کد مطلب: ۶۱۸۳۲۲

رهایی از سلطه دلار: از توهم تا واقعیت

رهایی از سلطه دلار: از توهم تا واقعیت

پرسش روز:

آیا در شرایط تحریم و چالش‌های دسترسی به منابع دلاری، امکان حذف سلطه دلار از معاملات و مبادلاتی اقتصادی بین‌المللی وجود دارد؟

پاسخ کارشناس:

نظام پولی بین‏‌المللی، یک نظام مبتنی بر دلار است. در تفکر رایج عمومی، یکی از مهمترین ویژگی‏‌های این سیستم، استفاده بیش از حد از دلار آمریکا در معاملات جهانی در مقایسه با اندازه واقعی اقتصاد ایالات متحده است، که مطمئناً تلقی صحیحی است.

با وجود اینکه ایالات متحده تنها حدود ۲۰ درصد از تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص داده، از دلار آمریکا به عنوان ارز مرجع تقریبا ۵۰ درصد از اوراق قرضه بین‌‏المللی، ۴۰ درصد از پرداخت‌‏های سوئیفت‏، حدود ۵۰ درصد از صورت‌حساب‏‌های تجاری‏، ۶۰ درصد از ذخایر رسمی ارز بانک‏‌های مرکزی‌ و تقریبا ۹۰ درصد از معاملات ارزی استفاده می‏‌شود.

این استفاده نامتناسب از دلار آمریکا هزینه‏‌های زیادی را برای افراد‏، شرکت‏‌ها و کشورهایی که به دنبال اجتناب از این ارز هستند ایجاد می‏‌کند‏، چراکه ترجیح به استفاده از دلار در حوزه‏‌های مختلف به طور متقابل و تصاعدی تقویت می‏‌شود.

برای شرکت‌‏ها خرید و فروش کالا با همان ارز مشترکی بیشتر کارایی دارد که تأمین مالی تجاری (trade financing) خود را با آن انجام می‌‏دهند. ارزی که بیشترین تأمین مالی تجاری با آن انجام می‏‌شود، نقدشونده‏‌ترین بازارهای پولی و مالی را خواهد داشت و بدین ترتیب ترجیح به نگهداری اوراق بهادار و ذخایر رسمی نیز به آن ارز بیشتر خواهد بود.

معمولاً این تأثیر شبکه‌ای (network effect) به عنوان اصلی‌ترین مانع گذر کردن از دلار آمریکا و اجتناب از استفاده از آن شناخته می‌‏شود. اما دلیل واقعی اهمیت دلار آمریکا در سیستم پولی بین‌‏المللی (یا سیستم دلار آمریکا) بسیار عمیق‏‌تر از استفاده نامتناسب از آن است.

در حقیقت استفاده بیش از اندازه از دلار آمریکا خود نتیجه وجود «سیستم دلار آمریکا» است، نه عامل آن. درک دشواری و پیچیدگی توسعه اقتصادی بدون دسترسی به دلار آمریکا زمانی به درستی حاصل می‌‏شود که تفاوت‌‏های ظریف بین «استفاده از دلار» و «سیستم دلاری» به خوبی تببین شده باشد.

تفاوت بین «استفاده از دلار» و «سیستم دلاری»

سیستم پولی بین‏‌المللی سلسله مراتبی (hierarchical) است، بدین معنی که چندین لایه در این سلسله مراتب وجود دارد و موقعیت دلار در رأس این هرم سلسله مراتبی، که به عنوان بالاترین شکل پول در اقتصاد بین‏‌المللی محسوب می‌‏شود، مشخص است.

اما شرایط نظام اقتصاد جهانی همیشه اینگونه نبوده است. اگرچه دلار از بعد از جنگ جهانی دوم، پیشروترین پول ملی محسوب می‏‌شود، در سیستم پولی جهانی معروف به سیستم برتون وودز (۱۹۴۵-۱۹۷۱) برای چندین دهه پایین‏‌تر از طلا قرار داشت.

در سلسله مراتب پولی برتون وودز ، سایر ارزها به دلار میخکوب (pegged) و قابل تبدیل به دلار بودند، در حالی که خود دلار آمریکا به طلا میخکوب و قابل تبدیل بود.

به عبارت دیگر ، سایر ارزها به نوعی وعده پرداخت دلار بودند‏، در حالی که دلار وعده پرداخت طلا بود. با انحلال سیستم برتون وودز در سال ۱۹۷۱، این وعده تبدیل دلار به طلا بود که پایان یافت.

در سیستم پولی جدید‏، ارزهای دیگر هنوز هم می‏‌توانند به عنوان وعده پرداخت دلار تفسیر شوند‏، اما دلار آمریکا وعده پرداخت نوع دیگری از پول نیست: دلار خود بالاترین شکل پول و آخرین ابزار تسویه (settlement) در اقتصاد بین‌‏المللی است.

در سطح خرد، موقعیت دلار به شکل شهودی قابل درک است. اگر از شما می‌‏پرسیدند که بین مقداری از دلار آمریکا و معادل آن به یورو یکی را انتخاب کنید، با این شرط که امکان تبدیل ارز به ارز دیگری در آینده وجود ندارد، کدام را انتخاب می‌‏کردید؟

احتمالا اکثریت ما دلار را ترجیح می‏‌دادیم. اما اگر همین سوال را در مورد دو کالای نزدیک به هم (با قیمت یکسان) مطرح شود، پاسخ مشابه نخواهد بود.

ما عموماً بین یک کالا به ارزش صد هزار تومان و دو کالا به ارزش پنجاه هزار تومان بی‌تفاوت هستیم (و این یکی از فروض اصلی بیشتر نظریه‏‌های اقتصادی است).

ترجیح ما به دلار در مقابل معادل یورویی، نشان دهنده تفاوت سلسله مراتبی بین دو ارز است‏، چیزی که در نوع حمایت نهاد‌ها و مؤسسات جهانی از این ارز نیز قابل مشاهده است و فقط تا حدی در قیمت ارز منعکس شده است.

جایگاه سیستم‌های پولی در سلسله مراتبی هرمی

مرور سلسله مراتب سیستم‌‏های پولی محلی، به درک سلسله مراتب پولی بین‌‏الملل کمک می‌‏کند. در سیستم‌های پولی داخلی، سلسله مراتبی هرمی بین اَشکال «بالاتر» پول، مانند ذخایر بانک مرکزی (و پول نقد)، و انواع «پایین‏‌تر» پول، مانند سپرده‌‏های بانکی و اوراق بهادار، وجود دارد.

خاصیت پول بودن (moneyness) به سمت بالای هرم افزایش می‏‌یابد، و پایین هرم بیشتر به اعتبار (credit) شباهت دارد. همانطور که از شکل هرم نیز برداشت می‏‌شود، اَشکال بالاتر پول نسبت به اَشکال پایینی خود کمیاب‏‌تر هستند.

در یک سیستم پولی محلی‏، بالاترین شکل پول‏، پول بانک مرکزی است که علاوه بر پول نقد فیزیکی، شامل سپرده‌‏هایی نیز می‏‌شود که بانک‏‌ها و سایر نهاد‌های مالی در بانک مرکزی نگه می‏‌دارند.

بانک‏‌ها بدهی‏‌های خود به یکدیگر را با استفاده از ذخایر نزد بانک مرکزی تسویه‏ می‏‌کنند. هرگونه وعده پرداخت می‌‏تواند با پرداخت پول بانک مرکزی تسویه شود.

یک سطج پایین‌‏تر در سلسله مراتب پولی‏، سپرده‏‌های نزد بانک‌‏های تجاری است. اگرچه در یک ساختار مقرراتی نظام‏مند و تحت نظارت بانک مرکزی‏، همترازی سپرده‏‌های نزد بانک‏‌ها با سپرده‌‏های نزد بانک مرکزی تضمین می‌‏شود، این دو نوع از پول یکسان نیستند.

این امر خصوصا در مواقع بحران‏، و در زمان هجوم به بانک‏‌ها (bankrun) برای برداشت سپرده آشکار می‏‌شود. بانک‏‌ها معمولاً بدون حمایت مستقیم بانک مرکزی قادر نخواهند بود که به اندازه کافی به ذخایر بانک مرکزی برای پرداخت به سپرده‏‌گذاران وحشت زده خود دسترسی پیدا کنند؛ و در این زمان است که نرخی برای تبدیل پول سپرده بانکی به پول بانک مرکزی پدیدار می‌‏شود.

سطوح پایین‏‌تر سلسله مراتب پولی‏، شامل انواع پول‏‌هایی می‌‏شود که ویژگی‏‌های اعتباری بیشتری دارند. چک‏ شخصی یک مثال از این دست است. چک شخصی اگرچه به عنوان وجه پرداخت در اغلب معاملات مورد قبول طرفین است‏، اما ارزشش (یا «پولی بودن» آن) وعده پرداخت پول سپرده بانکی است.

پول سپرده بانکی نیز خود به این دلیل دارای ارزش است که وعده پرداخت پول بانک مرکزی است. از نظر مصرف‌کننده، سپرده بانکی بیشتر شبیه به پول است تا اعتبار، و از نظر بانک، سپرده‌‏های بانکی خود شبیه به چک‌‏های شخصی هستند و به اعتبار نزدیکند. به نقل از پری مهرلینگ (Perry Mehrling)، محقق شناخته شده حوزه سلسله مراتب پولی، «آنچه در یک سطح از سیستم، پول به نظر می‌‏رسد، در سطحی بالاتر شبیه به اعتبار است.»

شکل 1 – سیستم سلسله مراتبی پول در یک سیستم محلی

شکل ۱ - سیستم سلسله مراتبی پول در یک سیستم محلی

محدودیت‌های ارزی بانک‌های مرکزی

به طور خلاصه، هر سطح از سلسله مراتب پولی وعده پرداخت پول در سطحی بالاتر است. در سلسله مراتب سیستم پولی محلی، پول بانک مرکزی مستثنی است، زیرا بالاترین وسیله تسویه محسوب می‏‌شود. همچنین چون اجازه انتشار پول نزد بانک مرکزی است، این نهاد، قدرتمندترین نهاد پولی در هر اقتصاد است.

اما اگر همین تحلیل را به سیستم پول بین‌‏المللی بسط دهیم، محدودیت‏‌های قدرت بانک مرکزی نمایان می‏‌شود. به عنوان مثال، ایران نمی‏‌تواند بدهی‏‌های بین‌‏المللی را با استفاده از ریال تسویه کند‏، همچنان که پاکستان نمی‏‌تواند این کار را با استفاده از روپیه انجام دهد.

از دیدگاه بانک مرکزی ایران، ریال پول داخلی است. به بیان دیگر، ریال، پول/اعتباری پرکشش (elastic) که بانک مرکزی ایران می‏‌تواند آن را آزادانه خلق کند.

در مقابل، پول بین‌‏المللی از دید بانک مرکزی ایران یک پول خارجی است. این به این معناست که پول خارجی، پولی بدون کششی است که بانک مرکزی ایران نمی‏‌تواند آن را آزادانه خلق کند.

پول بین‏‌المللی بیشتر شبیه به طلا است، در حالی که پول داخلی بیشتر شبیه به چک شخصی است. همانند سیستم پولی داخلی‏، سیستم پولی بین‏‌المللی نیز سلسله مراتب خاص خود را دارد.

دلار چگونه تبدیل به بالاترین شکل پول شد؟

پس از پایان دوران برتون وودز در سال ۱۹۷۱، سلسله مراتب پولی بین‌‏المللی مبهم و غیر رسمی بود. در غیاب طلا به عنوان بالاترین سطح از سیستم پولی، دلار مبدل به بالاترین شکل پول شد و سیستم پولی جهانی به فعالیت خود ادامه داد.

پس از رکود ۲۰۰۸، سلسله مراتب پولی بین‌‏المللی بسیار ساختارمندتر شد. حجم زیادی از پژوهش‌‏های اقتصاد پولی جدید با الهام از نظریات پری مهرلینگ، روی ساختار سلسله مراتب پولی نوظهور بین‌‏المللی متمرکز شده‌‏اند‏ و تحت عنوان «دیدگاه پولی» (money view) شناخته می‏‌شوند.

این مکتب که ابتدا در دانشگاه بوستون و کلمبیا شکل گرفت‏، هم‏اکنون به بسیاری از مؤسسات دیگر، از جمله بخش خصوصی و بانک تسویه حساب‏‌های بین‌‏المللی (BIS) گسترش یافته است.

سلسله مراتب سایر ارزها

یادداشت اخیر استفان مورائو (Steffen Murau)، فابیان پاپ (Fabian Page) و توبیاس پفور (Tobias Pforr) در ارتباط با سلسله مراتب پولی که شکل رسمی به خود گرفته شایان توجه است.

طبق این یادداشت، سلسله مراتب بین سایر ارزها براساس دسترسی آن‏ها به نقدینگی دلار تعیین می‏‌شود. ارزهای آن دسته از بانک‌‏های مرکزی‌ که با فدرال رزرو قرارداد تاخت (swap) دائمی‏ دارند، پس از دلار آمریکا‏، بالاترین جایگاه را در این سلسله مراتب به خود اختصاص می‏‌دهند.

سطح بعدی مربوط به ارزهای گروهی از بانک‏‌های مرکزی‌ است که مقدار زیادی از اوراق قرضه دولتی ایالات متحده را نگهداری می‏‌کنند و با استفاده از آن‏ها به عنوان وثیقه، می‏‌توانند از فدرال رزرو استقراض دلاری انجام دهند.

در نهایت، پایین‌ترین لایه مربوط به ارز آن دسته از بانک‏‌های مرکزی‌ است که نه خط تاخت دائمی و نه میزان قابل توجهی اوراق قرضه دولتی ایالات متحده دارند. این بانک‏‌های مرکزی‌ تنها می‌‏توانند از طریق صندوق بین‌‏المللی پول به نقدینگی اضطراری دلار دسترسی داشته باشند.

لایه‌‏های بالایی سلسله مراتب پولی، براساس دسترسی به خطوط تاخت تعریف می‏‌شوند. در خط تاخت، فدرال رزرو و یک بانک مرکزی خارجی ارزهای خود را با نرخی از پیش تعیین شده مبادله می‏‌کنند.

حجم ارزهای مبادله شده در خطوط تاخت بسیار زیاد است؛ اگر بانک‏‌های مرکزی خارجی قرار بود آن حجم از دلار را از بازار خریداری کنند‏، ارزش پول آن‏ها احتمالا سقوط می‏‌کرد و به همین دلیل، دسترسی به خطوط تاخت دلاری یک دارایی بسیار مهم برای بانک‏‌های مرکزی‌ غیر آمریکایی است.

نقش خطوط تاخت در دسترسی به دلار

خطوط تاخت مدرن به عنوان ابزاری در بحران مالی ۲۰۰۷-۲۰۰۹ پدیدار شدند. اولین خط تاخت برای بانک مرکزی اروپا و بانک ملی سوئیس با ۲۰ میلیارد و ۴ میلیارد دلار ایجاد شد.

سرانجام، این خطوط تاخت به سایر بانک‏‌های مرکزی ‌تسری پیدا کرد و نقدینگی ناخالص آنها به ۱۰ تریلیون دلار افزایش یافت. سلسله مراتب پولی بین‌‏المللی در قراردادهای تاخت به خوبی قابل مشاهده است: بانک مرکزی خارجی باید برای دلار دریافتی خود بهره پرداخت کند، اما فدرال رزرو هیچ بهره‏ای پرداخت نمی‏‌کند.

با این حال‏، فقط کشورهایی که از نظر ژئوپلیتیکی به آمریکا نزدیک هستند به این خطوط تاخت دسترسی دارند و بسیاری از اقتصادهای بزرگ‏، از جمله روسیه و چین‏، در این فهرست گنجانده نشده‌‏اند.

کشورهایی که لایه دوم این سلسله مراتب را تشکیل می‏‌دهند‏، مانند روسیه و چین، مجاز به دریافت دلار از طریق خرید اوراق قرضه دولتی ایالات متحده و استفاده از آن‏ به عنوان وثیقه در تسهیلات تأمین مالی فدرال رزرو، موسوم به فیما (FIMA) هستند.

کشورهایی که به خط تاخت دسترسی ندارند و ذخایرشان در اوراق قرضه دولتی ایالات متحده نیز برای گرفتن وام از فدرال رزرو کافی نیست، با خطرات مالی قابل ملاحظه‌ای روبرو هستند. برای این گروه، دسترسی به دلار آمریکا تنها از طریق برنامه‏‌های تأمین مالی صندوق بین‌‏المللی پول میسر است.

موقعیت دیرینه دلار در رأس سلسله مراتب پولی جهانی

با وجود موقعیت دیرینه دلار در رأس سلسله مراتب پولی جهانی، این زیرساخت‏‌های رسمی فقط در پاسخ به بحران‏‌های مالی سال ۲۰۰۸ و پاندمی کرونا ایجاد شدند.

در شرایط اقتصادی خوب، تفاوت سلسله مراتبی بین لایه‏‌های مختلف پول کمرنگ می‏‌شود. در شرایط خوب‏، کیفیت تعهدات اعتباری فعالان مختلف اقتصادی تقریباً به اندازه پول است. اما برعکس، در دوره بحران، این تعهدات کیفیت پولی خود را از دست می‌دهند و ارزش بسیار کمی دارند.

در چنین دوره‏‌هایی، حتی وعده بانک‏‌های تجاری مبنی بر پرداخت وجه نقد به سپرده‏‌گذاران خود نیز تضعیف می‌‏شود، و بدون حمایت بانک مرکزی‏، این وعده نیز شکسته خواهد شد.

در شرایط بحران سال ۲۰۰۸ فدرال رزرو مجبور شد درست همانند زمانی که یک بانک مرکزی عادی از بانک‏‌های تجاری خودش حمایت می‏‌کند، به واسطه خطوط تاخت از بانک‏‌های مرکزی‌ دیگر حمایت کند.

درک کامل پیامدهای این اتفاق بسیار حائز اهمیت است. فدرال رزرو در حمایت و فراهم کردن نقدینگی دلار به سایر بانک‏‌های مرکزی‌ جهان‏، به همان روشی عمل کرد که بانک‏‌های مرکزی معمولاً در زمان بحران برای حمایت از بانک‏‌های تجاری اتخاذ می‏‌کنند.

علیرغم اینکه بحران ۲۰۰۸ از ایالات متحده نشأت گرفت، در آن زمان فشار تقاضا برای دلار بسیار افزایش یافت، که در واقع فشاری به سمت سطح بالاتر سلسله مراتب پولی بود. مشابه این رفتار در سطح پایین‌‏تر زمانی اتقاق می‌‏افتد که افراد برای برداشت سپرده خود و تبدیل آن به پول نقد (یعنی پول بانک مرکزی) به بانک‌‏ها هجوم می‌‏آورند.

نگاه ساده‌انگارانه به حوزه‌های ارزی

تحولاتی که تا به اینجا به آن‏ها اشاره شده، همگی به ضرورت درک صحیح از سیستم پولی دنیا صحه می‌‏گذارند. یک دیدگاه ساده‏‌انگارانه ممکن است حوزه‌‏های ارزی را موازی و به شکلی تصور کند که در آن تفاوت‏‌های ارزهای مختلف با نرخ تبدیل شناور از بین می‏‌رود.

اما سیستم پولی بین‌‏المللی، یک نظام سلسله مراتبی متشکل از اَشکال مختلف پول است و مشابه سلسله مراتب پولی محلی، این اَشکال مختلف از پول عملکردهای متفاوتی دارند.

به نقل از دانیل اچ نیلسون (Daniel H. Nielson)، استاد اقتصاد در بارد کالج و دانشجوی سابق پری مهرلینگ، دلار فقط بیشتر از سایر ارزها مورد استفاده قرار نمی‌‏گیرد‏، بلکه در واقع برای انجام کارهای متفاوتی استفاده می‌‏شود.

ارتباط میان دلار و قدرت سیاسی و اقتصادی آمریکا

اگرچه اهمیت دلار با قدرت سیاسی، نظامی و اقتصادی ایالات متحده گره خورده، اما نقش عملیاتی‏‌اش ارتباط چندانی با خود ایالات متحده ندارد.

دلار به عنوان بالاترین شکل پول در سیستم بین‌‏المللی، کل سیستم مالی جهانی را پشتیبانی کرده و نقش‌‏های مهم زیرساختی ایفا می‏‌کند.

در سلسله مراتب پولی محلی، داشتن فعالیت اقتصادی بدون امکان دسترسی به بالاترین سطح از پول (یعنی پول بانک مرکزی) بسیار دشوار است.

حتی ساده‏‌ترین معاملات، اغلب مستلزم حرکت به سمت بالا و سپس به سمت پایین در سلسله مراتب پولی است. به عنوان مثال‏، معاملات بین افراد دارای حساب در بانک‏‌های مختلف از طریق بازار بین بانکی‏‏، که شامل پول بانک مرکزی است‏، تسویه می‌‏شود.

کشورهایی که به دلار دسترسی ندارند

مشکل مشابه برای کشورهایی وجود دارد که از دسترسی به بالاترین نوع پول بین‌‏المللی، دلار آمریکا، منع شده‌اند. حتی معاملات بین سایر ارزها به دلار نیاز دارد زیرا اکثر ارزها در برابر یکدیگر معامله نمی‏‌شوند.

به عنوان مثال‏، برای تبدیل روپیه هند به روبل روسیه لازم است یک معامله دو قسمتی انجام شود. ابتدا بنگاه روپیه را در ازای دریافت دلار می‏‌فروشد‏، سپس دلار را به روبل تبدیل می‌‏کند. این مسأله به دلیل تأثیرات شبکه دلار نیست‏، بلکه نتیجه وضعیت کنونی دلار به عنوان ارز اصلی ذخیره بین‌‏المللی است. برای معامله‌گران بازار ازرهای خارجی، حفظ یک واحد پولی، ابزاری (functional) ساده‌تر از ایجاد بازار ارزی دو جانبه روپیه/روبل است.

دلار فراساحلی چیست؟

وجود دلارهای فراساحلی (offshore)، که معمولاً به عنوان «یورودولار» از آن‏ها یاد می‌‏شود‏، نمونه دیگری از نقش زیرساختی دلار آمریکا است.

برخی بانک‏‌های غیرآمریکایی می‌‏توانند ابزارهای اعتباری دلاری مانند وام، برای مشتریان خود خلق کنند. اگر هرگونه مشکل تأمین دلاری برای این دسته از بانک‌‏ها پیش آید‏، با ذخایر دلاری بانک مرکزی محلی پشتیبانی خواهد شد و آن ذخایر نیز خود با خطوط تاخت با فدرال رزرو پشتیبانی می‏‌شوند.

دلار فراساحلی در اصل یک فناوری برای تسهیل جریان بین‌‏المللی سرمایه و کالا است که اجازه استفاده از یک ارز واحد برای معاملات مالی و کالایی فرامرزی و کاهش هزینه‏‌ها و خطرات معامله را می‏‌دهد.

تحقیقات بانک تسویه حساب‏‌های بین‌‏المللی نشان می‏‌دهد که دلار بیشتر در سطح فراساحلی خلق می‌‏شود و بر این نکته تأکید می‌‏کند که دلار نه فقط پول ملی یک اقتصاد نسبتاً بزرگ، بلکه ارز ذخیره جهانی است.

به عنوان بالاترین شکل پول در سلسله مراتب پولی بین‌‏المللی، دارایی‏‌های مالی بر مبنای دلار ایمن‌تر از دارایی‏‌های مالی مشابه بر مبنای سایر ارزها هستند (جالب است که امن‌ترین دارایی در اقتصاد مدرن امروز یعنی اوراق قرضه دولتی ایالات متحده نیز از این قاعده مستثنی نیست).

در مواقع بحران، فشار تقاضا به سوح سطح بالاتر در سلسله مراتب پولی، یعنی دارایی‏‌های امن حرکت می‌‏کند. با توجه به موقعیت دلار در سلسله مراتب، سایر فعالان اقتصادی حجم زیادی از دارایی‏‌های خود را به دلار نگهداری می‏‌کنند. حتی بانک مرکزی‌های کشورهای غیر همراستا با ایالات متحده همانند چین چاره‏ای جز نگه داشتن ذخایر خود در دارایی‏‌های دلاری ندارند، چراکه با اجتناب از انجام این کار خود را در معرض ریسک‏‌های مالی گسترده قرار خواهند داد.

انواع اَشکال و استفاده‌‏های دلار آمریکا در کنار یکدیگر یک سیستم پرداخت جهانی را ایجاد کرده‌‏اند. تمامی پرداخت‌‏های دلاری از طریق سیستم تسویه ایالات متحده انجام می‏‌شوند. در واقع به دلیل وجود و همه‏‌گیری همین سیستم پرداخت و تسویه است که ارز ذخیره بین‌‏المللی دلار آمریکاست و این مهم به این کشور قدرت نامتاوزنی در سیستم مالی دنیا می‌‏دهد. در نبود چنین سیستمی، محروم کردن نهادهای تحریمی از دسترسی به دلار آمریکا کار بسیار دشواری بود.

مطالعه موردی؛ تلاش‌های روسیه برای عدم استفاده از دلار

این نقش‏‌های اساسی و زیرساختی دلار آمریکا تاکنون مانع از هرگونه چالش جدی نسبت به دیگر نقش آن، یعنی ارز ذخیره بین‌‏المللی شده است.

تلاش‏‌های روسیه برای اجتناب از استفاده از دلار یک مطالعه موردی آموزنده است. علیرغم چندین دهه لفاظی‏های ضد دلار، تجارت بین‌‏المللی روسیه همچنان به دلار وابسته است. تنها حوزه‌ای در روسیه که استفاده از دلار آمریکا در آن کاهش یافته ذخایر رسمی بانک مرکزی روسیه است.

تلاش آنها برای جایگزینی دلار آمریکا در دیگر حوزه‏‌ها با مشکلات چالش برانگیزی مواجه شده است.

شکست تلاش چین و روسیه برای جایگزینی دلار آمریکا

از زمان شروع جنگ تجاری آمریکا و چین، تقریبا پنج سال پیش، چین و روسیه تلاش زیادی برای جایگزینی دلار آمریکا در تجارت دوجانبه خود انجام داده‌اند.

با این وجود، دو ابرقدرت با سیستم‌‏های مالی پیشرفته و بانک‏‌های مرکزی قدرتمند، حتی در تجارت دوجانبه خود نیز نتوانستند استفاده از دلار آمریکا را به زیر ۵۰ درصد کاهش دهند.

تصور دیدگاه سنتی از سیستم‏‌های ارزها جهانی چیزی شبیه به پمپ بنزین است. مطمئناً برخی از شرکت‏‌های مالک پمپ بنزین شعب بیشتری نسبت به بقیه دارند، اما در نهایت همه آنها بنزین می‌‏فروشند.

اشتباه دیدگاه سنتی نسبت به ممنوعیت استفاده از دلار

در دیدگاه سنتی، ممنوعیت استفاده از دلار آمریکا مشابه ممنوعیت استفاده از بزرگترین شرکت پمپ بنزین است. اگرچه کار قدری مشکل می‌‏شود، اما می‏‌توان با جایگزینی خرید بنزین از یک شرکت دیگر بر این مشکل غلبه کرد.

ولی ممنوعیت دسترسی به دلار در حقیقت بیشتر شبیه به ممنوعیت خرید خود بنزین است. یک راه حل این است به خودرو خود چند اسب ببندیم و بگوییم نیازی به بنزین نداریم؛ به همان کیفیت نیز می‏‌توان تجارت بین‌المللی را با تهاتر جایگزین کرد.

درک صحیح از نقش دلار در اقتصاد جهان

درک ابعاد مشکل اداره یک اقتصاد مدرن بدون دسترسی به دلار زمانی آسان‏تر می‌‏شود که صرفاً برای تقریب ذهن به این ارز، دلار «آمریکایی» نگوییم یا آن را مستقیماً به هیچ کشوری خاصی مرتبط ندانیم.

اگر در نظام پولی دنیا، همانطور که کینز پیشنهاد کرده بود، از یک پول کاملا بین‌‏المللی به عنوان پول ذخیره جهان استفاده می‌‏شد، واضح بود که نمی‌‏توان بدون دسترسی به آن پول بین‌‏المللی یک اقتصاد غیراوتارکی (non-autarkic) را اداره کرد.

این چارچوب نظری در مورد پول، اتفاقاً برای ما ایرانیان بیشتر از سایر اکثر مردم جهان شهودی است. بی‌ثباتی درازمدت تجربه شده در سیستم پولی ایران، به طور طبیعی این درک را ایجاد کرده که پرداخت با ارز بر پرداخت ریالی ارجحیت دارد.

به همین ترتیب، تجربیات منحصر به فرد ایرانی، مانند نرخ‌‏های مختلف حواله ارزی که به اعتبار بانک مبدأ و مقصد و محل فیزیکی آن بستگی دارد، به درک تفاوت کیفی و سلسله مراتبی بین اَشکال مختلف پول بسیار کمک می‌‏کند.

ایران در مورد دلار چه کند؟

دیدگاه این یادداشت نافی پتانسیل سایر ارزها برای رقابت با دلار آمریکا نیست. تجربه ایران تحت نظام دلاری حاضر که همچون سلاح مورد استفاده قرار گرفته خود نشانگر این حقیقت است که دنیا به یک سیستم بین‌‏المللی عادلانه و به جایگزین‏‌های پولی نیاز دارد.

اما جدی بودن شرایط حاضر ایجاب می‌‏کند که ما نیز در تفکر خود بسیار جدی باشیم. به جای بی‏‌اهمیت جلوه دادن نیاز به دسترسی به دلار و ترویج این دیدگاه این که تهاتر دولت به دولت جایگزین مناسبی خواهد بود، باید اهمیت دسترسی به دلار را، به ویژه در کوتاه مدت درک کنیم.

همزمان، اقتصاددانان و نظریه‌پردازانی اقتصادی ایرانی باید در خط مقدم و پیشران بحث‏‌ها و تحقیقات بین‌‏المللی چندقطبی کردن نظام پولی باشند.

به عنوان مثال، ما باید توجه خود را معطوف به توسعه چارچوبی کنیم که به طراحی یک سیستم پرداخت بین‌‏المللی تحت کنترل سازمان ملل با استفاده گسترده از اِس‌دی‌آر (SDR) منجر شود؛ احتمالاً ملموس‌ترین فعالیت از این دست، شروع همکاری با مقامات چینی برای توسعه سیستم فرامرزی یوان در داخل ایران باشد.

منبع: تجارت‌نیوز / رشاک ممتهن - دانش‌آموخته علوم سیاسی و اقتصاد از دانشگاه بریتیش کلمبیا و اقتصاد از دانشگاه پمپئو فابرا بارسلون

آخرین اخبار مرتبط با قیمت دلار را در صفحه قیمت دلار تجارت‌نیوز بخوانید.

نظرات

مخاطب گرامی توجه فرمایید:
نظرات حاوی الفاظ نامناسب، تهمت و افترا منتشر نخواهد شد.