نفس های آخر آبخوان ها؛ از کرمان تا فارس
فرونشست در دشت‌ها از برداشت بی‌رویه آب از آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد. البته در این میان عوامل دیگری مانند خشکسالی‌های مستمر نیز در تشدید فرونشست نقش مهمی دارند. بدین معنا که فشار بر منابع آب زیرزمینی با نامهربانی در طبیعت همزمان شده و در نتیجه رخداد پدیده فرونشست پدید می‌آید.
«رضا شهبازی»، مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، تسریع روند فرونشست در رفسنجان را تأیید نکرده و می‌گوید: شهرستان رفسنجان بیش از ۵۰ سال است که با فرونشست دست و پنجه نرم می‌کند. در حقیقت ویژگی‌های آبخوان این منطقه، روند استمرار پدیده فرونشست را ایجاد کرده و آن را نه تنها در کرمان بلکه در مناطق دیگر مانند دشت مرودشت فارس نیز پدیدار کرده است. با این حال، اگرچه طی سال‌های گذشته فشار بر منابع آب کشور افزایش پیدا کرده، اما اتفاق خاصی در فرونشست رفسنجان رخ نداده تا ما آن را از مناطق دیگر مستثنی کنیم.
مرگ آبخوان‌ها
وی می‌افزاید: ویژگی‌های زمین‌شناسی و فشار بر منابع آب منطقه باعث می‌شود تا در منطقه‌ای شاهد ایجاد فرونشست با سرعت بیشتر و در منطقه‌ای دیگر با سرعت آرام‌تر باشیم. رفسنجان یکی از اولین دشت‌ها در کشور است که تخلیه آبخوان را تجربه کرده و از دهه ۴۰ به بعد با پدیده فرونشست مواجه شده است. «رضا شهبازی» خاطرنشان می‌کند: فرونشست در دشت‌ها از برداشت بی‌رویه آب از آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد. البته در این میان عوامل دیگری مانند خشکسالی‌های مستمر در تشدید فرونشست نقش مهمی ایفا می‌کنند. بدین معنا که فشار بر منابع آب زیرزمینی با نامهربانی در طبیعت همزمان شده و در نتیجه رخداد پدیده فرونشست پدید می‌آید.
در نتیجه با استمرار خشکسالی‌های پیوسته، تغییرات اقلیمی حادث شده و پدیده فرونشست رخ می‌دهد. طبق گفته این مقام مسئول، با ایجاد فرونشست و فشردگی لایه‌های زمین، ارتباط میان آب سطحی که تغذیه‌کننده منابع آب سطحی است با آبخوان، به مرور زمان قطع می‌شود. در چنین شرایطی، لایه‌های زمین فشرده شده و قابلیت نفوذ آب در زمین به حداقل می‌رسد؛ بنابراین هنگام بارندگی‌ها، آب طبق روال طبیعی داخل زمین نشده و تبدیل به سیلاب می‌شود. البته در این میان، نباید از تغییر الگو‌های بارش باران غفلت کرد. بدین معنا که بارش‌هایی که به صورت گسترده در فصول بارانی به عنوان منابع آبی آسمانی دریافت می‌کرد، به یکباره به بارش‌های سیلابی کوتاه مدت با شدت بالا تبدیل شده و این امر بر قابلیت سیلابی شدن بارش‌ها می‌افزاید.
ویژگی‌های متفاوت زمین‌شناختی
مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور ادامه می‌دهد: ممکن است در یک منطقه به دلیل ویژگی‌های متفاوت زمین‌شناختی، پدیده فرونشست در مدت طولانی‌تری ایجاد شده و در دشت و منطقه‌ای دیگر در کوتاه مدت رخ داده و پس از آن متوقف شود. البته این توقف لزوماً به معنای رخداد اتفاق خوبی در منطقه نیست؛ چرا که ممکن است این اتفاق، به دلیل تخلیه کامل آب آبخوان یا قابلیت فشردگی رسوبات آبخوان رخ داده باشد. طبق گفته این کارشناس زمین‌شناسی، در فرونشست بخش گسترده‌ای از زمین در محور قائم به سمت پایین حرکت کرده و معمولاً احساس نمی‌شود. این حرکت به مرور زمان، زیرساخت سازه‌های مختلف را جابه‌جا کرده و آنها را در مواجهه با سایر مخاطرات مانند زمین لرزه آسیب‌پذیرتر می‌کند. از طرفی سازه‌هایی که در مرز فرونشست نامتقارن قرار می‌گیرند، آسیب‌پذیرتر بوده و فرونشست به صورت ترک و شکستگی پدیدار می‌شود.
برداشت بی‌رویه آب ممنوع!
«رضا شهبازی»، پدیده فرونشست را زاییده سوءمدیریت در منابع آب کشور توصیف کرده و خاطرنشان می‌کند: مهم‌ترین راهکار برای جلوگیری از گسترش فرونشست این است که همین حالا و بدون اتلاف وقت، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی را متوقف کنیم. البته تحقق این امر به سازوکار گسترده‌ای مانند تعریف منابع آب جایگزین، پشتیبانی خوب بیمه، افزایش بهره‌وری آب و... نیازمند است. مشکل اینجاست که ما سال‌های متمادی، آب زیادی را از منابع زیرزمینی استحصال کرده و در نتیجه بهره‌وری مناسب آب را کاهش داده‌ایم. باید توجه داشت که هر یک از بخش‌های اصلی مصرف آب (شرب، کشاورزی و صنعت) ملزمند با ارائه راهکار‌ها و ایده‌های جدید، بهره‌وری آب را افزایش دهند. بدین معنا که از یک واحد آب، بیشترین مصرف و کمترین تلفات را داشته و با کاهش فشار بر منابع آب، تولیدات و اقتصاد را رونق دهیم.
مدیرکل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، راه‌اندازی بازار آب در برخی از استان‌ها را راهکاری جدید و مؤثر برای افزایش بهره‌وری آب معرفی کرده و خاطرنشان می‌کند: باید آب قیمت داشته باشد تا به عنوان یک نهاده ارزشمند تلقی شده و به سهولت از دست نرود.
باید توجه داشت که میزان آب در جای جای کشور با توجه به شرایط اقلیمی، زمین‌شناسی خاص و... متفاوت بوده وقیمتش نیز متغیر است. به طور مثال آب در سرشاخه‌های کارون یک قیمت داشته و در کوهرنگ قیمتی دیگر. ارزش‌گذاری آب فارغ از اینکه مردم یا دولت هزینه آن را پرداخت کنند، یکی از روش‌های قدردانی و بهادادن به این نهاده ارزشمند است. در این میان، نقش آموزش برجسته‌تر می‌شود، چرا که آگاهی پایه اصلی هر توسعه محسوب شده و منابع طبیعی میراثی از گذشتگان و امانتی برای آیندگان تلقی می‌شوند؛ بنابراین همگی باید امانتداران خوبی باشیم و از ظرفیت‌های منابع آب زیرزمینی در کشور نهایت بهره‌وری مناسب را داشته باشیم.
نظرات