از فرصت صادرات تا بحران نبود انرژی/ ایران از صادرکننده بالقوه گاز به اروپا به واردکننده گاز از روسیه تبدیل شد!

به گزارش تجارت نیوز،

پس از آغاز جنگ میان روسیه و اوکراین، تغییرات عمده‌ای در بازار گاز اروپا و روابط ژئوپولیتیکی کشورها ایجاد شد. صادرات گاز روسیه به اروپا، با شروع جنگ کاهش چشمگیری یافت و در ادامه کشورهای متعددی درصدد استفاده از ظرفیت ایجاد‌شده برای صادرات گاز به اروپا و جایگزین کردن گاز روسیه برآمدند.

خلاء ایجادشده در زمینه صادرات گاز به اروپا، مورد توجه کشورهایی مانند ترکیه، مصر، نیجریه، الجزایر، لهستان، قطر، نروژ و... بود. البته نکته مهم در این زمینه، خیز ایران برای جایگزینی گاز روسیه بود. موضوعی که ظرفیت بالقوه آن وجود داشت اما نهایتاً به دنبال تشدید بحران کمبود گاز در کشور و البته تحریم‌های بین‌المللی و مشی سیاسی دولت سیزدهم هیچ‌گاه محقق نشد.

مسئولانی که در زمان جنگ روسیه و اوکراین از زمستان سخت برای اروپایی‌ها خبر می‌دادند، در فصول سرد سال جاری، با کمبود گاز در کشور دست به گریبان شده‌اند. حال ایران به جای استفاده از خلاء ایجادشده و شروع صادرات گاز به اروپا، درگیر واردات گاز از روسیه است.

آن‌طور که رویترز گزارش داده، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، در راستای تلاش مسکو برای متنوع کردن جریان صادرات گاز خود اعلام کرد: روسیه ممکن است حداکثر ۵۵ میلیارد مترمکعب گاز در سال به ایران عرضه کند. در واقع عرضه گاز روسیه به ایران، می‌تواند به ۵۵ میلیارد مترمکعب در سال برسد اما ابتدا باید در حجم اندک حداکثر دو میلیارد متر مکعب آغاز شود.

بر اساس گزارش رویترز، شرکت گازپروم، در ژوئن سال میلادی گذشته، یک تفاهم‌نامه با شرکت ملی گاز ایران را برای عرضه گاز روسیه از طریق خط لوله به ایران، امضا کرد. اما مسیرهای احتمالی برای این خط لوله، فاش نشده‌اند. وزیر نفت ایران در آن زمان گفته بود: ایران روزانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب گاز از روسیه دریافت می‌کند که به حدود ۱۱۰ میلیارد متر مکعب در سال می‌رسد.

خط لوله نورد استریم و جایگزین‌های آن

حجم ۵۵ میلیارد مترمکعب گاز بیان‌شده از سوی پوتین، مشابه میزان گازی است که از روسیه و از طریق خط لوله نورد استریم ۱ به اروپا می‌رسید؛ خط لوله‌ای که در انفجارهای سال ۲۰۲۲ آسیب دید.

خط لوله نورد استریم شامل دو خط لوله انتقال گاز از روسیه به آلمان بود که به نام نورد استریم ۱ و ۲ شناخته می‌شد. نورد استریم ۲، وظیفه انتقال روزانه 150 میلیون مترمکعب گاز روسیه به اروپا را بر عهده داشت. اما جنگ موجب شد آلمان این پروژه را متوقف کند و یکی از پیامدهای متوقف شدن پروژه این خط لوله، کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه بود.

در جریان به تعویق افتادن صدور گواهینامه این خط لوله، خط لوله گاز طبیعی 850 کیلومتری لهستان و نروژ به نام بالتیک پایپ از دانمارک افتتاح شد. این خط لوله به عنوان جایگزینی برای خط لوله نورد استریم یک و دو معرفی شد.

یکی دیگر از جایگزین‌های مهم خط لوله نورد استریم، خط لوله گاز ترانس-صحرا بود. این خط لوله چهار هزار کیلومتری از نیجریه آغاز شده و در الجزایر پایان می‌یابد. ظرفیت انتقال گاز طبیعی این خط لوله روزانه معادل ۸۰ میلیون متر مکعب است.

آفریقا تاکنون یک صادرکننده ثابت گاز به اروپا بوده و حدوداً 18 درصد واردات گاز اروپا از کشورهای آفریقایی صورت می‌گیرد. صادرات به اروپا از طریق الجزایر به اسپانیا و از لیبی به ایتالیا انجام می‌شود. توافق‌نامه خط لوله گاز ترانس صحرا از سوی مقامات الجزایر، نیجریه و نیجر در سال 2009 امضا و در سال 2022، در بطن بحران انرژی در اتحادیه اروپا و حمله روسیه به اوکراین، احیا شد.

همچنین، اروپا در پی جایگزینی واردات از روسیه، به ترکیه و آذربایجان نیز روی آورد.

جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۲۰ صادرات گاز به اروپا را آغاز کرد و هم‌اکنون نیاز برخی کشورهای اروپایی مانند یونان، ایتالیا، رومانی، بلغارستان و صربستان را تامین می‌کند. آذربایجان بر اساس توافق‌نامه‌ای که میان کمیسیون اروپایی و دولت باکو در تابستان سال 1402 امضا شد، قرار است صادرات گاز به کشورهای اروپایی را تا سال ۲۰۲۷ به ۲۰ تا ۲۵ میلیارد متر مکعب برساند. 

این جایگزینی‌ها نشان از تغییرات جدی در روابط ژئوپولیتیکی کشورها داشت. در واقع کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه، از اولین نشانه‌های تغییر جایگاه کشورها در زمینه صادرات و واردات گاز بود.

در راستای تغییرات بازار گاز جهانی، از ترکیه، مصر و الجزایر گرفته تا لهستان، قطر، نروژ و... روند تجارت گاز دستخوش تغییرات بسیاری شد. اما در این میان، با اینکه ایران می‌توانست از ظرفیت به وجود آمده استفاده کند اما به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و کمبود گسترده گاز در کشور، نه‌تنها به صادرکننده گاز به اروپا تبدیل نشد، بلکه اکنون مجبور به واردات گاز از روسیه شده است.

صادرات گاز ایران به اروپا؛ اقدامی عملی یا خیالی باطل؟

استفاده از ظرفیت صادرات گاز ایران به اروپا، مستلزم بهبود روابط بین‌الملل بوده و با وجود تحریم‌‎‌ها، چنین اقدامی تاکنون میسر نشده است. موضوع مهم دیگر در این زمینه، کمبود شدید گاز در کشور بوده که گریبان‌گیر صنعت و شبکه خانگی شده است.

البته در کنار تمام این محدودیت‌ها، شایان ذکر است طرح‌هایی که برای صادرات گاز طبیعی به اروپا پیشنهاد شده بود، در واقع به دلیل ممانعت ایران و مشکلات تحریم‌های بین‌المللی در دستور کار قرار نگرفت.

برای مثال، خط لوله‌ تاناپ، خط لوله‌ای است که از جمهوری آذربایجان شروع شده و پس از ورود به ترکیه، امکان صادرات گاز کشورها را به اروپا فراهم می‌کند؛ این خط لوله با اینکه از مسیر آذربایجان و ترکیه می‌گذرد، اما برای استفاده سایر کشورهای عرضه‌کننده گاز نیز باز است. ترکمنستان، ایران و کشورهای شرق دریای مدیترانه می‌توانستند گاز خود را از این طریق و از خاک ترکیه به اروپا صادر کنند. اما ایران نهایتاً توجهی به این موضوع نشان نداد و درصدد احیای روابط با کشورها نبود.

ایران می‌توانست با توجه به نیازهای کشورهای اروپایی به گاز طبیعی، از ظرفیت موجود استفاده بهینه کند. شرط این استفاده، بهبود روابط بین‌الملل و توجه به زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های موجود بوده و توجه به این ظرفیت‌ها نیز مستلزم برنامه‌ای دقیق و سازگار با واقعیت‌های موجود بود.

اما ایران نه‌تنها از ظرفیت موجود برای جایگزینی صادرات گاز به اروپا استفاده نکرد، بلکه با تشدید تحریم‌ها و تشدید کمبود گاز در کشور و البته روی‌گردانی ترکمنستان از واردات گاز به ایران، مجبور به واردات گاز از روسیه شد.

ترکمنستان به دلیل بدهی‌های متعدد ایران به این کشور، دیگر حاضر به بستن قرارداد گازی با ایران نیست. این موضوعی است که مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، در 14 آبان‌ماه در مراسم تجلیل از فعالان طرح جهش تولید در دیم‌زارها عنوان کرد. به گفته او، ترکمنستان دیگر حاضر به بستن قرارداد گازی با ایران نیست و دلیل این موضوع، پایبند نبودن ایران به تعهدات خود و بدهی به ترکمنستان است.

حال باید گفت در راستای تشدید بحران گاز در ایران و روی‌گردانی ترکمنستان از واردات گاز به ایران، کشور مجبور به واردات گاز از روسیه شده است. در واقع، کشوری که می‌توانست گاز خود را جایگزین گاز روسیه کند، اکنون به واردکننده گاز از روسیه تبدیل شده است تا بتواند تنها بخشی از بحران کمبود گاز خود را جبران کند.

برای مطالعه بیشتر صفحه سوخت و انرژی را دنبال کنید.