پناهجویان افغانستانی در راه ایران/ دانشجویان افغانستانی بورس رایگان تحصیل می‌گیرند؟

ایران اصلی‌ترین پذیرنده جمعیت پناهندگان افغانستانی در جهان است و آمارها نشان می‌دهد (تا پیش از همه‌گیری کرونا) حدود ۳ میلیون شهروند افغانستانی در ایران زندگی می‌کرده‌اند. همچنین، دانشگاه‌های ایران میزبان حدود ۴۰ هزار دانشجوی افغانستانی است. حالا با تحولات اخیر افغانستان و حضور مجدد طالبان بر سر قدرت، آیا باید شاهد موج مهاجرت جدید آنها به ایران بود؟

به گزارش تجارت‌نیوز ، آینده شهروندان افغانستان (به ویژه طبقه متوسط و مدرن شهری در این کشور) در سایه حکومت بنیادگرایان و تروریست‌های طالبان قرار گرفته است. به زودی احتمالا تعداد بیشتری از مردم افغانستان مجبور به مهاجرتند و ایران یکی از مقاصد آنهاست.

اما احتمالا در میان مهاجران جدید، ایران باید خود را برای افزایش آمار دانشجویانِ افغانستانی در دانشگاه‌های خود آماده کند. اما آیا ایران باید امکانات آموزشی و بورس تحصیلی رایگان به مهاجران افغانستانی بدهد؟

بازگشت به دوران تاریکِ طالبان

روز گذشته طالبان قدرت را در افغانستان در دست گرفت. محمد اشرف غنی، رئیس دولت افغانستان این کشور را ترک کرد و طالبان دولت موقت تشکیل داد. همزمان با ورود به کابل، طالبان بیانیه‌‌ای صادر کردند. بیانیه‌ای که در آن از مردم افغانستان دعوت شده که در کشور خود بمانند.

در این بیانیه آمده است: «امارت اسلامی قصد انتقام گرفتن از هیچکس را ندارد. همه کسانی که در بخش‌های نظامی و غیرنظامی در اداره کابل خدمت کرده‌اند بخشیده شده و در امان هستند. هیچ‌کس انتقام نخواهد گرفت. همه باید در کشور خود بمانند، در محل و خانه خودشان و سعی نکنند کشور را ترک کنند.

طالبان قدرت را در افغانستان در دست گرفتند.

دوباره مهاجرت و دوباره آوارگی

اکنون اما تاریخ گویا دوباره در مسیر تکرار قرار گرفته است و شهروندان افغانستانی (دست‌کم آنها که در طبقه متوسط در این کشور قرار می‌گیرند و تحمل حکومت طالبان برای‌شان ممکن نیست) بار دیگر در دو راهی مهاجرت و ماندن قرار گرفته‌اند.

داستان تلخ مهاجرت اجباری افغانستانی‌ها از کشورشان در انتهای دهه ۱۳۵۰ خورشیدی شروع شد. به دنبال آغاز جنگ میان افغانستان و اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸ خورشیدی) مهاجرت گسترده از افغانستان کلید خورد. برآمدن طالبان و حمله نظامی آمریکا به افغانستان در سال ۱۳۸۰ خورشیدی هم موج‌های بعدی مهاجرت افغانستانی‌ها از این کشور را کلید زد.

«فرشته حسینی»، بازیگر افغانستانی، پیش‌تر گفته بود که خواهر کوچکش به دلیل ملیتش نمی‌تواند در سامانه «شاد» درس بخواند.

برآوردهایی وجود دارد که می‌گوید حدود ۶٫۳ میلیون نفر از شهروندان افغانستان، به دنبال حمله شوروی سابق به این کشور، خاک افغانستان را ترک کردند و این یکی از ۵ بحران بزرگ پناهندگی از آغاز قرن بیستم به این سو بوده است.

حالا احتمالا تاریخ تکرار می‌شود و موج جدید مهاجرت مردم افغانستان آغاز می‌شود. اما به کجا؟

مهاجران در مسیر ترکیه و پاکستان

با این همه، در سال‌های اخیر و به دنبال افت ارزش «ریال» در ایران، افغانستانی‌هایی که در ایران به «ریال» پول در می‌آوردند و درآمدشان را به خانواده شان در افغانستان می‌رساندند، مجبور شدند ایران را به مقصد کشورهای دیگر ترک کنند.

ترکیه اصلی‌ترین مقصد این دسته از شهروندان افغانستان بود، چرا که وضعیت اقتصادی بهتری داشت و امکان پیدا کردن شغل هم در آن بالاتر بود. با این همه، ترکیه که چندی است به بزرگ‌ترین پناهگاه برای پناهجویان در جهان بدل شده (عمدتا به دلیل مهاجرت آوارگان سوری)، به شدت نسبت به پذیرش پناهندگان افغانستانی (به ویژه پناهندگان غیرقانونی) بی‌تمایل شده است.

تکمیل فرآیند احداث دیوار مرزی میان ایران و ترکیه در هفته‌های اخیر، نشانه واضح همین موضوع است که به غلط، به جلوگیری از ورود ایرانی‌ها به ترکیه تعبیر شد. ایرانی‌ها برای ورود به ترکیه ویزا نیاز ندارند و به همین دلیل، روشن است که ترکیه، پیشاپیش خود را برای فروپاشی دولت مرکزی افغانستان و ورود موج گسترده پناهجویان افغانستانی به ترکیه، از راه ایران، آماده کرده است.

دانشگاه‌های آلمان برای خارجی‌ها هم رایگان هستند. اما آلمان چه نفعی از این موضوع می‌برد؟

از آن سو، پاکستان هم پناهگاه دیگری است که بخش بزرگی از افغانستانی‌ها احتمالا راهی آنجا خواهند شد. پاکستان، بر خلاف ایران، به مهاجران افغانستانی اجازه خرید ملک می‌دهد و به همین دلیل، جذابیت و امنیت اقتصادیِ آن برای پناهجویان بالاتر از ایران است. اما این را هم نباید فراموش کرد که بخشی از همین پناهندگانِ افغانستانی در پاکستان در دهه ۱۹۷۰ میلادی بودند که بعدها (با بودجه عربستان‌سعودی و سرویس اطلاعاتی پاکستان) تبدیل به «طالبانِ» امروزی شدند.

نخبگان افغانستانی، ایران و فرصت‌های از دست‌رفته

در این میان اما این پرسش به میان می‌آید که چرا ایران، که بر خلاف پاکستان، ترکیه و حتی ازبکستان زبانی مشترک با مردم افغانستان دارد، به گونه‌ای عمل نمی‌کند که شهروندان این کشورِ هم‌زبان و هم‌فرهنگ را به خود جذب کند؟

«فرشته حسینی»، بازیگر افغانستانیِ مقیم ایران (که این اواخر، او را با نقش‌آفرینی در سریال «قورباغه» و ازدواجش با «نوید محمدزاده» می‌شناسیم)، چند ماه پیش، از وضعیت زندگی افغانستانی‌هایِ مقیم ایران انتقاد کرد و در یک پست اینستاگرامی پرسید که چرا خواهر کوچکش در ایران، صرفا به دلیلِ آنکه افغانستانی است، نتوانسته سیم‌کارتی به نام خود بخرد و در «شبکه شاد» پایِ درس و مدرسه بنشیند.

این قبیل تبعیض‌ها در مورد مهاجران افغانستانی در ایران کم نیستند: افغانستانی‌ها تا چندی قبل برای دریافت شناسنامه ایرانی مشکل داشتند؛ گشایش حساب بانکی و دریافت کارت‌های بانکیِ ایرانی برای آنها بسیار دشوار و گاه ناممکن بوده و تحصیل دانش‌آموزان و دانشجویان افغانستانی هم با همین دشواری در نظام آموزشی ایران روبه‌رو بوده است.

این در حالی است که بسیاری از نخبگان افغانستانی در ایران زندگی کرده‌اند یا می‌کنند و سطح روابط فرهنگی میان این دسته از نخبگان افغانستانی با ایران، بسیار فراتر از تصور عموم است.

به عنوان تنها چند نمونه، «معصومه خاوری»، (متولد سال ۱۳۶۴ خورشیدی) سرپرست وزارت «مخابرات و تکنولوژی معلوماتی» [وزارت ارتباطات در افغانستان]، تحصیلات دبیرستان خود را در ایران به پایان رسانده و پس از چند سال تحصیل در ترکیه، در سال ۱۳۹۸ از دانشگاه پیام نور در ایران، در رشته حقوق فار‌غ‌التحصیل شده است.

«عباس بصیر»، وزیر «تحصیلات عالی» افغانستان نیز علاوه بر هند، در ایران تحصیلات دانشگاه داشته و «سید مصطفی کاظمی»، رییس اسبق کمیسیون اقتصاد ملی در «شورای ملی افغانستان» [معادل مجلس افغانستان]، تحصیلات خود در رشته علوم اجتماعی را در ایران تکمیل کرده است. «سید مخدوم رهین»، وزیر پیشین «اطلاعات و فرهنگ» افغانستان هم در سال ۱۳۵۲، در رشته ادبیات فارسی از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شده است.

«معصومه خاوری» یکی از وزرای افغانستان است که تحصیلات خود را در ایران به پایان رسانده است.

بسیاری دیگر از نخبگان افغانستانی، همچون نمایندگان مجلس، اساتید دانشگاه و نویسندگان این کشور نیز رابطه‌ای گسترده با ایران و فرهنگ ایرانی دارند و البته این موضوع، صرفا به حوزه سیاست محدود نمی‌شود.

«آریا رئوفیان»، رییسِ وقتِ اداره اطلاعات و فرهنگ ولایت هرات در افغانستان، در سال ۱۳۹۵ و در جریان برگزاری پنجمین «نمایشگاه کتاب هرات»، گفته بود که حدود ۸۰ درصد از کتاب‌های موجود در این نمایشگاه، متعلق به نویسندگان و ناشران ایرانی است.

«عبدالغفور لیوال»، سفیر افغانستان در تهران نیز حدود ۲ سال پیش گفته بود بیش از ۴۰ هزار دانشجوی افغانستانی در دانشگاه‌های مختلف در ایران در حال تحصیل هستند. این اما در حالی است که آمار افغانستانی‌هایی که در نظام آموزشی ایران در مقاطع پایین‌تر در حال تحصیل هستند، چند برابرِ این عدد است.

به دانشجویان افغانستانی بورس رایگان بدهید!

با این همه، در حالی که این شرایط می‌توانست هم برای ایران و هم برای افغانستان نفع متقابل داشته باشد، فرصت‌سوزیِ سیاسی در ایران، امکان این انتفاعِ متقابل را از میان برده است. توضیح اینکه افغانستانی‌های مقیم ایران برای ورود به دانشگاه‌های ایران باید در مواردی، مبالغی سنگین به عنوان شهریه بپردازند و این در حالی است که ایران می‌توانست و می‌تواند با در نظر گرفتن سهمیه‌ای رایگان برای تحصیل افغانستانی‌ها در ایران، برای هر دو کشور فرصت‌آفرینی کند.

همین حالا، حدود ۴۰۰ هزار دانشجوی خارجی در آلمان به تحصیل در مقاطع مختلف مشغول هستند و این در حالی است که تحصیلِ این تعداد دانشجو در این کشور، تقریبا رایگان است. در واقع، دولتِ آلمان از جیب شهروندان خودش خرج می‌کند تا دانشجویان خارجی بتوانند به رایگان در این کشور تحصیل کنند.

ممکن است برخی فکر کنند که این کار هدر دادن مالیات‌هایی است که شهروندان آلمانی می‌پردازند و واقعیت هم این است که در تمام طول این سال‌ها، اعتراضاتی در این مورد در آلمان وجود داشته است.

محققان اصلی واکسن «بیون تک-فایزر»، یک زوج ترک‌تبار اهل آلمان هستند.

با این همه، برای آنها که اندکی از اقتصاد سر در می‌آورند، مشخص است که نفع ورود دانشجویان خارجی به فضای آکادمیک آلمان، در واقع بیش از هزینه‌ای است که این دانشجویان برای دولت آلمان می‌تراشند. این دانشجویان پس از تحصیل معمولا در آلمان می‌مانند و با تخصص‌شان در جامعه آلمان ثروت‌آفرینی می‌کنند و مالیات هم می‌دهند: واکسن «بیون تک-فایزر» برای کرونا، محصول یک آزمایشگاه بسیار کوچک در آلمان بود که یک زوجِ مهاجرِ اهل ترکیه آن را تاسیس کرده بودند.

ایران، افغانستان و تاجیکستان، سه کشور اصلی با بیشترین تعداد گویشور به زبان فارسی، روی هم‌رفته حدود ۱۳۰ میلیون نفر جمعیت دارند و در حالی که رسانه‌هایی همچون بنگاه خبرپراکنیِ BBC، خبرهای هر سه کشور را پوشش می‌دهند، ایران سیاست مشخصی برای تاثیرگذاری بر جامعه جهانیِ فارسی‌زبان ندارد.

اکنون که با برآمدن بنیادگرایان طالبان، بار دیگر ایران میزبان جمعیت پناهجویان افغانستانی خواهد بود، می‌توان پرسید سیاستِ رسمیِ ایران برای میزبانی صحیح از آنها از یک سو و در نظرگرفتنِ چشم‌انداز آینده افغانستان از سوی دیگر، چه چیزی را طلب می‌کند: جلوگیری از افتتاح حساب بانکی و ممنوعیت تحصیل در مدارس ایرانی، یا اختصاص فرصت رایگان تحصیلی برای نخبگانی که ممکن است آینده افغانستان را بسازند؟