از مناقشه قره‌باغ تا مانور دیپلماتیک کاخ سفید: زنگزور و پیامدهای چرخش موازنه قدرت در قفقاز جنوبی

به گزارش تجارت نیوز، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا موفق شد برای صلح میان ارمنستان و آذربایجان توافق اولیه را تعریف کند؛ توافقی که زمینه را برای حضور ایالات متحده در قفقاز هموار کرده، روسیه را از منطقه به عقب رانده و جایگاه ایران را تحت تاثیر قرار خواهد داد. ترامپ ۸ اوت در کاخ سفید به‌طور جداگانه با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان دیدار داشت و سپس سه رهبر مجموعه‌ای از توافقات را اعلام کردند. مهم‌ترین بخش این توافق، تعهد ارمنستان برای اجاره‌ بلندمدت زنگزور به ایالات متحده است؛ توافقی که به واسطه آن واشنگتن این توان را خواهد داشت تا کریدور ترانزیتی در خاک ارمنستان ایجاد کرده و بدین طریق سرزمین اصلی آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل کند. سایر توافقات که همان روز اعلام شد، به اهداف ایالات متحده جهت تقویت روابط اقتصادی با ایروان و باکو اشاره دارد.

چگونه ترامپ روسیه را دور زد؟

کریدور زنگزور مدت‌ها مانع نهایی‌سازی توافق صلح میان باکو و ایروان شده است. ارمنستان با درخواست آذربایجان برای اعطای حقوق فرامرزی و امکان عبور آزاد شهروندان آذربایجانی از این مسیر مخالفت می‌کرد. بر اساس توافق کنونی، مدیریت آمریکایی کریدور به دولت پاشینیان این امکان را می‌دهد که ظاهرا حاکمیت ارمنستان بر مسیر را حفظ کند، در حالی که آذربایجان عملا به خواسته‌ اصلی‌اش یعنی دسترسی تقریبا بدون مانع به نخجوان دست می‌یابد. این مسیر «راه ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» (TRIPP) نام‌گذاری شده است.

ارمنستان و آذربایجان همچنین بر روی متنی که «توافق صلح» توصیف شده، حروف ابتدایی نام خود را درج کردند، هرچند جزئیات آن هنوز روشن نیست. برای پاشینیان، امضای توافق صلح یک اولویت دیپلماتیک محسوب می‌شود؛ چرا که آن را پیش‌شرط برنامه خود برای بازآرایی اقتصادی ارمنستان به سوی غرب و دور شدن از روسیه می‌داند.

از منظر ایالات متحده با این توافق، جای پای این بازیگر در منطقه راهبردی برجسته شده و این بازیگر می‌تواند اهداف ژئوپلیتیکی خود را در چند حوزه پیش ببرد. این توافق همچنین این پتانسیل را دارد تا به توسعه «کریدور میانی» (Middle Corridor) کمک کند؛ مسیری که مقام‌های آمریکایی آن را راهی برای گسترش چشمگیر تجارت آمریکا و اتحادیه اروپا با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز می‌دانند.

همچنین، مدیریت آمریکایی کریدور یک ضربه جدی به روسیه محسوب می‌شود؛ بازیگری که زمانی قدرت سنتی مسلط بر قفقاز قلمداد می‌شد. کرملین به دنبال ایفای نقش حافظ صلح در طرح کریدور بود، اما با مقاومت شدید هر دو کشور مواجه شد. اکنون توانایی روسیه برای اعمال نفوذ راهبردی بر ارمنستان و آذربایجان به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد.

در همین راستا کنستانتین زاتولین، معاون کمیته امور کشورهای مستقل مشترک‌المنافع در دومای روسیه، به پایگاه خبری Lenta.ru گفت که این توافق «به معنای بیرون راندن روسیه از قفقاز و ورود آمریکا» است. او افزود پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان – تنها پایگاه راهبردی باقی‌مانده این کشور در منطقه – اکنون «به مویی بند» است.

بهای صلح در قفقاز!

ایران نیز تحت تاثیر فعل و انفعال‌های منطقه قرار خواهد گرفت. این کریدور می‌تواند زمینه برای ایجاد پایگاه راهبردی آمریکا در نزدیکی مرزهای شمالی ایران هموار و تجارت ایران را متاثر سازد. مبادلات تجاری ایران و ارمنستان در سال‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته، زیرا ایروان به یک مسیر حیاتی برای کالاهای ایرانی، از جمله به‌عنوان کانالی تجاری برای دور زدن تحریم میان ایران و روسیه، تبدیل شده است.

دولت ایران همواره با ایجاد هرگونه کریدور زمینی مخالف بوده، حتی اگر تحت کنترل روسیه باشد، زیرا آن را تهدیدی برای منافع اقتصادی خود می‌دانست. گسترش چشمگیر حضور آمریکا در منطقه، طبیعتا نگرانی مقام های رسمی ایران را به دنبال خواهد داشت. با این همه علی‌اف پس از امضای توافقات به خبرنگاران گفت: «می‌توانید مطمئن باشید که آنچه امروز رخ داد، به صلحی ابدی در قفقاز منجر خواهد شد.»

علی‌رغم فضای مثبت ۸ اوت در کاخ سفید، هنوز این توافق نهایی نشده است. جزئیات مربوط به نحوه مدیریت کریدور باید مشخص شود. ترامپ در مراسم امضا گفت مدت اجاره ممکن است تا ۹۹ سال باشد و افزود شرکت‌های آمریکایی متعهد به سرمایه‌گذاری‌های بزرگ زیرساختی برای توسعه کریدور خواهند بود.

تجربه‌های گذشته نشان داده که ابتکارات ژئوپلیتیکی در قفقاز، هرچند در ابتدا امیدبخش‌اند، اما ممکن است به واسطه ناتوانی در حل جزئیات شکست بخورند. مذاکرات صلح «کی وست» در سال ۲۰۰۱ میان ارمنستان و آذربایجان و پروتکل‌های عادی‌سازی روابط ارمنستان و ترکیه در سال ۲۰۰۹، از برجسته‌ترین نمونه‌های توافقاتی هستند که هرگز محقق نشدند.