خشکسالی در تهران؛ از جیره‌بندی تا تخلیه شهر

به گزارش تجارت نیوز، وقتی رئیس‌جمهور در تازه‌ترین اظهارات خود گفت: «اگر باران نبارد ناچار به جیره‌بندی آب در تهران خواهیم بود و در صورت تداوم خشکسالی ممکن است حتی مجبور به تخلیه پایتخت شویم»، بسیاری این سخن را یک هشدار بی‌سابقه دانستند. اما کارشناسان حوزه آب می‌گویند این هشدار دیرهنگام است؛ چرا که نشانه‌های بحران، سال‌ها پیش دیده شده بود و سیاست‌گذاری‌های نادرست، بی‌توجهی به منابع طبیعی و گسترش بی‌برنامه شهرها، ایران را به مرز کم‌آبی مزمن رسانده است.

وضعیت امروز تهران

بر اساس آخرین داده‌های شرکت آب منطقه‌ای تهران، حجم ذخایر سدهای تأمین‌کننده پایتخت در پاییز امسال به کمترین سطح ده سال گذشته رسیده است. سد امیرکبیر تنها حدود ۲۳ درصد و سد لار حدود ۱۵ درصد از ظرفیت خود را در اختیار دارند.

میانگین بارش در سال آبی ۱۴۰۳–۱۴۰۴ تنها ۹۰ میلی‌متر گزارش شده؛ در حالی‌که میانگین بلندمدت آن برای تهران حدود ۱۸۵ میلی‌متر است. به گفته‌ کارشناسان، اگر این روند ادامه یابد، تا تابستان آینده تأمین آب شرب برای بخشی از مناطق تهران با چالش جدی روبه‌رو خواهد شد.

بحران آب در تهران واقعی است

امید شایسته، کارشناس منابع آب و عضو هیات علمی دانشگاه درباره ارزیابی بحران کنونی آب در تهران به تجارت‌نیوز می‌گوید: تهران در وضعیت بحرانی واقعی قرار دارد. ما در سال‌های اخیر با ترکیب خطرناکی از کاهش بارش، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی و رشد جمعیت شهری روبه‌رو بوده‌ایم. در گذشته سدها توانایی جبران کمبود بارندگی را داشتند اما امروز مخازن هم خالی‌اند.

میانگین بارش در تهران طی ۵ سال گذشته حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کمتر از نرمال بوده است

او می‌افزاید: میانگین بارش در تهران طی پنج سال گذشته حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کمتر از نرمال بوده و این یعنی ورودی آب به سدها هر سال کاهش یافته است.

با سوءمدیریت ساختاری در منابع آب مواجه هستیم

این کارشناس منابع آبی در پاسخ به این سوال که چقدر تغییرات اقلیمی و خشکسالی در بروز این بحران تاثیر داشته‌اند اظهار می‌دارد: اقلیم فقط بخشی از ماجراست. مدیریت نادرست منابع آب، توسعه‌ ناپایدار شهری و نبود هماهنگی بین دستگاه‌ها بحران را تشدید کرده است. به عنوان مثال، شهرداری‌ها بدون در نظر گرفتن ظرفیت آبی، مجوز ساخت مجتمع‌های بزرگ و برج‌های مسکونی را داده‌اند.

او ادامه می‌دهد: وزارت نیرو در مدیریت چاه‌ها ضعف دارد و وزارت جهاد کشاورزی هنوز در بسیاری از مناطق کشور آبیاری سنتی و کشت پرمصرف را ادامه می‌دهد. ما عملاً با یک سوءمدیریت ساختاری مواجه‌ایم.

سطح آب زیرزمینی سالانه در برخی مناطق جنوب و غرب تهران بیش از یک متر افت می‌کند

شایسته در بخش دیگری از سخنان خود ضمن فاجعه‌بار خواندن منابع آبی تهران می‌گوید: در برخی مناطق جنوب و غرب تهران، سطح آب زیرزمینی سالانه بیش از یک متر افت می‌کند. این یعنی ما از ذخایر استراتژیک نسل‌های آینده برداشت می‌کنیم. نتیجه‌اش را در فرونشست زمین می‌بینیم که حالا به تهدیدی برای زیرساخت‌های شهری تبدیل شده است.

اگر بحران آب ادامه یابد، محدودیت‌های شدید و جیره‌بندی گسترده قطعی است

این کارشناس منابع آبی در مورد اظهار نظر رئیس‌جمهور مبنی بر ادامه روند خشکسالی و تخلیه تهران نیز اظهار می‌دارد: تخلیه کامل تهران شاید در کوتاه‌مدت ممکن نباشد، اما اگر بحران آب ادامه یابد، محدودیت‌های شدید و جیره‌بندی گسترده قطعی است. در بدترین سناریو، ممکن است بخش‌هایی از شهر در ماه‌های گرم سال فقط چند ساعت در شبانه‌روز آب داشته باشند. اگر بارش‌های زمستانی ناکافی باشد، تأمین آب حتی برای شرب دشوار خواهد شد.

۲۵ تا ۳۰ درصد آب در شبکه توزیع تهران هدر می‌رود / نوسازی خطوط توزیع اولویت فوری است

شایسته در بخش دیگری به راهکارهایی که می‌تواند کشور و کلانشهر تهران را از بحران آبی نجات دهد اشاره کرده و می‌گوید: قبل از هر چیز باید به مدیریت تقاضا توجه کنیم. آب در تهران باید به‌طور جدی کنترل شود. تعرفه‌های پلکانی و جرایم مصرف بی‌رویه ضروری است. مساله بعدی اصلاح شبکه فرسوده است. ۲۵ تا ۳۰ درصد آب در شبکه توزیع تهران هدر می‌رود. نوسازی خطوط توزیع اولویت فوری است.

اسپانیا بیش از ۸۰ درصد فاضلاب خود را بازچرخانی می‌کند اما در ایران این رقم کمتر از ۱۰ درصد است

او می‌افزاید: یکی دیگر از راهکارها که در کشورهای دیگر نظیر اسپانیا هم نتیجه موفقیت‌آمیزی داشته بازچرخانی فاضلاب است. اسپانیا بیش از ۸۰ درصد فاضلاب خود را بازچرخانی می‌کند، اما در ایران این رقم کمتر از ۱۰ درصد است.

شورای عالی آب باید قدرت اجرایی واقعی داشته باشد

این کارشناس منابع آبی ادامه می‌دهد: یکی دیگر از راهکارها مدیریت یکپارچه بین دستگاه‌ها است. حل بحران آب فقط وظیفه وزارت نیرو نیست. باید شورای عالی آب قدرت اجرایی واقعی داشته باشد. همچنین آموزش عمومی و فرهنگسازی و تغییر رفتار مصرفی شهروندان نیز می‌تواند در گذر از این بحران نقش کلیدی داشته باشد.

تصمیم‌گیری در حوزه آب تابع منافع کوتاه‌مدت سیاسی است نه منافع ملی

او در پاسخ به این سوال که آیا این راهکارها واقع‌بینانه و قابل اجرا هستند؟ می‌افزاید: از نظر فنی بله، اما از نظر سیاسی و نهادی اجرای آنها دشوار است. متأسفانه تصمیم‌گیری در حوزه آب تابع منافع کوتاه‌مدت سیاسی است، نه منافع ملی. تا زمانی که نگاه مصرف‌محور به منابع طبیعی تغییر نکند، بحران ادامه خواهد داشت.

بحران آب در تهران و ایران زنگ خطری برای شیوه حکمرانی ما بر منابع حیاتی است

امید شایسته در پایان تاکید می‌کند: بحران آب در تهران و ایران، فقط یک مشکل طبیعی نیست؛ زنگ خطری برای شیوه حکمرانی ما بر منابع حیاتی است. اگر مدیریت یکپارچه، اصلاح الگوی مصرف و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نو به‌صورت فوری اجرا نشود، هشدار رئیس‌جمهور درباره «تخلیه تهران» ممکن است در آینده‌ای نه‌چندان دور از یک جمله هشدارآمیز، به تصمیمی ناگزیر تبدیل شود.

آمار بارش در تهران طی ۵ سال اخیر، بر اساس داده‌های منتشرشده از شرکت آب منطقه‌ای و سازمان هواشناسی

میانگین بلندمدت تهران حدود ۱۸۵ میلی‌متر است.

بحران آب یک بحران اجتماعی در حال شکل‌گیری است

مساله اینجاست که بحران آب می‌تواند عواقب متعددی داشته باشد از به خطر انداختن امنیت ملی به واسطه کوچ اجباری تا بر هم زدن نظم اجتماعی جامعه.

لیلا قاسمی، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه بحران‌های زیست‌محیطی در این باره به تجارت‌نیوز می‌گوید: بحران آب فقط یک چالش زیست‌محیطی نیست، بلکه یک بحران اجتماعی در حال شکل‌گیری است. آب، پایه‌ امنیت و آرامش روانی شهروندان است. وقتی مردم احساس کنند ممکن است در خانه‌شان حتی آب شرب نداشته باشند، اولین نتیجه، افزایش اضطراب جمعی و بی‌اعتمادی به نهادهای حاکمیتی است.

او می‌افزاید: تداوم کم‌آبی در تهران می‌تواند پیامدهایی چون: افزایش نارضایتی اجتماعی و اعتراض‌های شهری، مهاجرت معکوس از تهران به شمال و غرب کشور، تشدید نابرابری طبقاتی بین مناطقی که آب پایدار دارند و مناطقی که جیره‌بندی می‌شوند و کاهش سرمایه اجتماعی بین مردم و دولت را به دنبال داشته باشد.

پایداری اجتماعی بدون پایداری زیست‌محیطی امکان‌پذیر نیست

این پژوهشگر هشدار می‌دهد: اگر برنامه‌ای شفاف برای مدیریت بحران تدوین نشود، کمبود آب می‌تواند به بحران‌های ثانویه مثل مهاجرت گسترده، درگیری محلی بر سر منابع و حتی افت کیفیت زندگی شهری منجر شود. پایداری اجتماعی، بدون پایداری زیست‌محیطی امکان‌پذیر نیست.