انجام می‌شود که در موفقیت تولید آن مؤثر است. به نظر می‌رسد می‌توان با تغییر این رویه و نیز یکپارچه کردن همه تلاش‌های ساخت هواپیما در کشور، مرحله به مرحله در یک بازه ۱۰ تا ۱۵ ساله به تولید هواپیمای تجاری و به صرفه اقتصادی رسید تا به جای خرید هواپیمای ای‌تی‌آر، مردم شهرهای کوچک هواپیماهای ایرانی کوتاه‌برد سوار شوند.

منبع: مهر