سارا اسلامی 
«تجارت‌نیوز» در گفت‌وگو با رئیس جامعه راهنمایان گردشگری ویژگی‌های لازم برای وزیر میراث را بررسی کرد:
نبود زیرساخت، بازار راکد و لابی گری / ۳ چالش مهم استانی در حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از ابتدای تاسیس و حتی پیش از آن، زمانی که سازمانی با همین نام بود، به یک موضوع شهرت داشته و دارد؛ حیاط خلوت گروه‌ها و اشخاص سیاسی است. این شرایط وزارتخانه‌ای را که با فرهنگ و تاریخ کشور سر و کار دارد، با انباشتی از چالش‌ها مواجه کرده است که هرکس سکان آن را بر عهده بگیرد از روز نخست کار با آنها مواجه می‌شود. محسن حاجی‌سعید، رئیس جامعه راهنمایان گردشگری، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز در مورد چالش‌های پیش روی وزیر در سطح ملی و استانی و ویژگی‌هایی که او باید داشته باشد توضیح داده است.
دولت چهاردهم که از روز هفتم مرداد به صورت رسمی آغاز به کار کرده، با معرفی فهرست وزیران پیشنهادی رئیس‌جمهور به مجلس وارد مرحله جدیدتری شده است. کمیسیون‌های مختلف مجلس از روز بیست و دوم مرداد کار رسیدگی به صلاحیت این افراد را آغاز کرده‌اند. هفته دیگر نیز موضوع به صحن علنی مجلس می‌آید. روز چهارشنبه 31 مرداد نوبت به آخرین مرحله می‌رسد و نمایندگان رای نهایی خود را به صلاحیت وزیران پیشنهادی اعلام می‌کنند. در این میان، سیدرضا صالحی امیری، باید رای آنها را برای سکانداری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به دست آورد؛ در حالی که اگر موفق شود، چالش‌های زیادی در انتظار او است.
وزارتخانه فرهنگی که سیاسی شده است
وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از زمان تاسیس در سال 1398، به این گزاره معروف بوده که حیات خلوت گروه‌ها و اشخاص سیاسی است. پیش از این، سازمانی که با نامی مشابه فعالیت می‌کرد نیز به همین موضوع شناخته می‌شد. با چنین رویکری شاید طبیعی باشد که اکنون هر سه حوزه فعالیت این وزارتخانه با چالش‌های زیادی مواجه هستند. بناهای تاریخی که در معرض تخریب یا مرمت غیراصولی قرار دارند یا آب از سرشان گذشته است، بازار نامناسب صنایع دستی در داخل و خارج کشور و موانعی که صنعت گردشگری و سرمایه‌گذاری در آن را با دست‌اندازهای پرشمار و جدی مواجه کرده، تصویری تیره است که در مقابل وزیر جدید این حوزه قرار دارد.
چالش مرمت‌های غیراصولی آثار تاریخی در استان‌ها
وزارتخانه سیاسی شده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، علاوه بر چالش‌های جدی در سطح ملی، مشکلاتی نیز در محدوده استانی دارد. بسیاری از استان‌هایی که حتی معروفیتی نیز در این حوزه‌ها دارند، با کمبودها و معضلات اساسی مواجه هستند. اواخر تیر و اوایل مرداد بود که انتشار عکس‌هایی از مرمت سقف بازار وکیل، شناسنامه میراث فرهنگی و گردشگری شیراز، با ایزوگام، واکنش‌هایی را میان اهل فن و افکار عمومی برانگیخت. در آن زمان هر چند اداره کل میراث فرهنگی فارس، از اقدام خود دفاع کرد اما مهدی پارسایی، استاد دانشگاه و پژوهشگر این حوزه در گفتگو با تجارت‌نیوز اینگونه مرمت‌ها را غیراصولی دانست.
به گفته او، در شرایطی که اداره کل میراث فرهنگی فارس معمولا با کمبود بودجه مواجه است، پرداخت 100 میلیون تومان از سوی وزارت نفت به عنوان مسئولیت اجتماعی، شرایط خوبی را برای این اداره ایجاد کرده بود؛ در چنین شرایطی انتظار می‌رفت اصولی‌تر عمل کند اما به نظر می‌رسد موضوع تغییر دولت مانع از آن شده است. دکتر پارسایی همچنین تاکید کرده بود که بازار وکیل نیاز به طرح جامعی برای مرمت دارد که تاکنون تدوین نشده است. (برای اطلاعات بیشتر مطالعه گزارش میراث فرهنگی فارس به اشتباه خود افتخار می‌کند؟ پیشنهاد می‌شود.)
کمبود زیرساخت‌ها و بازاریابی نامناسب در گردشگری
شرایط در برخی دیگر از استان‌ها نیز متفاوت نیست. خوزستان، استانی با سه اثر ثبت شده در یونسکو و آثار و ظرفیت‌های پرشمار تاریخی، فرهنگی و طبیعی برای گردشگری است. در عین حال، این استان با وجود آمار بالای گردشگران داخلی به‌ویژه در مقاطعی مانند تعطیلات نوروز، با کمبود زیرساخت‌های اساسی همچون هتل و اقامتگاه مواجه است. حتی بنادر این استان دریایی، در مقاطعی شناورهای کافی برای سفرهای آبی را در اختیار ندارند.
مرتضی خاکسار کارشناس ارشد اقتصاد گردشگری چندی پیش در این زمینه در گفتگویی با تجارت‌نیوز در مورد «واقعیتی که امروز در عرصه گردشگری خوزستان وجود دارد» توضیح داده بود: «حتی اثری جهانی مانند چغازنبیل نیز آن‌گونه که انتظار می‌رود، بازدیدکننده خارجی ندارد. چراکه نه تبلیغات و بازاریابی لازم برای آن صورت گرفته و نه بسترهای لازم برای حضور گردشگران فراهم شده است. برخی از مناطق گردشگری خوزستان، حتی زیرساخت‌های لازم را برای اسکان مسافر ندارند و روی احساس امنیت مسافر و تهیه شناسه امنیت برای جاذبه‌های گردشگری استان نیز آن‌طور که باید کار نشده است.» (برای اطلاعات بیشتر مطالعه گزارش نفس تنگ گردشگری خوزستان پیشنهاد می‌شود.)
بازار راکد صنایع دستی و گردشگری
در حوزه صنایع دستی و حتی محصولی ایرانی که شهرت جهانی دارد؛ یعنی فرش نیز شرایط چندان بهتر نیست. محصولاتی که می‌توانند هم نماد فرهنگی ایران باشند و هم درآمد ارزی را نصیب کشور کنند، این روزها بازار داخلی و خارجی مناسبی ندارد. بخشی از مساله، به چالش‌های اقتصادی و درآمد مردم در داخل و بخشی نیز به تحریم‌های بین‌المللی بازمی‌گردد. رضا خلیلی، فعال محیط زیست منطقه ورزنه در شرق اصفهان در همین رابطه به تجارت‌نیوز گفته بود که این منطقه «در گذشته ظرفیت‌های خوبی در زمینه صنایع دستی و گردشگری داشت که متاسفانه از دست رفته‌اند. عدم رشد هماهنگ بخش صنایع دستی با تورم در کنار تحریم‌ها، بازار این حوزه را به شدت راکد کرده است.»
او همچنین در مورد گردشگری منطقه ورزنه نیز توضیح داده بود: «زمانی گرشگران اروپایی بسیاری به منطقه سفر می‌کردند که تحریم‌های اتحادیه اروپا، این بازار را نیز از رونق انداخته است. کویر و تپه‌های این منطقه که جاذبه گردشگری آن محسوب می‌شوند، معمولا مقصد گردشگران عرب، چینی و روس نیستند. شرایط اقتصادی کشور نیز باعث شده است که بسیاری از گردشگران داخلی به دنبال سفرهای ارزان باشند و حتی به جای اقامت در بومگردیها، در چادرهای شخصی خود ساکن شوند.» (برای اطلاعات بیشتر مطالعه گزارش معیشت جایگزین تعریف نشود، اعتراض کشاورزان شرق اصفهان ادامه می‌یابد پیشنهاد می‌شود.)
مسیر سخت سکاندار وزارتخانه
در نگاهی کلی کمبود بودجه، کاهش قابل توجه آمار گردشگران داخلی و خارجی و نبود زیرساخت‌های لازم و متناسب با ظرفیت‌ها، سوداگری‌ها، طرح‌های غیرکارشناسی و کاوش‌های غیرقانونی که در حوزه میراث فرهنگی وجود دارد و روند طولانی و پر پیچ خم دریافت مجوزهای گردشگری، از چالش‌های مهمی است که این وزارتخانه در سطح ملی و استانی با آن مواجه است. در عین حال، برخی سرمایه‌گذاری‌ها نیز برای ساخت تاسیستات گردشگری در استان‌های مختلف انجام شده که سرمایه‌گذاران توجیهات اقتصادی و ظرفیت گردشگری منطقه را در نظر نگرفته‌اند یا شرایط در طول اجرای پروژه نغییر کرده است، و در نتیجه، اکنون با بحران درآمد مواجه‌اند.
در چنین شرایطی هر شخصی که مسئولیت وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را برعهده بگیرد، گام در مسیر سختی گذاشته است.
محسن حاجی‌سعید، رئیس جامعه راهنمایان گردشگری ایران در گفتگو با تجارت‌نیوز در مورد چالش‌های پیش روی وزیر در سطح ملی و استانی و ویژگی‌هایی که سکاندار این وزارتخانه باید داشته باشد توضیح داده است.
از کمبود زیرساخت تا تصویر بین‌المللی مخدوش ایران
این فعال صنفی حوزه گردشگری، کمبود زیرساخت‌ها و روساخت‌های گردشگری در مقاصد گردشگری را یکی از مهمترین چالش‌های این حوزه می‌داند و می‌گوید: «تحریم‌های بین المللی در حوزه تکنولوژی، حمل و نقل و مراودات و همچنین توصیه به عدم سفر به ایران توسط وزارت خارجه بسیاری از کشورهای غربی و برخی کشورهای آسیایی از دیگر چالش‌های این حوزه است.»
به گفته او، ضعف آموزش و خروج نیروی انسانی متخصص صنعت گردشگری در سال‌هایی که بحران‌های متعدد اجتماعی و سیاسی و بهداشتی دامن‌گیر صنعت گردشگری بوده، تصویر بین‌المللی مخدوش شده و عدم حس امنیت برای سفر به ایران و نگرانی از بابت دستگیری در بین گردشگران بالقوه، از چالش‌های جدی حوزه گردشگری است.
حاجی‌سعید به فقدان هماهنگی بین‌بخشی و بین سازمانی اشاره می‌کند و می‌افزاید: «اکنون این حوزه با سهم‌خواهی‌های برخی وزارتخانه‌ها از موضوعاتی مواجه است که هویت گردشگری دارند اما به نوعی باید با دیگر حوزه‌ها تعامل داشته باشند؛ از جمله موضوع گردشگری سلامت و وزارت بهداشت یا ساخت مجتمع های گردشگری بین راهی و وزارت راه.»
به گفته او، خارج شدن سفر از سبد خانوارها به دلیل مشکلات اقتصادی مردم و تعطیلی یا غیر اقتصادی بودن بومگردیها بواسطه فقدان گردشگران ورودی و کاهش اقامت گردشگران داخلی در اقامتگاه‌های مجاز، از دیگر چالش‌های جدی است که وزیر انتخابی با آن مواجه می‌شود.
او همچنین مهاجرت راهنمایان گردشگری، جایگاه و رتبه پایین ایران در بازارهای بین‌المللی سفر و بودجه ناچیز تبلیغات گردشگری را از دیگر چالش‌های این حوزه در سطح ملی می‌داند.
کمبود نیروهای ماهر در استان‌ها
رئیس جامعه راهنمایان گردشگری ایران در مورد چالش‌های استانی گردشگری نیز به کمبود زیرساخت‌های گردشگری اشاره می‌کند و می‌افزاید: «بسیاری از استان‌ها با کمبود مراکز رفاهی و خدمات گردشگری مدرن مواجه هستند. همچنین تبلیغات ناکافی و ضعف در برندسازی نیز از چالش‌های مهم این حوزه است. بسیاری از مناطق گردشگری استان‌ها به خوبی معرفی نمی‌شوند و توریست‌های داخلی و خارجی از آنها بی‌اطلاع‌اند. برخی از آنها حتی بودجه کافی برای چاپ یک کتابچه را هم ندارند.»
او ادامه می‌دهد: «بسیاری از استان‌ها با چالش کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص در زمینه مدیریت و بازاریابی گردشگری مواجه هستند و باید دانش‌آموختگان این رشته‌ها را در ادارات کل استانی به کار گرفت.»
میراث فرهنگی در اولویت استان‌ها نیست
حاجی‌سعید همچنین در مورد چالش‌های میراث فرهنگی به تقابل ارزش‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «در برخی استان‌ها ساخت یک مرکز مذهبی با هر نوع سازه و ارتفاع و حتی با تخریب بناهای مجاور، به عنوان اولویت مذهبی در تقابل با اولویت حفاظت از میراث فرهنگی قرار می‌گیرد. این موضوع منجر به بی‌توجهی به ارزش‌های میراثی می‌شود.»
به گفته او، کمبود آگاهی عمومی و عدم آگاهی مردم و مسئولان نسبت به اهمیت میراث فرهنگی و ضرورت حفاظت از آنها، یکی از چالش‌های اصلی این حوزه است.
رئیس جامعه راهنمایان گردشگری، کمبود بودجه برای حفظ و مرمت آثار تاریخی را یکی دیگر از چالش‌های این حوزه می‌داند و می‌افزاید: «بسیاری از استان‌ها با کمبود بودجه برای حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی خود مواجه هستند. از سوی دیگر تخریب و تغییر کاربری آثار تاریخی از چالش‌های جدی آنهاست.»
حاجی‌سعید توضیح می‌دهد: «برخی از آثار تاریخی به دلیل توسعه شهری و عدم نظارت کافی، تخریب می‌شوند یا تغییر کاربری می‌‌دهند. برخی مواقع بین شهرداری، استانداری، نماینده مجلس یا دیگر مسئولان با مدیرکل میراث فرهنگی استان، اختلاف نظرهای جدی در این زمینه ایجاد می‌شود. در برخی مواقع، مدیران ارشد استانی تغییر مدیرکل را راهی برای رسیدن به نتیجه می‌بینند.»
به گفته او، حفاری غیر مجاز، قاچاق و سرقت آثار تاریخی که در برخی مناطق به دلیل ضعف در نظارت و حفاظت رخ می‌دهد، از دیگر چالش مهم استانی است.
چالش فروش و گسترش محصولات تقلبی در بازار صنایع دستی
حاجی‌سعید در حوزه صنایع دستی نیز به «نبود تنوع و نوآوری در ارائه محصولات» اشاره می‌کند و می‌افزاید: «عدم توجه به نیازهای بازار و نوآوری در طراحی و تولید محصولات، باعث کاهش تقاضا و رقابت‌پذیری این صنعت شده است. همچنین تولیدکنندگان صنایع دستی در بسیاری از استان‌ها با مشکل بسته‌بندی مواجه هستند که این موضوع گاه منجر به عدم استقبال خریداران می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «تولیدکنندگان صنایع دستی در بسیاری از استان‌ها با مشکل فروش محصولات خود به دلیل نبود بازارهای مناسب مواجه‌اند. در این میان رکود گردشگر ورودی، لطمه جدی به بازارهای اصلی صنایع دستی کشور وارد کرده است.»
به گفته او، رشد صنایع دستی تقلبی و فاقد کیفیت و آسیب به اعتبار و بازار این صنایع، کمبود حمایت‌های مالی و عدم دسترسی به تسهیلات بانکی و فقدان آموزش و انتقال مهارت‌ها از دیگر چالش‌های مهم این حوزه است.
وزیری با تجربه با قابلیت مذاکره
رئیس جامعه راهنمایان گردشگری ایران، در پاسخ به این پرسش که در چنین شرایطی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد به تجارت‌نیوز می‌گوید: «داشتن تجربه مدیریتی در سطح ارشد، آشنایی با جزئیات و پیچیدگی‌های پست وزارت و توانایی مدیریت بحران از جمله مهمترین ویژگی‌هایی است که باید در فرد موجود باشد.»
به گفته او رویکرد بین‌المللی و فرهنگی، آشنایی نسبی با نیازها و فرصت‌های صنعت گردشگری و توانایی در جلب اعتماد بخش خصوصی و همچنین افزایش بودجه و مدیریت صحیح آن از دیگر ویژگی‌های مهم برای وزیر گردشگری است.
این فعال صنفی، مقبولیت و محبوبیت فرد انتخابی در بین کارکنان وزارتخانه و ادارات کل استان‌ها از یک سو و توانایی قوی او در مذاکره با دیگر بخش‌های دولتی را از مهمترین ویژگی‌های لازم می‌داند.
دوری از لابی‌گری در انتخاب مدیران استانی
حاجی‌سعید همچنین در مورد انتخاب مدیران کل استانی نیز به شایسته‌سالاری و تخصص‌محوری اشاره می‌کند و می‌گوید: «انتخاب مدیران باید بر اساس شایستگی، تجربه و تخصص در زمینه‌های مرتبط با گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی صورت بگیرد. در این راستا انجام مصاحبه‌ها و ارزیابی‌های چند مرحله‌ای دقیق، ضروری است. در واقع افراد باید بر اساس توانمندی‌ها و تعهد افراد انتخاب شوند؛ نه لابی‌های نمایندگان و استانداران برای انتصاب‌های سیاسی.»
او مشارکت تشکل‌های گردشگری استانی رسمی و نخبگان محلی را در فرآیند انتخاب مدیران ضروری می‌داند و می‌افزاید: «وزیر باید از نظرات و دیدگاه‌های ذینفعان و نخبگان محلی و متخصصان استفاده کند.»
به گفته این فعال صنفی، شفافیت در فرآیند انتخاب، جلوگیری از مداخله‌های نامناسب و پایبندی مدیران انتخابی به برنامه‌های توسعه‌ای و سیاست‌های ملی و استانی را ضروری می‌داند تا منافع ملی، میراثی و گردشگری استان، فدای خواسته‌های غیرمعقول گروه‌های فشار و مدیران ارشد استان نشود.
نظرات