محمد‌مهدی حاتمی 
وزیری که حواسش به تنهایی شماست! / «وزارت تنهایی» بریتانیا چه می‌کند؟
در حالی که یک دهه است ایران درگیر تفکیک و ادغام وزارت بازرگانی از وزارت صنعت و معدن است، بریتانیا «وزارتخانه تنهایی و خودکشی» را تاسیس کرده و امارات متحده عربی وزارتخانه هوش مصنوعی را. وزارتخانه‌هایی که نشان می‌دهد اولویت اداره امور چیست و آنها چه وظایفی برای خود تصور می‌کنند؟ تجارت‌نیوز در این گزارش
در حالی که یک دهه است ایران درگیر تفکیک و ادغام وزارت بازرگانی از وزارت صنعت و معدن است، بریتانیا «وزارتخانه تنهایی و خودکشی» را تاسیس کرده و امارات متحده عربی وزارتخانه هوش مصنوعی را. وزارتخانه‌هایی که نشان می‌دهد اولویت اداره امور چیست و آنها چه وظایفی برای خود تصور می‌کنند؟
تجارت‌نیوز در این گزارش بررسی می‌کند که چرا دغدغه دولت ایران تاسیس وزارتخانه‌ای است که بیشتر در بازار و اقتصاد دخالت کند. اما چشم امارات متحده عربی به دنبال بازار ۱۵٫۷ تریلیون دلاری هوش مصنوعی است و در بریتانیا هم وزیری هست که حواسش به تنهایی شماست.
وزارتخانه‌ها متولی چه هستند؟
تفکیک وزارتخانه‌ها در هر دولتی، نشانه‌ای است از تعدد اموری است که تصور می‌شود آن دولت باید به‌عنوان متولی اداره یک کشور یا واحد سیاسی، عهده‌دار آنها باشد. این موضوع علاوه بر تفکیک امور، می‌تواند نشانه‌ای از تصور دولت‌ها از وظایف خود آنها هم باشد.
اما در ایران ماجرای وزارتخانه‌ها کمی با نیازهای مردم و وظایف دولت‌ها فاصله دارد. جز موارد معدودی که وزارتخانه از رده خارج‌شده جای خود را به وزارتخانه‌ای جدید داده، در موارد دیگر دولت‌ها مدام در حال آزمون و خطا هستند و وزارتخانه‌هایی که تشکیل و تعلیق می‌شوند ارتباط چندانی با شرایط و نیاز مردم ندارد.
برای مثال در ایران، «وزارت پست و تلگراف و تلفن»، چند سال پیش به «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» تغییر نام داد، چراکه پست و تلگراف فناوری‌های به روزی نیستند و دومی، دست کم یک قرن پیش فناوری روزآمدی بود و حالا از رده خارج‌شده محسوب می‌شود.
تفکیک وزارتخانه‌ها در هر دولتی، نشانه‌ای است از تعدد اموری است که تصور می‌شود آن دولت باید به‌عنوان متولی اداره یک کشور یا واحد سیاسی، عهده‌دار آنها باشد.
اما بخش مهم دیگر به وزارتخانه‌های مربوط می‌شود که مدام ادغام و تفکیک می‌شوند. مثلا «وزارت جهاد کشاورزی» در سال ۷۹ از ادغام دو وزارتخانه «وزارت جهاد سازندگی» و «وزارت کشاورزی» ایجاد شد. یا مثلا در ایران وزارت نفت و نیرو از هم جداست و برخی از امور مربوط به انرژی، در سازمان‌های دیگری (همچون سازمان انرژی‌های نو ایران) متمرکز شده است.
یا مثلا «وزارت بازرگانی» و «وزارت صنایع و معادن» چندین بار ادعام و تفکیک شده‌اند. یا کسی نمی‌داند که «معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری» که متولی اقتصاد دانش‌بنیان کشور است، با چه منطقی از «وزارت علوم، تحقیقات و فناوری» مجزاست، در حالی که عملا تعریفی جداگانه ندارد؟
وزارت عشق و حقیقت
در رمان کلاسیک «۱۹۸۴»، نوشته «جورج اورول»، که یک ویرانشهر (Dystopia) سیاسی با دولتی تمامیت‌خواه را به تصویر می‌کشد، وزارتخانه‌هایی وجود دارد که به عمد و با همان «طنز اورولی» ایجاد شده‌اند: از «وزارت حقیقت » (Ministry of Truth)، که مسئول «خوراندن» اخبار «نادرست» به مردم است، تا «وزارت عشق» (Ministry of Love که مسئول شکنجه مخالفان سیاسی است.
فارغ از این دسته‌بندی مطایبه‌آمیز، اما اجزای دولت‌ها در جهان واقعی هم می‌توانند تا همین حد نامعمول باشند. به عنوان نمونه، دولت «نارندا مودی» در هند، در سال ۲۰۱۴ وزارتخانه «یوگا» با سرواژه AYUSH برای Ayurveda, Yoga, Unani, Siddha and Homeopathy) ایجاد کرد تا عهده‌دار سامان‌دهی به این حوزه باشد، حوزه‌ای که سالانه میلیون‌ها گردشگر به هند جذب می‌کند و برای شهروندان هندی حُکم یک رسم آبا و اجدادی دارد.
اما موارد عجیب‌تری هم می‌توان پیدا کرد. مثلا در آمریکا هیاتی با عنوان «هیئت تجدیدنظر در واردات چای» تشکیل و یک قرن طول کشید تا تعطیل شود. از سال ۱۸۹۷ قانونی در مورد چای وارداتی به این کشور دارد، همزمان کمیته‌ای هم تشکیل شده بود که تا سال ۱۹۹۶، یعنی برای نزدیک به یک قرن، با بودجه سالانه حدود ۲۰۰ هزار دلار، به امتحان کردن تمامی محموله‌های چای وارداتی به این کشور مشغول بود و اعتراض‌ها برای تعطیل کردن آن، زودتر از یک قرن به نتیجه نرسیدند!
«نارندا مودی» در هند، در سال ۲۰۱۴ وزارتخانه «یوگا» ایجاد کرد تا عهده‌دار سامان‌دهی به این حوزه باشد.
وزیری که حواسش به تنهایی شماست
اما نمونه‌های جالب توجه‌تری هم وجود دارند که به نظر می‌رسد بر اساس نیازسنجی‌های دقیق‌تری شکل گرفته باشند. امارات متحده عربی، همین چند ماه پیش، نخستین کشوری لقب گرفت که وزارتخانه‌ای برای «هوش مصنوعی» ایجاد کرده و این بخشی از برنامه‌ریزی‌های رهبران این کشور برای رسیدن به اهداف اقتصادی امارات در سال ۲۰۷۰ (صدمین سال ایجاد این کشور) خواهد بود.
دولت امارات متحده عربی برآورد کرده که تا سال ۲۰۳۰، هوش مصنوعی بازاری بالغ بر ۱۵٫۷ تریلیون دلار در جهان دارد و بر اساس برنامه‌ریزی‌ها، این کشور می‌تواند از طریق درآمیختن هوش مصنوعی در اقتصاد خود، تا آن زمان حدود ۳۵ درصد بر تولید ناخالص داخلی خود بیفزاید و هزینه‌های حکومت‌داری در این کشور را نیز تا ۵۰ درصد کاهش دهد.
از آن سو بریتانیا، به عنوان کشوری که به تازگی فرآیند خروج خود از اتحادیه اروپا را تکمیل کرده «وزارتخانه تنهایی» ایجاد کرده است.
کشورهای اروپایی پیرترین ساختارهای جمعیتی در جهان را دارند و برای کشورهایی که کسر قابل توجهی از جمعیت آنها در سنین ۶۵ سال به بالا (سن قراردادی پیری جمعیت) قرار می‌گیرند، موضوعاتی همچون هزینه‌های دولتیِ نگه‌داری از سالمندان، سنگین شدن وزنه مخارج در صندوق‌های بازنشستگی، خانوارهای تک‌نفره سالمند و مسائلی از این دست موضوعیت پیدا می‌کنند.
شاید به همین دلیل بود که نخست‌وزیر پیشین بریتانیا، ترزا مِی، در سال ۲۰۱۸ نخستین وزیر «جلوگیری از خودکشی و تنهایی» را در این کشور منصوب کرد.
این البته عنوانی بود که رسانه‌ها به دلیل جذابیت خبری روی آن مانور دادند و عنوان کامل و دقیق، «Minister of State for Mental Health, Suicide Prevention and Patient Safety» بود. یعنی وزیر سلامت روان، جلوگیری از خودکشی و امنیت بیماران.
امارات متحده عربی برآورد کرده تا سال ۲۰۳۰، هوش مصنوعی بازاری بالغ بر ۱۵٫۷ تریلیون دلار در جهان دارد و این کشور می‌تواند از طریق درآمیختن هوش مصنوعی در اقتصاد خود حدود ۳۵ درصد بر تولید ناخالص داخلی خود بیفزاید و هزینه‌های حکومت‌داری در این کشور را نیز تا ۵۰ درصد کاهش دهد.
این وزارتخانه، اکنون عهده‌دار مدیریت همه‌گیری کرونا در بریتانیا است و علاوه بر این، وظایف تخصصی دیگری هم به عهده آن گذاشته شده که پیش از این در نهادهای دیگری دنبال می‌شد. به عنوان نمونه، بهداشت در زندان‌ها، حمایت از گروه‌های اجتماعی آسیب‌پذیر، تعیین استراتژی بهداشتی برای زنان و حتی اموری همچون مامایی بر عهده این وزارتخانه گذاشته شده است.
این در حالی است که نگاهی به فهرست مسئولیت‌های این وزارتخانه، که هر دو سکان‌دار آن تا به امروز از میان زنان انتخاب شده‌اند، نشان می‌دهد که هدف از تاسیس آن، در واقع حمایت از گروه‌های فراموش‌شده اجتماعی یا شهروندانی است که بیش از بقیه آسیب‌پذیر هستند.
چرا وزارتخانه تنهایی تاسیس شد؟
جنجالی‌ترین بخش از مجموعه وظایف این وزارتخانه اما جلوگیری از بروز بحران‌های اجتماعی است که «تنهایی» و «خودکشی» را هم شامل می‌شود. بی‌دلیل نیست که این دو، بازتاب خبری زیادی در جهان و از جمله در ایران پیدا کردند.
آمارها نشان می‌دهند که تا سال ۲۰۱۷، حدود ۷٫۷ میلیون نفر در بریتانیا تنها زندگی می‌کرده‌اند و این در حالی است که پیش‌بینی می‌شود این آمار تا سال ۲۰۳۹ به حدود ۱۰٫۷ میلیون نفر برسد. برخی بررسی‌های جهانی هم نشان می‌دهند که بریتانیا، پس از سوئد، بیشترین تعداد خانوار تک‌نفره را در جهان دارد.
نتیجه یک پژوهش دانشگاهی در استرالیا نشان می‌دهد اقدام به خودکشی توسط شهروندان در این کشور در سال ۲۰۱۴، حدود ۶٫۷ میلیارد دلار هزینه اضافی برای دولت ایجاد کرده است.
با این همه، آمارهای مربوط به سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهند که از نظر نرخ خودکشی به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، از میان ۱۸۳ کشور مورد بررسی، بریتانیا در جایگاه ۱۰۹ جهان قرار می‌گیرد. (در آن سال، ترکیه در جایگاه ۱۱۹ و ایران در جایگاه ۱۵۵ قرار داشت و نکته عجیب‌تر اینکه بسیاری از کشورهای فقیر در قاره آفریقا، رده‌های بالای جدول را پر کرده بودند.)
هر چه باشد اما هزینه‌های تنهایی و خودکشی برای دولت‌ها توان‌فرسا است و این می‌تواند تاسیس چنین وزارتخانه‌ای را توجیه کند. نتیجه یک پژوهش دانشگاهی در استرالیا نشان می‌دهد که اقدام به خودکشی توسط شهروندان در این کشور در سال ۲۰۱۴، حدود ۶٫۷ میلیارد دلار هزینه اضافی برای دولت ایجاد کرده است. (۹۰۳ اقدام به خودکشی موفق، حدود ۲۳۰۰ مورد خودکشی منجر به نقص عضو و از کار افتادگی و بیش از ۱۱ هزار مورد اقدام به خودکشی که به غیبت طولانی مدت در محل کار ختم شده است.)
از آن سو، مراقبت از سالمندانی که تنها زندگی می‌کنند هم هزینه هنگفتی می‌طلبد. مراقبت از سالمندان در خانه‌های سالمندان به معنای بار شدن هزینه بر صندوق‌های بازنشستگی خواهد بود و پیر شدن جمعیت در کشورهای توسعه‌یافته، این معضل را سال به سال تشدید خواهد کرد. اما حالا که تغییرات اجتماعی تا این حد سرعت گرفته‌اند، آیا می‌شود تشخیص داد که با توجه به روند تغییرات، وزارتخانه جدید بعدی چه مسئولیتی خواهد داشت؟
نظرات