درس «فولادیِ» ترکیه برای ایران/ آینده صنعت فولاد در ایران چگونه است؟

با بازگشت وضعیت اقتصاد جهانی به دوران پیش از کرونا، می‌توان پیش‌بینی کرد که تولید فولاد هم به تدریج اوج بگیرد، چرا که صنعت فولاد، مبنایی برای تولید در صنایع گوناگون است و با رشد تقاضا در صنایع پایین‌دستی، صنعت فولاد هم می‌تواند اوج بگیرد.

به گزارش تجارت‌نیوز، ایران یکی از ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان است (بالاتر از اقتصادهایِ بزرگی مانند فرانسه) و صادرات فولاد، یکی از معدود مواردی است که دلارهای غیرنفتی برای اقتصاد ایران به ارمغان می‌آورد. ایران همچنین برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای دارد که بتواند به زودی به جایگاه هفتمین تولیدکننده فولاد در جهان برسد.

در این میان، انتقادات بسیار زیادی نسبت به تولید فولاد در ایران وجود دارد، از جمله اینکه فولاد، صنعتی بسیار «آب‌بر» است و صنایعِ فولاد ایران هم عمدتا در نقاط خشک و کم‌آب کشور جانمایی شده‌اند. این موضوع را پیش از این در جایی دیگر بررسی کرده‌ایم. ( اینجا )

این اما در حالی است که رشد صنعت فولاد، اگر بتواند بر انتقادات فائق بیاید، دستی باز به ایران می‌دهد که در صنایعی دیگر (از خودروسازی گرفته تا تولید لوازم خانگی) هم مزیت نسبی بالاتری پیدا کند. اما چه چشم‌اندازی (دست‌کم در کوتاه مدت) در مورد بازار فولاد در ایران و جهان می‌توان به دست داد؟

شوکی بزرگ‌تر از شوک ۲۰۰۸

شکی نیست که تولید فولاد در جهان، در سال ۲۰۲۰ میلادی به شدت افت کرده و این موضوع به دلیل افت تقاضای ناشی از بروز رکود اقتصادی به دلیل کرونا، دور از انتظار هم نبوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که تولید فولاد در سطح جهانی در سال ۲۰۲۰ میلادی، چندین میلیون تن افت داشته و حتی از تولید فولاد در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ میلادی هم پایین‌تر بوده است. (طی آن دو سال، اقتصاد جهان درگیر یکی از بزرگ‌ترین دوره‌های رکودیِ ۱۰۰ سال اخیر شده بود.)

آمارهای «انجمن جهانی فولاد» (World Steel Association) نشان می‌دهد که در حالی که تقاضا برای فولاد در جهان در سال ۲۰۱۹ میلادی با رشد ۱٫۳ درصدی نسبت به سال پیش از آن افزایش پیدا کرده بود، شوک کرونا این تقاضا را در سال ۲۰۲۰ میلادی ۲٫۴ درصد کاهش داد.

با این همه، پیش‌بینی‌ها خوش‌بینانه‌اند: تقاضای جهانی برای فولاد در سال جاری ۴٫۱ درصد نسبت به سال ۲۰۲۰ افزایش خواهد داشت که نشان می‌دهد اقتصاد جهانی و بازار فولاد، به تدریج در حال بازیابی خود هستند.

صنعت فولاد (به ویژه در منطقه خاورمیانه) از بروز کرونا آسیبی جدی دید.

اما شوک به بازار عرضه و تقاضای فولاد در کشورها و مناطق مختلف جهان یکسان نبوده است. آمارهای «انجمن جهانی فولاد» نشان می‌دهد که تولیدکنندگان فولاد در «خاورمیانه» (که ایران بزرگ‌ترینِ آنها است) بیشترین آسیب را از کاهش تقاضای فولاد در دوران همه‌گیری کرونایی تجربه کردند.

بر این اساس، افت تقاضا برای فولاد در منطقه «خاورمیانه» (که می‌توان با اغماض آن را با تولید فولاد در این منطقه هم مساوی فرض کرد)، در سال ۲۰۲۰ میلادی حدود ۱۹٫۵ درصد بوده که بالاترین میزان در جهان بوده است. قاره آفریقا هم کاهشی ۱۶ درصدی در تقاضای محصولات فولادی طی همین مدت را تجربه کرد که پس از منطقه «خاورمیانه»، رتبه دوم را به خود اختصاص داده است.

کمترین آسیب در دوران همه‌گیری در صنعت فولاد در جهان هم به منطقه موسوم به « CIS» (شامل کشورهایی همچون روسیه، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان) تعلق دارد که در جریان سال ۲۰۲۰ میلادی، تنها ۹ درصد کاهش در میزان تقاضا برای فولاد را شاهد بودند.

«چین» در جایگاه دست‌نیافتنی

چین اکنون سال‌ها است که بیشترین میزان فولاد را در جهان تولید می‌کند و بیشترین میزان مصرف فولاد را هم به خود اختصاص داده و این هر دو، به دلیل رشد شتابان و شگفت‌انگیزِ اقتصادی در این کشور در طی ۴ دهه اخیر، به هیچ‌وجه جای تعجب ندارند.

بر اساس آمار «انجمن جهانی فولاد» (World Steel Association)، چین در سال ۲۰۲۰ میلادی با تولید حدود هزار و ۱۰۰ میلیون تن فولاد از مجموع حدود هزار و ۸۰۰ میلیون تن فولاد، به تنهایی حدود ۵۵ درصد از فولاد جهان را تولید کرده است. (تولید فولاد در ماه آگوست سال جاری در چین حدود ۸۳ میلیون تن بوده، یعنی تقریبا برابر با مجموع تولید فولاد در ایران، ترکیه و آلمان در طول یک سال!)

مزیت تولید فولاد در ترکیه در مقایسه با تولید فولاد در ایران، به سهولت بیشتر در دسترسی به منابع آب در ترکیه هم بر می‌گردد.

با این همه، چین در زمینه تولید فولاد به مشکل خورده است، مشکلی که شاید در واقع مشکل همه کشورها باشد! طی هفته‌های اخیر، موضوع بدهی ۳۰۰ میلیارد دلاری شرکت ساختمانیِ چینیِ «اورگرند» (Evergrande)، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های ساختمانی در دنیا، شوکی به بازار فولاد وارد کرد. سقوط بهای سنگ‌‌‌‌آهن به زیر ۱۰۰ دلار یکی از بارزترین نتایج انتشار این خبر بود.

هرچند در ادامه با مطرح شدن احتمال حمایت دولت پکن از این شرکت و جلوگیری از ورشکستگی آن تاثیر این خبر بر بازارها کاهش یافت، اما ظاهرا یکه‌تازی چین در بازار فولاد جهان، ممکن است کمتر از گذشته باشد. این در حالی است که بخش ساخت و ساز در چین، مدتی است به کما و رکود فرو رفته و برای کشوری که بالاترین میزان ساخت و ساز ساختمانی و زیرساختی در جهان را دارد، این خبر خوبی نخواهد بود.

اما چرا این مشکل می‌تواند مشکل همه کشورها باشد؟ با کاهش تقاضا برای مصرف فولاد در چین، قیمت فولاد افت می‌کند و این ممکن است طرح‌های توسعه در کارخانه‌های فولاد در سراسر جهان (و از جمله در ایران) را با مشکل مواجه کند.

ترکیه، باز هم جلوتر از ایران

اما حوزه فولاد یک بازارِ جانبی هم دارد که ایران اصلا (در ابعاد صنعتی) به آن توجه نکرده است: بازار بازیافت فولاد. مهم‌ترین مزیت فولاد این است که ماده‌ای کاملا بازیافت‌پذیر است و به این ترتیب، در آینده‌ای نزدیک، حجم فولاد فرآوری شده در جهان می‌تواند بسیار بالاتر از امروز باشد. (درست مشابه طلا که تولیدات آن از چرخه خارج نمی‌شوند.)

بازیافت فولاد در آمریکا، به تنهایی ۵۳۰ هزار فرصت شغلی و ۱۱۰ میلیارد دلار ارزش افزوده ایجاد می‌کند.

همین حالا، حدود ۳۰ درصد از نیاز فولاد در جهان، از طریق بازیافت تامین می‌شود و از آنجا که در مورد فولاد تقاضا سریع‌تر از عرضه گسترش پیدا می‌کند، امکان تامین تمامی نیاز بازار از طریق بازیافت مقدور نیست. بنابراین، یکی از آینده‌نگری‌ها در مورد صنعت فولاد، ناظر به سرمایه‌گذاری در حوزه بازیافت محصولات فولادی و صادرات مجدد آنها است.

اما ایران در این زمینه حرفی برای گفتن ندارد، در حالی که فناوری‌های مورد نیاز را دارد. آمارها نشان می‌دهند که از دهه ۱۹۷۰ به این سو، حدود ۶۰ درصد از تمام محصولات فولادی در آمریکای شمالی (ایالات متحده آمریکا و کانادا) بازیافت می‌شوند و در واقع، فولاد اصلی‌ترین محصول بازیافتی در این منطقه است.

جالب‌تر آنکه همین برآوردهای آماری نشان می‌دهند که تنها در آمریکا، حدود ۵۳۰ هزار فرصت شغلی در بخش بازیافت فولاد وجود دارد که ارزش افزوده‌ای برابر با ۱۱۰ میلیارد دلار (حدود ۱۱ برابر بالاتر از صادرات نفت ایران در سال ۱۳۹۹) ایجاد کرده است. آمریکا همزمان بزرگ‌ترین صادرکننده ضایعات فولاد و آهن‌قراضه در جهان هم هست و بخش عمده این محصولات را به ترکیه و هند می‌فرستد.

ترکیه قهرمان واردات فولاد بازیافتی در جهان است.

ترکیه، در واقع قهرمان بازیافت فولاد در جهان است: این کشور، در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی، بزرگ‌ترین واردکننده محصولات فولادی به قصد بازیافت بوده است. داده‌های سایت «استاتیستا» (statista) نشان می‌دهند که ترکیه در سال ۲۰۲۰ میلادی، حدود ۲۲٫۴ میلیون تن فولاد ضایعاتی وارد کرده و از این نظر، با اختلاف بسیار زیادی در صدر است. دومین کشور در این فهرست، «هند» است که در همان زمان، حدود ۵٫۳ میلیون تن فولاد ضایعاتی وارد کرده است.

«ایالات متحده آمریکا» با ۴٫۵ میلیون تن، «کره‌جنوبی» با ۴٫۴ میلیون تن و «تایوان» با ۳٫۶ میلیون تن هم در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. این در حالی است که ۲۸ کشور در «اتحادیه اروپا» در سال ۲۰۲۰ میلادی، بر روی هم در مجموع حدود ۲٫۱ میلیون تن فولاد ضایعاتی وارد کرده‌اند.

در دهه‌های اخیر، این پیشنهاد مطرح شده بود که ضایعات آهن و فولاد از کشورهای جنگ‌زده اطراف (نظیر عراق، افغانستان و سوریه) به ایران وارد شوند و با بازیافت مجدد آنها، ارزش‌افزوده‌ای ایجاد شود که هم برای ایران و هم برای همین کشورها مفید واقع می‌شود. با این همه، به نظر می‌رسد مشکلات سیاسی و مواردی نظیر تحریم‌ها و موانع جابه‌جایی مالی در سطح شبکه بانکیِ جهانی، این حوزه را هم بی‌نصیب نگذاشته است.