بازار کار آی‌تی در ایران؛ رزومه بیل گیتس با حقوق الیور تویست!

احتمالا بارها شنیده‌اید که بسیاری می‌گویند کیفیت نیروی کار در ایران پایین است. این قضیه تقریبا در مورد تمام شغل‌های رده میانی و رده بالایی صدق می‌کند. شغل‌هایی همچون یک کارمند ساده که کارهای اداری را با کامپیوتر انجام می‌دهد تا فردی که مدیریت یک سازمان بزرگ را بر عهده دارد. من که از علاقه‌مندان و فعالین حوزه آی‌تی هستم، چنین مشکلاتی را در بازار کار آی‌تی ایران نیز می‌بینم. اما این مشکل جنبه‌های گوناگونی دارد. جنبه‌هایی که خود ممکن است، جزء دلایل اصلی یا صرفا نتایج چیزهای دیگری باشند. در این مقاله می‌خواهیم نقدی بر بازار کار آی‌تی در ایران بیاوریم.

به یک بیل گیتس با توانایی‌های لری پیج نیازمندیم!

مدتی پیش یک آگهی استخدام به دستم رسید. این آگهی و آگهی‌های مشابه فراوانی که در سایت‌ها و روزنامه‌های کاریابی منتشر می‌شوند، حکایت از مشکلی عمیق در بازار کار آ‌ی‌تی ایران دارند. در این آگهی که از طرف یک شرکت فعال در حوزه آی‌تی منتشر شده، کارفرما یا شاید مدیر منابع انسانی (Human Resources or HR) شرکت، به دنبال فردی برای سمت شغلی «کارشناس تست نفوذ وب و موبایل» می‌گشت. مهارت‌های موردنیاز برای این سمت، به این شرح بودند:

• مسلط به تست نفوذ اپلیکیشن‌های موبایل و وب براساس استاندارد امنیتی OWASP
• تحلیل ایستا و پویای اپلیکیشن‌های موبایل
• آشنا به زبان برنامه‌نویسی اندروید و آی‌اواس (iOS)
• توانایی کشف آسیب‌پذیری و مستندسازی
• آشنایی کامل با مفاهیم امنیت، شبکه و لینوکس
• دارای مدارک مرتبط امنیتی مانند CEH
• مهارت در زبان انگلیسی
• داشتن روحیه تیمی، خلاق و باانگیزه
• داشتن سابقه کاری مرتبط
• تحصیلات: حداقل کارشناسی در رشته‌های کامپیوتر و برق

بگذارید فقط سه مورد از این مهارت‌ها را بررسی کنیم.

۱- مسلط به تست نفوذ اپلیکیشین‌های موبایل و وب بر اساس استاندارد امنیتی OWASP

اگر با مفهوم هک در حوزه کامپیوتر آشنا باشید، می‌دانید که برای هک و نفوذ در یک سیستم، شما به دسته بزرگی از مهارت‌ها و دانش‌ها متناسب با سیستمی که می‌خواهید به آن حمله کنید، نیاز دارید. به‌روز نگه‌داشتن دانش و اطلاعات، کار مداوم در این حوزه و چندین سال تجربه، برای اینکه بتوانید در هک کردن و تست‌های امنیتی حرفی برای گفتن داشته باشید، لازم است. کسب این مهارت‌‌ها و تجربه کافی مستلزم چندین سال کار مرتبط است.

شرکت‌های زیادی در سراسر جهان برای تامین امنیتشان، هکر استخدام می‌کنند.

البته در این حوزه، نمی‌توانید به‌عنوان رزومه کاری، ادعا کنید که شما فلان سایت یا فلان سیستم امنیتی را هک کرده‌اید. درست است که این رفتار بخش مهمی از رزومه شما است؛ اما گفتن چنین حرفی نه‌تنها ممکن است تبعات داشته باشد بلکه سخت‌تر از آن، اثبات کردنش است برای کسی که با شما مصاحبه می‌کند. خصوصا اگر وی چیزی از این حیطه نداند.

اگر بخواهید مهارت‌های مربوط به این حوزه را به‌قدری گسترش دهید که قابل‌عرضه در بازار کار باشند و بتوانید تست‌های امنیت را برای سیستم‌عامل‌های مختلف انجام دهید، احتمالا لازم است حداقل شش سال زمان بابت یادگیری این مهارت‌ها صرف کنید.

۲- آشنایی با برنامه‌نویسی اندروید و ای‌او‌اس

من پیش از دوره سربازی، به یادگیری برنامه‌نویسی اندروید پرداخته‌ام. ابزارهای برنامه‌نویسی اندروید از صدها واسط برنامه‌نویسی (API) تشکیل شده‌اند. هرکدام از این‌ واسط‌ها، متشکل از صد‌ها جزء با ده‌ها متغیر هستند. صرف آشنایی و توانایی تولید اپلیکیشن‌های کوچک در هرکدام از این دو سیستم‌عامل، شاید حداقل حدود یک سال زمان نیاز داشته باشد. تازه در این صورت هم شما هنوز بسیاری از جزئیات، خصوصا جزئیات امنیتی را هنوز یاد نگرفته‌اید. زیرا فرصت کافی نداشته‌اید.

۳- آشنایی با مفاهیم امنیت، شبکه و لینوکس

از این سه مورد بیایید روی لینوکس متمرکز شویم. من حدود ۱۰ سال است که از سیستم‌عامل لینوکس استفاده می‌کنم. اما هنوز نمی‌توانم ادعا کنم که به همه جزئیات این سیستم‌عامل ‌آشنایی دارم. حتی در مواردی، صرفا برای انجام برخی کارهای ساده لازم است در اینترنت جستجو کنم.

مشت نمونه خروار

آنچه در سطور پیشین گفته شد، صرفا یک مثال از مهارت‌های لازم برای بازار کار آی‌تی ایران است. مجموعه مهارت‌هایی که شاید در هیچ‌کدام از کارکنان گوگل نیز نتوانید بیابید. اگر به سایت‌های کاریابی مراجعه کنید و کمی در حوزه کارهای مربوط به کامپیوتر جستجو کنید، نمونه‌های بسیاری از چنین لیست‌هایی را می‌یابید.

اما وقتی نگاهی به موقعیت‌های شغلی در شرکت‌های بزرگی مثل گوگل، اپل و فیس‌بوک بیندازید، شاید به‌سختی توانید فردی پیدا کنید که هم برنامه‌نویسی اندروید، هم برنامه‌نویسی آی‌او‌اس و هم مفاهیم امنیتی را بلد باشد. حتی عمیق‌تر از آن، احتمالا نتوانید سمت شغلی بیابید که در آن به این طیف‌ گسترده از مهارت‌های گوناگون نیاز باشد.

این بازار کار ما را به کجا می‌برد؟

من بیش از شش سال است که برنامه‌نویسی می‌کنم. البته کارهایی که انجام داده‌ام بیشتر در حوزه شبیه‌سازی‌های کامپیوتری هستند. اما نه با استفاده از نرم‌افزارها و بسته‌های آماده. بلکه عموما لازم بود کتابخانه‌ها و توابعی را که پیش از این وجود نداشته‌اند، بنویسم. مدتی است که تلاش کرده‌ام در حوزه برنامه‌نویسی وب و موبایل نیز فعال باشم. در این میان، هر از گاهی لازم می‌شود که کد کوچکی را برای کسی بنویسم. اما یک مشکل به وجود میاید. متوجه می‌شوم که من بسیاری از جزئیات را فراموش کرده‌ام.

واقعیتی که در مورد برنامه‌نویسی و مهارت‌های مربوط به آن باید یادمان باشد این است که این مهارت‌ها فرّار هستند. یعنی اگر شما برنامه‌نویسی اندروید بلد هستید و مدتی از روی اجبار آن را رها می‌کنید و به سراغ برنامه‌نویسی آی‌اواس یا وب می‌روید، وقتی دوباره به برنامه‌نویسی اندروید برگردید متوجه می‌شوید که فقط برخی کلیات را به خاطر دارید. مجبور می‌شوید صدها نکته و مسئله را در اینترنت جستجو کنید تا بتوانید کارتان را جلو ببرید.

رزومه بیل گیتس برای بیشتر آگهی‌های استخدام کشور ما کافی نیست!

با توجه به این شرایط مشکلی ایجاد می‌شود. به دلیل از یاد بردن جزئیات و نحوه اعمال آن‌ها، اگر بخواهید اپلیکیشن و وب‌سایتی که تولید خواهید کرد، احتمالا کیفیت مناسبی نخواهند داشت. زیرا رعایت نکردن همین جزئیات، به کند شدن، ناپایداری و عدم عملکرد صحیح منجر می‌شود.

اما مهم‌تر از کیفیت، امنیت است. کسب اطمینان از امنیت یک اپلیکیشن، رمزگذاری‌های مناسب برای ذخیره‌سازی داده‌ها و ارتباط با اینترنت، نیازمند اعمال تدابیر پیچیده‌ای است. حال وقتی مجبور باشید چندین مهارت گوناگون را برای وارد شدن در بازار کار یاد بگیرید، لاجرم کیفیت و قدرت کارتان پایین می‌آید.

سری به فروشگاه کافه بازار بزنید

بسیاری از کارفرما‌های ایرانی، در کنار دسته بزرگی از مهارت‌هایی که برای استخدام افراد در نظر می‌گیرند، وجود یک نمونه کار را هم الزامی می‌دانند. ممکن است در آگهی خود چنین چیزی را بیان نکنند. اما وقتی برای مصاحبه کاری مراجعه کنید، اگر نمونه کار نداشته باشید، به‌احتمال‌زیاد رد خواهید شد.

یادگیری چندین مهارت که نیازمند صرف وقت زیاد و تغییر حوزه کاری است، زمان چندانی برای تولید یک نمونه کاری خوب باقی نمی‌گذارد. البته این مسئله صرفا با در نظر این نکته است که کارفرما فقط یک نمونه کار را از شما بخواهد و نه بیشتر.

نتیجه آنکه، وب فارسی پر از وب‌سایت‌های ضعیف، بدشکل و کند و بازار اپلیکیشن‌های فارسی مثل کافه‌بازار پر از اپلیکیشن‌های ضعیف، ناقص و به‌دردنخور می‌شود. زیرا هر کسی که دنبال کار می‌گردد مجبور است یک اپلیکیشن یا وب‌سایت را به‌سرعت بنویسد و عرضه کند. بیشتر این اپلیکیشن‌ها حتی اگر خود ناقض حریم خصوصی کاربران نباشند، احتمالا هیچ‌گاه راهی برای ورود به فروشگاه پلی گوگل نخواهند داشت. زیرا احتمالا نقص‌های امنیتی جدی دارند.

در دنیا چه خبر است؟

اخیرا سندی از شرکت تلگرام درز کرده است که خبر از برنامه آینده توسعه این شرکت می‌دهد. قبلا هم در تجارت‌نیوز مقاله‌ای در مورد آن منتشر کرده‌ایم. در بخشی از این سند، اعضای شاخص تیم کاری توسعه‌دهنده نیز معرفی شده است. کمی تامل در حوزه کاری هرکدام از این افراد نتایج بسیار جالبی به دست می‌دهد.

در این تیم، ۴ نفر کارشان برنامه‌نویسی سرور، سیستم‌های ذخیره‌سازی و رمزگذاری است. این چهار نفر مسلط به زبان‌های ++C/C و KPHP هستند.

یک نفر برنامه‌نویس اندروید در زبان جاوا، دو نفر برنامه‌نویس آی‌او‌اس در زبان‌های C Objective و Swift، یک نفر توسعه‌دهنده برنامه‌های قابل‌اجرا در چند سیستم‌عامل (Cross Platform) مثل لینوکس، مک و ویندوز، یک نفر برنامه‌نویس وب برای طراحی سایت و توسعه‌دهنده نسخه وبی تلگرام و آخرین نفر هم متخصص معماری سرورها و سازنده بستر ارتباطات ابری تلگرام است.

توجه داشته باشید که این تیم کاری، مجموعه اپلیکیشن‌های تلگرام را با تمام نقاط قوت چشم‌گیر آن طراحی و تولید کرده‌اند. دائما هم درحال‌توسعه آن هستند. تلگرام یک سیستم پیام‌رسانی با 180 میلیون کاربر فعال است که روزانه ۵۰۰ هزار کاربر جدید نیز به این عدد اضافه می‌شوند. این تیم می‌خواهند مدرن‌ترین زنجیره بلوکی دنیا را ارائه دهد و طبق برآوردها، تا سال ۲۰۲۲، یک میلیارد کاربر فعال خواهند داشت. نکته مهم قضیه این است که اعضای شاخص این تیم کاری، هر یک فقط در یک یا دو حوزه خاص کامپیوتر تخصص دارند.

کارفرماهای ایرانی چه می‌توانند یاد بگیرند؟

اگر همین بحث را با اکثر کارفرماهای ایرانی انجام دهید، احتمالا جواب‌های آشنایی به شما خواهند داد. احتمالا به شما می‌گویند « کیفیت نیروی کار در ایران پایین است و آن‌ها نمی‌توانند کسانی را که واقعا بلد هستند، پیدا کنند». کیفیت پایین کار نیروی کار در ایران، نه‌تنها به سیستم آموزشی بلکه به خود کارفرما‌ها هم بستگی دارند.

واقعیت قضیه این است که توانایی‌های مدیریتی و دانش خود کارفرماها هم چندان تعریفی ندارد. وقتی خود این مدیران، سطح‌ دانش و تخصصشان به‌اندازه کافی بالا نیست، از استخدام افراد سطح بالا امتناع می‌کنند. از سویی همین پایین بودن دانش و تخصص مدیران باعث می‌شود، سمت‌های شغلی عجیبی تعریف کنند که در بهترین شرکت‌های فناوری دنیا نیز نمی‌توانید پیدا کنید. سمت‌های شغلی که تعریف می‌کنند تناسبی با واقعیت‌های ممکن ندارند و به زبان دیگر، این تصویر را تداعی می‌کند که کارفرما هم خدا را می‌خواهد و هم خرما را. بدیهی است که با این نگاه، هم از خدا می‌مانند و هم از خرما.

رزومه‌هایی پوچ و عالی

سوی دیگر این قضیه، نرخ بیکاری بالا است. کارجویان برای اینکه بتوانند شغلی برای خود دست‌وپا کنند، مجبور هستند برای پر کردن رزومه و لیست‌ مهارت‌های خود، صرفا با اندکی کار کردن در هر یک از این حوزه‌ها، روزمه بلند بالایی که حاکی از تسلط آن‌ها بر موضوعات مختلف است، ارائه دهند. رزومه‌ای که بیشتر موارد آن صرفا «آشنایی» است و نه «تسلط». اما برای کارفرما، آشنا بودن چندان امتیازی محسوب نمی‌شود. شما باید مسلط باشید.

رویه استخدام بیشتر کارمندان را مجبور می‌کند که در مورد توانایی‌های خود دروغ بگویند.

در این میان افرادی که به‌جای چندین حوزه کاری، فقط در یک یا دو حوزه واقعا مسلط هستند، با دیدن چنین لیست بزرگی از مهارت‌های لازم برای کار، ناامید می‌شوند. احتمالا برای هیچ شغلی رزومه نمی‌فرستند و درنهایت هم مجبور می‌شوند مهاجرت کنند.

کلام آخر

سیستم آموزشی کشور پر از مشکل است. خروجی این سیستم، آدم‌های کم‌سواد و نابلد هستند. اما این‌ افراد همه کارجو نیستند. کارفرماها و مدیران هم در همین سیستم، آموزش دیده‌اند. مسئله مهم‌تر این است که به دلیل امکاناتی که در دست این کارفرماها و مدیران است، تاثیر عملکردهای غلط این افراد، بسیار بزرگ‌تر از مجموعه خودشان است.

اگر ما نیروی کار متخصص می‌خواهیم، پیش از همه، باید مدیران و کارفرماهای کار بلد داشته باشیم. یا اگر خودمان مدیر هستیم، باید حداقل متوجه باشیم که ما هم «چیزهایی را نمی‌دانیم». می‌توانیم با چند کانال یوتیوب، چند کتاب، کمی جستجو در اینترنت و مطالعه مطالب سطح بالا، چیزهای زیادی را بیاموزیم. یا لااقل به افراد متخصص مراجعه کنیم. مهم‌ترین نکته این است که بپذیریم از ماست که بر ماست و هر اصلاح و بهبودی ممکنی از «من» شروع می‌شود و نه از «آن‌ها».