بحران آب ایران در روز جهانی آب

امروز دوم فروردین ماه سال ۱۴۰۱ است که با روز جهانی آب مصادف شده است. علی بیت‌اللهی، مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در یادداشتی برای تجارت‌نیوز به موضوع بحران آب و کسری فزاینده مخازن آب‌های زیرزمینی پرداخته است. بحرانی که برای کشور ماه پس از کرونا بزرگ‌ترین بحران محسوب می‌شود.

۲ فروردین ماه ۱۴۰۰ مصادف با روز جهانی آب
شعار ۲۰۲۲ روز جهانی آب: "GROUNDWATER - MAKING THE INVISIBLE VISIBLE"

مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۲ روز ۲۲ مارس(دوم فروردین) را روز جهانی آب نامگذاری کرده است. شعار سال ۲۰۲۲ روز جهانی آب، (GROUNDWATER - MAKING THE INVISIBLE VISIBLE)، «آب‌های زیرزمینی، آشکارکردن آنچه که نهان است» انتخاب شده است.

شعار امسال روز جهانی آب، برای ما که با بحران آب و کسری فزاینده مخازن آب‌های زیرزمینی مواجه هستیم و با افت مستمر سطح آب سفره‌های زیرزمینی پدیده "فرونشست زمین" را در گستره سرزمینی خود، تجربه می‌کنیم، بس مهم و شایان توجه ویژه است.

شعار امسال روز جهانی آب بنظر اینجانب، شعار گویایی است، آب‌های زیر زمینی و وضعیت آن، به وضوح آشکار کننده چگونگی مدیریت منابع آبی در کشور است، آب‌های زیرزمینی و کیفیت و کمیت و روند تغییرات آن، آشکارا، عیان کننده میزان توجه ما به حفظ محیط زیست است. آب‌های زیرزمینی و وضعیت آن، گویای نحوه رعایت الگوی مصرف، میزان صرفه جوئی و درجه اهمیت ما به این مایه حیات است. روند تغییرات کیفیت و کسری مخزن آب‌های زیرزمینی در کشور، آئینه تمام نمای پیروی ما از الگوی توسعه پایدار است و به طور کلی و در یک عبارت ساده که جامعه جهانی به آن توجه کرده است، آب‌های زیرزمینی، آشکار کردن آنچه که نهان است،

بر همگان آشکار شده است وضع آب در کشور بحرانی است. این بحران در کشور ما از دیرباز شامل ۴ حیطه عمده بوده است:

1. کمیت آب
2. کیفیت آب
3. محیط زیست
4. مدیریت و سیاست زدگی آبی

تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های ممتد، استفاده بی‌رویه منابع آبی سطحی، افت سطح آب‌های زیرزمینی، و کاهش حداقل ۵۰ درصدی رواناب‌ها در کشور نسبت به متوسط درازمدت آن (از حدود ۸۰ میلیارد مترمکعب به حدود ۴۵ میلیارد مترمکعب و کاهش بارش حدود ۱۱ درصدی در همین دوره) و سیاسی کردن موضوع فنی و کارشناسی آب از جمله شاخص هائی است که "بحران آب" را در ایران زمین بوجود آورده است.

کاهش حجم آب‌های زیرزمینی کشور که از سال ۱۳۵۵ در کشور به طور محسوس شروع شده با گذشت ۴۵ سال، میزان کسری آن به ۱۳۵ کیلومتر مکعب رسیده است. افت سطح آب در تمامی حوضه‌های آبریز کشور محسوس و به تبع آن فرونشست زمین در تمامی استان‌های کشور در حال رخ دادن است. نسبت به سال ۱۳۵۵ و دهه ۵۰، تعداد چاه‌های آب در ایران بیش از ۱۷ برابر شده است و از ۴۵ هزار حلقه به بیش از ۸۰۰ هزار رسیده است.

با افت سطح آب‌های زیر زمینی، آب‌های زیر زمینی از افق‌های عمقی تحتانی تر استحصال می‌شود جائی که بدلیل شوری و ملحیت بالا، آب سنگین تر قرار دارد، چنین امری باعث شده است که EC متوسط آب‌های زیرزمینی کشور در مدت ۴۰ سال اخیر از ۲۳۰۰ میکروموس بر سانتیمتر به دو برابرمقدار متوسط قبلی خود یعنی به بیش از ۴۵۰۰ برسد. تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از ۲۲ دشت در سال ۱۳۴۵ به ۴۰۵ دشت ( ۲۷۰ دشت ممنوعه و ۱۳۵ دشت ممنوعه بحرانی براساس گگزارش شرکت مدیریت منابع آب فروردین ۱۳۹۸) در آخر سال ۱۳۹۷ گردیده است. پیش‌بینی می‌شود که برداشت سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعبی آب زیرزمینی که ۸۹ درصد آن در کشاورزی است، تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی در کشور را به طور مستمر بیشتر و شامل کلیه دشت‌های کشور بنماید.

اثرات کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی در ۴۵ سال گذشته، افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین، کم‌آبی و خشکی رود‌ها، افت کیفیت آب‌های زیرزمینی، افزایش هزینه استحصال آب، خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، بیابان‌زایی، فرسایش خاک، ریزگردها بیکاری کشاورزان و کاهش قدرت خرید آنها، مهاجرت به شهرها و توسعه حاشیه‌نشینی و بروز منازعات آبی است.

با اینکه براساس آمار و اطلاعات رسمی بخش آب کشور کاهش بیش از ۵۰ درصدی روان آب‌های کشور و ۱۳۵ کیلومترمکعب کسری مخزن آب‌های زیرزمینی وضعیت آبی کشور را با بحران مواجه ساخته است، با وجود این، مکانیابی صنایع آب در نواحی خشک و نیمه خشک کماکان اجرا می‌شود، کشت محصولات آب بر در استان‌های با مشکل کم آبی ادامه دارد، توسعه کشت گلخانه‌ای تنها بین ۱۵ تا ۲۰ درصد از مقدار مساحت پیش‌بینی شده تحقق پیدا کرده است.

روند مسلوب المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز بدلیل مشکلات اجرائی و حقوقی و اجتماعی آن کند بوده و کماکان بدلیل نیاز به آب شرب و در برخی مناطق دیگر حفر چاه، کف شکنی و نیز حفر چاه غیرمجاز انجام می‌شود. تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها در دشت‌هایی که امکان اجرائی کردن آنها را داریم به طور محسوس عملیاتی نشده است.

بهره‌وری آب کماکان نازل و سیاست‌های مصرف آب در تولید انواع محصولات با بازدهی محصولات منطبق نیست. آب مجازی و اهمیت آن در کشور بطور شایسته مورد توجه قرار نگرفته و محصولات آب بر با هزینه کمتر از آب شیرین زیرزمینی مصرف شده به پای آنها صادر می‌گردد که باید میزان تقریبی پرت ۳۰ درصدی محصولات و هدر رفت منابع آب زیرزمینی بسیار بالا را نیز بر آن اضافه نمود.

شیوه‌های آبیاری هدرده آب، کشت محصولات آب بر، تبخیر بیش از ۳ برابری نسبت به متوسط جهانی و بارندگی کمتر از یک سوم متوسط جهانی و فرونشست زمین در تمامی استان‌های کشور، همه و همه بیانگر شرایط سخت و سنگینی است که الزام اجرای برنامه سختگیرانه مدیریت منابع آب کشور را گوشزد می‌کنند.

دبیرخانه روز جهانی آب در سال ۲۰۲۲ نظر به اهمیت آب‌های زیرزمینی به عنوان مهمترین منابع آب‌های شیرین در دسترس بشر، در سایت خود چنین متنی را آورده است:

WORLD WATER DAY 2022
GROUNDWATER - MAKING THE INVISIBLE VISIBLE
Groundwater is invisible, but its impact is visible everywhere.
Out of sight, under our feet, groundwater is a hidden treasure that enriches our lives.
Almost all of the liquid freshwater in the world is groundwater.
As climate change gets worse, groundwater will become more and more critical.
We need to work together to sustainably manage this precious resource.
Groundwater may be out of sight, but it must not be out of mind.

روز جهانی آب ۲۰۲۲
آب های زیرزمینی - عیان کردن نهان ها
آب های زیرزمینی نامرئی هستند، اما تاثیر آن در همه جا قابل مشاهده است.
دور از چشم، زیر پای ما، آب های زیرزمینی گنج پنهانی است که زندگی ما را غنی می‌کند.
تقریباً تمام آب های شیرین جهان را آب های زیرزمینی تشکیل می‌دهند.
با بدتر شدن تغییرات آب و هوایی، وضعیت آب های زیرزمینی بحرانی تر و بحرانی تر می‌شوند.
ما باید برای مدیریت پایدار این منبع ارزشمند با یکدیگر همکاری کنیم.
آب‌های زیرزمینی ممکن است دور از چشم باشند، اما نباید دور از ذهن باشند.