منافع پشت پرده عده‌ای از یک قانون تجارت
در خبرها آمده است که اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور، مصوبه مجوز واردات آناناس و انبه در قبال صادرات سیب درختی ایران را برای اجرا ابلاغ کرد. هیئت وزیران در جلسه ۱۷ آذر ۱۳۹۸ به پیشنهاد وزارت صنعت،معدن و تجارت و به استناد اصل یکصد‌و‌سی‌و‌هشتم قانون اساسی به منظور حمایت از صادرات سیب درختی، واردات هر کیلوگرم انبه یا آناناس را صرفاً در مقابل صادرات سه کیلوگرم سیب درختی تا پایان سال ۱۳۹۸ مجاز کرد.
سیاست واردات در مقابل صادرات چند سال قبل هم برای موز و سیب درختی اعمال شد، به‌طوری که در قانون مقررات صادرات و واردات سال ۱۳۹۵ آمده است که «براساس مقررات جدید صادرات و واردات در سال ۹۵، تعرفه واردات موز از ۴به ۲۶ درصد افزایش یافته و این مصوبه از ابتدای سال‌جاری لازم الاجرا است. در همین حال، اگر به ازای واردات هرکیلوگرم موز یک‌و‌نیم کیلوگرم سیب درختی صادر شود، مجموع حقوق گمرکی و سود بازرگانی یک کیلوگرم موز پنج درصد تعیین می‌شود. این قانون از ابتدای سال ۱۳۹۵ لازم الاجرا است.»
سیاستگذاری سال ۹۸ با سال ۹۵ در این نکته مشترک است که هدف اصلی تشویق صادرات سیب و به‌نوعی حمایت از تولید داخلی (صدور مازاد تولید و جلوگیری از کاهش شدید قیمت در بازار به نفع تولیدکننده) بوده اما یکی با محدودیت واردات در مقابل صادرات و دیگری از طریق تخفیف مالیات تعرفهای هدفگذاری شده است. دیگر آنکه کالای وارداتی در سال 98 انبه و آناناس و در سال 95 موز بوده است.
اگر به اخبار منتشر شده در خصوص سیاست واردات موز در قبال صادرات سیب درختی در سال 1395 توجه شود انتقادات زیادی به این سیاست شد که در نهایت اجرای این سیاست متوقف شد. نمونه‌هایی از انتقادات اجرایی شدن این سیاست را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد : «تاجران سیب‌های بی‌کیفیت را با قیمت ناچیز خریداری می‌کردند و پس از گذشتن از مرزها آن را دور می‌ریختند و معدوم می‌کردند تا بتوانند از تعرفه پنج درصدی واردات موز استفاده کنند» ، «سیاست‌‌گذاری‌های یک‌شبه که بدون مشارکت بخش خصوصی تدوین و ابلاغ می‌شود نمی‌تواند پایدار باقی بماند» ، «تعداد وارد کنندگان اصلی موز به کشور بسیار محدود هستند و به نوعی واردات این محصول برای اشخاصی مانند آقای "الف" حالت انحصاری دارد. به‌همین دلیل بخشنامه تخفیف تعرفهای حاصل از صادرات سیبب را واردات موز جمع زیادی از صادرکنندگان و واردکنندگان را در این موضوع دخیل نمی‌کند.» البته از نظر علمی این سیاست هم با انتقادهایی روبرو بود که اقتصاددانان کمتر به آن پرداختند.
امسال دوباره سیاست بازار در مقابل بازار ارائه شده است به این سیاست انتقادهای وارد است که در این نوشتار به چند مورد مهم آن اشاره می‌شود:
1-طرح توجیهی برای اعمال این سیاست تهیه نشده و مشخص نیست سیاستگذار از اجرای این سیاست انتظار چه خروجی و پیامدی دارد که قابل اندازهگیری و ارزیابی باشد؟ با اجرای این سیاست اگر سال پایه را سال 1397 قرار دهیم میزان صادرات سیب درختی (کد تعرفه 08081000) طبق آمار گمرک 419 هزار تن به ارزش 225 میلیون دلار و قیمت صادراتی هر‌کیلو 54 سنت بوده است، پس از اجرای این سیاست چند درصد افزایش در صادرات سیب را با توجه به سال 1397 پیش‌بینی و برآورد شده است؟ چقدر پس از اجرای این سیاست با افزایش صادرات، احتمال افزایش قیمت سیب در داخل وجود دارد؟ پیش‌بینی میزان واردات انبه و آناناس و قیمت آن چقدر است؟
آیا تغییری دارد؟ به چه میزان؟ در سال 1397 واردات آناناس (کد تعرفه08043000) در حدود 9 هزارتن به ارزش 8 میلیون دلار بوده که قیمت واراداتی هر‌کیلو آناناس در حدود 93 سنت بوده است. واردات انبه (گلابي هندي، انبه و منگوتين با کد تعرفه 08045000) در حدود 18 هزار تن به ارزش 13 میلیون دلار به قیمت وارداتی هر‌کیلو 71 سنت وارد کشور شده است. هیچ ارقام و درصدی ارائه نشده تا بتوان در حین اجرای سیاست و بعد از آن،سیاست را ارزیابی نمود. قابل توجه است که گمرگ نیز ارائه آمار و اطلاعات تجارت سال 98 را که ماهیانه منتشر می‌کرد از اردیبهشت ماه متوقف نموده و امکان تحلیل سیاست را از کارشناسان گرفته است. چرا آمار سال 98 محرمانه شد؟
2- نکته دیگر کد تعرفه انبه هست که جداگانه نیست و با گلابي هندي و منگوتين یکجا تجارت آن ثبت می‌شود. چطور می‌شود بعد از اجرای سیاست، اعدادتجارت انبه را ارزیابی نمود که چه تغییری در میزان واردات و بازاراهای وارداتی این محصول انجام شده است.
3-چرا سیب؟ به منظور تشویق صادرات چرا فقط سیب در نظر گرفته شده است و سایر محصولات دارای مزیت رقابتی به عنوان سبد کالای صادراتی برای حمایت و تشویق در نظر گرفته نشده است. چرا در مقابل انبه و آناناس مد نظر سیاست بازار در مقابل بازار است .
4- سیستم نظارت و کنترل برای اجرای بهینه سیاست و دستیابی به اهداف مشخص چیست؟ در سال گذشته، صادرکنندگان در حدود 419 هزار تن سیب صادر کرده‌اند . در سال جدید اگر همان میزان سال گذشته صادر شود، عملا تغییری در صادرات ایجاد نشده است. با چه سیستمی قرار است دستیابی به هدف اصلی سیاست یعنی افزایش صادرات سیب و ارزآوری کنترل و رصد و پایش شود؟
5- نکته مهم که همواره به فراموشی سپرده می‌شود این است که صادرات به معنای پوشش مازاد تولید نیست. در ادبیات موضوع کالاهای صادراتی برای بازار صادراتی تولید می‌شوند یعنی دقیقا بر اساس نیاز مشتری تولیدصادرات محور است. از این رو هر تولیدی با هر مشخصه‌ای که با مازاد عرضه روبرو شود، دارای پتانسیل صادراتی نیست. برای صادرات، تولید صادراتی نیاز است که بتواند در رقابت با محصول رقبا، سهمی از بازار را به خود اختصاص داده و این سهم در طول زمان پایدار باشد.
این مهم را مفهوم زنجیره ارزش دنبال می‌کند. به عبارتی در زنجیره ارزش محصول سیب ، تعیین می‌شود چه میزان تولید با چه مشخصاتی برای مصرف داخلی به‌صورت تازه خوری یا نهاده واسطه صنایع فرآوری بوده و چه میزان و با چه خصوصیاتی برای صادرات تولید شود.
در این زنجیره صادرکننده با تعامل نزدیک با تولیدکننده برای بازار تولید کرده و نیازها و خصوصیات بازار را در برنامه تولید لحاظ می‌کنند تا از این طریق مدیریت تولید و بازار توام انجام شود. با این نوع سیاستها نمی‌توان توسعه صادرات را به‌وجود آورد، توسعه صادرات نیازمند استراتژی و ساماندهی و قانون مداری زنجیره ارزش محصول است .
6-نکته دیگر بر اساس چه معیارهایی سه کیلو سیب درختی در مقابل یک کیلو واردات آناناس و انبه در نظر گرفته شده است؟ چرا چهار کیلو نیست یا رقمی دیگر؟ با چه معیارهایی سنجیده شده است که به ازای یک کیلو واردات انبه و اناناس باعث تشویق صادرات سه کیلو سیب درختی می‌شود و مشکل صادرات سیب حل می‌شود؟ آیا تنها با این سیاست و بدون توجه به مشکلات صادرات سیب و سایر ابزارهای حمایتی می‌توان انتظار افزایش صادرات سیب را داشت؟
7- حرفه‌ای بودن و تخصصی عمل کردن در بحث تجارت خارجی یکی از موضوعاتی است که همواره مورد فراموشی قرار گرفته است. آیا صادرکننده حرفه‌ای سیب درختی شناختی از بازار آناناس و انبه دارد و برعکس؟ چگونه تاجر شناخت بازار، برقراری ارتباطات با تاجر خارجی، کشف قیمت و کیفیت محصول و از این قبیل را بدون اینکه سابقه در واردات آناناس و انبه یا صادرات سیب را داشته باشد، می‌تواند کارآمد با کمترین هزینه و بالاترین کیفیت و استاندارد به سرانجام برساند؟
در سال 1397 در حدود 74 درصد میزان صادرات سیب درختی به سه کشور عراق، افغانستان و روسیه بوده است . 94 درصد آناناس از فیلیپین و 99 درصد واردات گلابي هندي، انبه و منگوتين از پاکستان بوده است. چگونه یک تاجر به این بازارهای مجزا ، تخصصی و حرفه ای وارد شود؟
8- به‌فرض اینکه مجوز واردات آناناس و انبه به‌میزان واردات سال 97 یعنی 27 هزارتن باشد، در مقابل هر کیلو واردات آناناس و انبه 3 کیلو سیب صادر شود به میزان 81 هزار تن سیب صادر خواهد شد، یعنی علاوه بر 419 هزار تن سیبی که سال 97 صادر شده قرار است 81 هزار تن به آن اضافه شود. آیا این رقم دست یافتنی است؟ چطور قرار است میزان صادرات سیب ناشی از این سیاست محاسبه شود؟
اگر صادر کننده‌ای، صادرات همیشگی خودش راداشته باشد و از این امتیاز واردات آناناس هم استفاده کند، سیاست عملا ناکارآمد می‌شود چون در صورت نبود این سیاست این مقدار صادرات انجام می‌شد. سیاست موقعی کارآمد است که بتوان اثبات به هدف را سنجش نمود.
9- نکته آخر بحث حکمرانی خوب است. موضوع بازار (داخلی و خارجی) و مدیریت آن یکی از موضوعاتی است که تعامل و همکاری هر سه نهاد حکومت، جامعه مدنی و بخش خصوصی را در قالب مفهوم حکمرانی ایجاب می‌کند. تعداد بازیگران متفاوت در بازار و زنجیره ارزش، اولویتها، منافع و سلایق متفاوت و گاها متضاد با هم و پیچیده در میان آنان طلب می‌کند فرآیندی برای توافق و بازی بردبرد میان بازیگران مختلف طراحی و اجرا شود یعنی همان حکمرانی خوب.
دولتها برای تنظیم بازار مواد‌غذایی و به‌ویژه محصولات کشاورزی دخالت می‌کنند و با سیاستگذاری مناسب هدایت و کنترل بازار را به سرانجام میرسانند. در واقع دولت با حکمرانی خوب(یعنی هر سه نهاد با تعامل با هم) اساس و شالوده توافق بین بازیگران زنجیره ارزش از تولید تا مصرف را طرح‌ریزی و هدایت می‌کند .
مشارکت و همدلی و همزبانی هر سه نهاد با هم و توافق بر رفتارهای مشخص شده بر ای هر نهاد و بازیگر آن، با اجماع و توافق حاصل می‌شود که همه خود را در بازی شریک دانسته و بازی برد برد رقم بخورد نه اینکه در این فرآیند گروهی خود را متضرر و بازنده تلقی نموده و بنابراین برای جبران ضرر و خسارت به اقداماتی دست بزنند که سیاست دولت و رفتار سایر بازیگران را خنثی و بی اثر و چه بسا ناکارآمد جلوه دهند.
از این‌رو به‌منظور اثر بخشی سیاستگذاری در بخش کشاورزی نیازمند همراه نمودن همه ذینفعان با سیاست است و این مهم با تعامل سازنده و شنیدن نظرات و مشکلات هر یک از بازیگران زنجیره عرضه تحقق می‌یابد . آیا در این تصمیم‌سازی حکمرانی خوب اتفاق افتاده است (همه بازیگران و ذینفعان موافق بودند)؟ آیا شاهد دور زدن سیاست و ناکارآمدی آن نخواهیم بود همانند سیاست سال 95؟ با قاچاق آناناس و انبه چه خواهد شد؟
نظرات