بالاخره فقر مطلق داریم یا نداریم؟

به گزارش تجارت‌نیوز، وزیر کار برای بار دوم مدعی شده است: «فقر مطلق در کشور نداریم.» اما آیا بررسی کارشناسان و گزارش‌های رسمی و غیررسمی این ادعا را تایید می‌کنند؟ فقر و انواع آن کدام است و چه تعریفی از آن ارائه شده؟ خط فقر چقدر است و چند درصد از ایرانیان زیر خطر فقر قرار دارند؟ اینها از جمله سوالاتی هستند که سعی کرده‌ایم در این گزارش پاسخ مناسبی برای آنها بیابیم.

در حالی صولت مرتضوی، وزیر کار، ادعا می‌کند فقر مطلق در کشور نداریم که پیشتر وحید محمودی، اقتصاددان، آمارها، تعاریف و اطلاعات مبسوطی را در این زمینه به تجارت‌نیوز ارائه کرده بود. در ادامه به این اطلاعات می‌پردازیم.

فقر به چه معناست؟

وقتی صحبت از فقر می‌شود، مراد فقر اقتصادی است. دو پایه تحلیلی داریم که بر مبنای آنها فقر تعریف می‌شود؛ یکی درآمد و دیگری قابلیت (توانمندی)، یعنی فقر درآمدی و فقر قابلیتی.

فقر درآمدی هم به دو دسته تقسیم می‌شود؛ فقر مطلق و فقر نسبی. فقر مطلق، به معنای عدم برخورداری از حداقل نیازهای اساسی زندگی (خوراکی- غیرخوراکی) است.

فقر نسبی یعنی عدم برخورداری از استانداردهای زندگی آن جامعه مورد نظر. در این بخش، معیار و استاندارد را میانگین یا میانه درآمدی تعریف می‌کنند که برخی محققان آن را 50 درصد و برخی دیگر 60 درصد از میانگین درآمد جامعه را در نظر می‌گیرند.

فقر قابلیتی، عدم برخورداری از قابلیت‌های پایه برای داشتن یک زندگی شایسته شامل سلامت، درآمد، آموزش و جنبه‌های دیگر نیازهای زندگی می‌شود.

این تعریف از فقر است، منتهی همیشه بحث به‌گونه‌ای مطرح می‌شود که خط فقر چقدر است؟ انگار موضوع اصلی خط فقر است، در صورتی‌که خط فقر نمی‌تواند واقعیات را به‌خوبی به نمایش بگذارد. چون، خط فقر برای خانوار به لحاظ ترکیب، بُعد و مناطق جغرافیایی متفاوت است. ما با یک خط فقر مواجه نیستیم، بلکه با بُرداری از خط فقر روبه‌رو هستیم. در واقع، می‌توان براساس معیارهای مختلف، خط فقر را تعریف و بعد داده‌های آماری بودجه خانوار را به‌ گونه‌ای تعدیل کرد که طبق خط فقر اصلی، محاسبات انجام شود. از آنجایی‌که هنوز تکلیف ما با خط فقر مطلق با توجه به شرایط تورمی سه دهه اخیر مهم‌ترین مساله‌ای است که با آن مواجه هستیم، مشخص نشده خیلی به بقیه موارد یعنی خط فقر نسبی، قابلیتی و فقر زمانی نپرداخته‌ایم.

محاسبه خط فقر براساس سبد انستیتو

فقر مطلق بر اساس سبد انستیتوی تحقیقات تغدیه‌ای محاسبه می‌شود. این سبد حدود 15-10 قلم کالا (شامل نان، برنج، روغن، گوشت، مرغ، پنیر و …) را در بر می‌گیرد. طبق این سبد، یک فرد باید در روز به‌طور متوسط 2500 کالری مصرف کند، البته باید شامل تمام این کالاها باشد تا مواد مغذی لازم به بدن برسد و دچار سوءتغذیه نشود. چون انسان با خوردن یک نان بربری در روز هم می‌تواند 2500 کالری مورد نیاز بدن خود را تامین کند. ولی طبیعی است که سایر نیازهای تغدیه‌ای او تامین نمی‌شود.

بر این اساس، خط فقر مطلق برای یک خانوار دو نفره ساکن شهر تهران، 32 میلیون تومان است. برای خانوار روستایی در استان تهران نیز 15 میلیون و 700 هزار تومان تخمین زده می‌شود.

خط فقر مطلق

کاهش نرخ فقر دور از انتظار است

جدای از توضیحات اقتصاددان نام برده شده، وزارت رفاه نیز اطلاعاتی را در زمینه فقر منتشر کرده است. این وزارتخانه می‌گوید 30 درصد از ایرانیان فقیر محسوب می‌شوند و بیش از نیمی از ایرانیان توانایی تامین حداقل کالری مورد نیاز خود را ندارند.

آنگونه که نخستین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۲ نشان می‌دهد کاهش نرخ فقر دور از انتظار است. در این گزارش آمده است که از آنجایی که اثر شوک قیمتی ناشی از حذف ارز ترجیحی کاهش می‌یابد، با فرض تداوم وضعیت موجود در سال 1402، نرخ تورم بالای 40 درصد و نرخ رشد اقتصادی پایین خواهد بود و کاهش نرخ فقر دور از انتظار خواهد بود.

راهکار چیست؟

اما چه باید کرد؟ مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی جدید به آسیب‌شناسی سیاست‌های حمایتی از اقشار ‌ضعیف حقوق‌بگیر دولت پرداخته و راهکارهایی برای حفظ قدرت خرید این اقشار ارائه کرده است. در این گزارش آمده است که به دلیل افزایش نرخ تورم، سیاست‌های فعلی حمایتی از اقشار ضعیف جامعه کارآ نیست.

مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش پیشنهاد کرده است که توزیع بودجه و اعتبارات هزینه‌ای دستگاه‌های اجرایی متولی حوزه رفاه و تامین اجتماعی به‌نحوی انجام شود که سهم دهک‌های کم‌درآمد بیش از دهک‌های پردرآمد باشد.

همچنین، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به‌عنوان مسئول نظارت بر رعایت سهم دهک‌های کم‌درآمد کشور تعیین شود.

راهکار دیگری که پیشنهاد شده این است که اطلاعات مورد نیاز برای سنجش سهم دهک‌های درآمدی در موافقت‌نامه کلیه دستگاه‌های اجرایی درج شود.

از سوی دیگر، تایید برنامه هر دستگاه برای تحقق سهم دهک‌های کم‌درآمد و مقابله با فقر در سه ماه نخست هر سال توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ضروری است.