اقتصاد مقیاس، مزایای تولید در کارخانه هیولاها!

در زمان‌های قدیم در هر محله‌ای بنگاه‌های اقتصادی کوچکی وجود داشت که تقریبا تمام نیاز ساکنین آن منطقه را برآورده می‌کرد. یک کفاشی کوچک برای همسایه‌هایش کفش می‌دوخت، یک نانوایی نیاز مردم به نان را برطرف می‌کرد و مغازه‌ای کوچک سبزیجاتی را می‌فروخت که در زمین‌های زراعی همان منطقه کاشته می‌شدند. اما حالا اوضاع کسب‌وکار تغییر کرده است. در روستاهای دورافتاده ایران می‌توانید موبایل آیفون و سامسونگ، کفش نایکی و آدیداس و نوشابه‌های کوکاکولا و پپسی پیدا کنید. چرا اقتصاد به این سمت حرکت می‌کند؟ مقیاس بزرگ چه منفعتی برای شرکت‌ها دارد؟ تولید در مقیاس جهانی چطور معادلات اقتصادی یک بنگاه را تغییر می‌دهد؟ تمام این پرسش‌ها در زمینه‌ای بررسی می‌شوند که به آن اقتصاد مقیاس (economics of scale) می‌گوییم.

چرا ابعاد شرکت‌ها تا این اندازه رشد می‌کند؟

برای بزرگ شدن مقیاس شرکت‌ها دلایل زیادی وجود دارد. اولین و مهم‌ترین اتفاقی که در مقیاس بزرگ می‌افتد، کاهش هزینه‌های تولید برای یک بنگاه است که به طور مفصل به آن می‌پردازیم. اگر هزینه تولید و فورش هر واحد کالا (Cost Of Goods Sold) کاهش پیدا کند، شرکت دو انتخاب در پیش روی خود خواهد داشت.

اولین انتخاب این است که قیمت محصولاتش را کاهش دهد. حتی ممکن است قیمت این کالا در بازار از هزینه تولید آن برای یک بنگاه گمنام کم‌تر باشد. به این ترتیب خریدار عقلایی محصولات ارزان را می‌خرد و امکان رقابت برای بنگاه‌های کوچک از بین می‌رود.

اگر قرار بود خودرو به صورت دست‌ساز تولید شود، کم‌تر کسی توان خرید آن را داشت.

انتخاب دوم این است که شرکت قیمت خود را ثابت نگه‌دارد و حاشیه سود (profit margin) خود را بزرگ کند. با پول به‌دست آمده، آن‌ها قادر خواهند بود بر روی فناوری‌های نوین پژوهش کنند و محصولی مدرن بسازند که تولید آن از توان بنگاه‌های کوچک خارج است. در هر دو سناریو، اقتصاد مقیاس باعث ایجاد مزیت رقابتی پایدار می‌شود.

تجهیزاتی مختص خودمان

فرض کنید می‌خواهید برای جشن تولد یکی از دوستان خود، کیک درست کنید. برای این کار نمی‌توانید همزن برقی، فر و دستگاه‌های قابل‌برنامه‌ریزی برای تزئینات روی کیک بخرید. برای همین خودتان مجبورید مواد اولیه را مخلوط کنید و کیک را در فر کوچک اجاق‌گازتان بپزید. این کار می‌تواند یک روز کامل وقت شما را بگیرد. مثلا فرض کنید تمام این تجهیزات 2 میلیون تومان هزینه داشته باشد. با این پول می‌توانید بهترین کیک شهر را برای دوست خود بخرید.

اما یک قنادی، که هر ماه 100 کیک تولید می‌کند، به سادگی می‌تواند تجهیزات لازم برای تولید کیک را بخرد. اگر این تجهیزات 5 سال کار کنند، قنادی به کمک آن‌ها 6 هزار کیک درست خواهد کرد. این تجهیزات 333 تومان به خرج درست کردن هر کیک اضافه خواهند کرد که مبلغ ناچیزی است.

یک کارخانه تولید کیک می‌تواند چندمیلیارد تومان برای تجهیزات خودکار هزینه کند و هر روز 10 هزار کیک بپزد. کاری که شما، یا قنادی کوچک محله شما، در خواب هم نمی‌بینید. اما کارخانه به لطف اقتصاد مقیاس قادر خواهد بود تولید خود را باز هم بیشتر کند.

فقط چون شمایید دانه‌ای 50 تومان

وقتی برای خرید مواد لازم برای تهیه کیک به بازار می‌روید، از هر چیز فقط مقدار اندکی خواهید خرید. چند تخم‌مرغ، مقداری آرد و یک بسته شکر. اما قیمت این مواد اولیه برای شما همان‌قدری نیست که قنادی محلتان می‌پردازد. آن‌ها هر روز چندشانه تخم‌مرغ و چند کیسه آرد و شکر می‌خرند. آن‌ها نسبت به شما توان چانه‌زنی (bargaining power) بیشتری دارند.

شرکت‌ها می‌توانند از ابزارهای پیشرفته تولید استفاده کنند.

کارخانه تولید کیک به جای چند کیسه آرد، چند تن آرد خریداری می‌کند. آن‌ها می‌توانند به طور مستقیم به شرکت تولید آرد مراجعه کنند و بدون واسطه خرید کنند. یک قرارداد بلندمدت (خرید چند تن آرد در ماه به مدت 5 سال) با تخفیف‌های ویژه‌ای همراه خواهد بود.

اگر ابعاد از این هم بزرگ‌تر شود، شرکت می‌تواند خودش گندم بکارد، محصول را برداشت کند و برای آسیاب‌کردن گندم پول اضافه‌ای نپردازد. علاوه بر کاهش چشمگیر هزینه‌های تولید، اقتصاد مقیاس باعث می‌شود که شرکت بتواند بر کیفیت محصول نهایی خود از نقطه آغاز نظارت کند.

کار را بسپار به کاردان

وقتی برای اولین بار کیک می‌پزید با مشکلات زیادی مواجه می‌شوید. دفعه‌های بعدی با راه‌وچاه پختن کیک بیشتر آشنا می‌شوید. وقتی بعد از 30 سال، نزدیک به 100 کیک درست کردید، در کار خود متخصص خواهید شد. قنادی محل شما همین تجربه را در یک ماه کسب می‌کند. تجربه‌ای که از کارخانه بزرگ کیک‌پزی 5 دقیقه وقت می‌گیرد. حرکت بر روی منحنی تجربه برای شرکت‌های بزرگ سریع‌تر رخ می‌دهد.

اما کیفیت این تجربه‌ها هم می‌تواند نابرابر باشد. شما از یک کتاب راهنمای آشپزی استفاده می‌کنید که آن را 40 هزار تومان خریده‌اید. مغازه قنادی متخصصی را با حقوق 4 میلیون تومان استخدام کرده است. کارخانه می‌تواند از پس هزینه بهترین قنادهای جهان بر بیاید یا یک تیم را برای تحقیق بر روی طعم خامه به کار بگیرد.

به خاطر اقتصاد مقیاس شرکت‌هایی مثل اپل و سامسونگ به دانشی دسترسی دارند که شرکت‌های کوچک‌تر برای رسیدن به آن‌ها سال‌ها وقت می‌خواهند. این تجربه در کنار ماشین‌آلات خودکار می‌تواند کارایی کارگران کارخانه را بالا ببرد. شرکت‌های بزرگ‌تر می‌توانند با دستمزد کم‌تر، تولید بیشتر و باکیفیت‌تری داشته باشند.

بازاریابی، طراحی، اختراع

درست مثل هزینه خرید ماشین‌آلات خودکار، اختراع‌ها و ابداع‌های ثبت‌شده‌ای وجود دارند که استفاده از آن‌ها مجانی نیست. یک شرکت بزرگ می‌تواند ده‌ها میلیارد تومان برای حق استفاده از یک اختراع هزینه کند.

اگر شما بخواهید روی کیک را تزیین کنید، در بهترین حالت می‌توانید به تصاویر گوگل یا عکس‌های موجود در کتاب آشپزی خود مراجعه کنید. اما شرکت می‌تواند مبلغ زیادی را برای بهترین طراحی خرج کند. یک خودروسازی کوچک نمی‌تواند به اندازه مرسدس و بی‌ام‌و برای طراحی خودروهایش وقت و پول صرف کند.

شرکت‌های بزرگ می‌توانند وقت و هزینه زیادی برای طراحی صرف کنند.

این شرکت‌ها یک‌بار پول طراحی می‌دهند. اما چندمیلیون نسخه از محصول نهایی را می‌فروشند. هزینه اضافی که بر هر نسخه از محصول تحمیل می‌شود ناچیز خواهد بود. این هزینه شامل هزینه تبلیغات و بازاریابی هم می‌شود. اگر تویوتا تولید خود را دو برابر کند، خرج هر دقیقه تبلیغ تلویزیونی‌اش تغییر نمی‌کند.

مشکلات اقتصاد مقیاس

اگر تمام مردم کره زمین هر روز دو قوطی کوکاکولا مصرف کنند، این شرکت می‌تواند در نهایت 16 میلیارد قوطی نوشابه در روز بفروشد. اما بازار کوکاکولا خیلی محدود‌تر از این حرف‌ها است. جمعیت زیادی که دیابت دارند، نوشابه دوست ندارند، پول خرید نوشابه ندارند یا آب‌پرتقال را به نوشابه‌های مضر ترجیح می‌دهند، از بازار کوکا خارج می‌شوند. شما همیشه نمی‌توانید به سادگی مقیاس تولید خود را چند برابر کنید. چرا که ممکن است توان فروش محصولات جدید را نداشته باشید.

از طرفی تولید یک محصول لوکس و گران‌قیمت در مقیاس بزرگ ممکن نیست. اگر قرار است بر روی یک بازار چند ده میلیون‌نفری تمرکز کنید، باید قیمت‌هایی منصفانه پیشنهاد کنید. هزینه‌ای که طیف گسترده‌ای را به خرید ترغیب کند. به همین دلیل کارخانه‌های بزرگ تولید کیک، کیک‌هایی باکیفیت خانگی نمی‌پزند.

محیط‌زیست از دیگر موانع موجود بر سر راه اقتصاد مقیاس است. محیط‌زیست می‌تواند تا حد مشخصی آلودگی را تحمل کند. مثلا شاید ریختن 1 کیلو تفاله هویج در رودخانه چیزی را تغییر ندهد. اما خالی کردن چندهزارتن تفاله هویج می‌تواند سلامت یک رود را به خطر بیندازد. آستانه تحمل محیط‌زیست یک سد بزرگ در مقابل رشد شرکت‌ها است.

اقتصاد مقیاس، این هیولای زیبا و خشمگین

اقتصاد مقیاس برای بشریت مزایای زیادی به همراه داشته است. ابعاد بزرگ کارخانه‌های چندملیتی امکان تحقیق و توسعه بر روی فناوری‌های نوین را فراهم کرد. انقلاب‌های فناوری و علمی‌ای که در بنگاه‌های کوچک غیرقابل تحقق بودند. اگر مردم از اولین نمونه اپل به این شکل حمایت نمی‌کردند، بعد از گذشت 10 سال شرکت اپل هرگز به این نقطه کنونی نمی‌رسید. بدون اقتصاد مقیاس اما جلب حمایت این جمعیت کثیر ممکن نمی‌شد.

در مقابل این هیولاهای دوست‌داشتنی مشکلاتی را برای بشریت ایجاد کرده‌اند. اگر دلتان برای نان‌های خانگی، کفش‌های دست‌دوز، ترمه‌های زربفت و سبزیجات تازه تنگ شده است، می‌توانید از اقتصاد مقیاس متنفر شوید. این عشق و نفرت به غول‌های تجاری یک بده-بستان ایجاد می‌کند. چیزی را از دست داده‌ایم و چیزهای جدیدی به دست آورده‌ایم. دیگر آن سبزیجات خوشبوی محلی را در اختیار نداریم، اما می‌توانیم با دوربین دوگانه آیفون از پیتزای سبزیجاتمان عکس بگیریم و آن را در اینستاگرام منتشر کنیم. این تک‌تک مشتری‌ها بودند که با خرید‌هایشان به این بده-بستان رای مثبت دادند.