این خطاها که کشور را به بحران آب رساند

به گزارش تجارت نیوز، دکتر نعمت حسنی در نشست خبری امروز که در دانشگاه شهید عباسپور برگزار شد، گفت: امروز به عنوان خدمتگزار همکارانم در دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست در خدمت شما هستم. حدود دو ماه است که مسئولیت دانشکده مجدداً به من واگذار شده و امیدوارم بتوانم در حد توانم خدمت کنم.

وی با اشاره به سابقه تاریخی این دانشکده، اظهار کرد: زمانی که نام دانشکده تعیین می‌شد، معمولاً در داخل و خارج از کشور عنوان «عمران» یا «عمران و محیط زیست» انتخاب می‌شد، اما من اصرار داشتم که واژه «آب» در نام دانشکده باقی بماند؛ زیرا این دانشکده از ابتدا با محوریت آب شکل گرفت. در گذشته، ما در دانشگاه صنعت آب و برق که بعدها به دانشگاه شهید بهشتی ملحق شد، دانشکده‌ای با عنوان «دانشکده آب» داشتیم.

حسنی افزود: رشته‌های این مجموعه شامل مهندسی تأسیسات آبی، مهندسی آب و فاضلاب، مهندسی بهره‌برداری از سد و شبکه و مهندسی منابع آب بود که همگی با حوزه آب مرتبط بودند. در واقع، فعالیت ما از ابتدا در دو محور آب و برق تعریف شده بود. بیش از ۸۰ درصد فارغ‌التحصیلان این دانشکده به استخدام وزارت نیرو درآمدند و بسیاری از مسئولان فعلی و بازنشسته وزارت نیرو نیز از دانش‌آموختگان این مجموعه هستند.

وی ادامه داد: از مهر سال ۱۳۶۴ وارد وزارت نیرو شدم و اکنون ۴۰ سال است که در این حوزه فعالیت دارم. اساس و پایه دانشکده و سپس دانشگاه را نیز با همکاری همکارانم در بخش‌های مختلف آب، برق و انرژی بنیان گذاشتیم.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور درباره سوابق علمی خود، گفت: حدود دو سال و نیم در خارج از کشور، در دانشگاه کویت و ژاپن عضو هیات علمی وزارت علوم ژاپن بودم و در سال ۲۰۰۰ به ایران بازگشتم. اکنون ۲۵ سال است که در کشور مشغول خدمت هستم و دیگر به خارج بازنگشتم.

وی با بیان اینکه پیشنهادهای کاری متعددی از اروپا و آمریکا نیز داشته‌ام، تصریح کرد: ترجیح دادم در ایران بمانم. وقتی از ژاپن می‌خواستم بازگردم، به آنها گفتم که با پول مردم این سرزمین درس خوانده‌ام و باید به مردم کشور خودم خدمت کنم. ایران با وجود مشکلات فراوان، وطن ماست و من خاک خشک و فرسوده‌اش را هم دوست دارم.

حسنی خاطرنشان کرد: در ژاپن حقوق من ماهانه پنج هزار دلار بود، اما هیچ‌گاه از بازگشت به ایران پشیمان نشدم و افتخار می‌کنم که در کنار دوستانم در کشور خودم هستم. بسیاری از همکاران ما در سال‌های جنگ شهید شدند و مردم ما همچنان سختی‌های فراوانی را تحمل می‌کنند. وظیفه ماست که برای حل مشکلات کشور تلاش کنیم.

وی با اشاره به محور نشست، گفت: موضوع جلسه امروز مساله آب است که به بحرانی ملی برای کشور ما تبدیل شده است. زمزمه‌هایی از کاهش بارش‌ها شنیده می‌شود و بررسی‌های علمی نیز این روند را تأیید می‌کند.

حسنی افزود: در پروژه‌هایی که طی سال‌های گذشته در حوزه بهره‌برداری از سد و شبکه انجام داده‌ایم، به این نتیجه رسیده‌ایم که میانگین بارش کشور که در ابتدای قرن بیست‌ و یکم حدود ۲۴۰ میلی‌متر در سال بود، به مرور کاهش می‌یابد و تا پایان قرن به حدود ۱۸۰ میلی‌متر خواهد رسید؛ یعنی ۶۰ میلی‌متر کاهش معادل ۲۵ درصد.

به گفته وی، در ابتدای قرن بیست‌ویکم میزان نزولات جوی کشور حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب بود که با روند فعلی رو به کاهش است. در حالی‌که مصرف آب شهری و صنعتی کشور حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد متر مکعب و مصرف بخش کشاورزی حدود ۸۰ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب است، بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور به دلیل شرایط اقلیمی از بین می‌رود.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور توضیح داد: ایران سه نوع اقلیم تر، نیمه‌خشک و خشک دارد. در اقلیم تر حدود ۳۰ درصد تبخیر، در نیمه‌خشک ۶۰ درصد و در اقلیم خشک تا ۹۰ درصد تبخیر رخ می‌دهد. از آنجا که دو سوم کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، حدود ۷۰ درصد از ۴۰۰ میلیارد متر مکعب نزولات جوی تبخیر می‌شود؛ یعنی سالانه حدود ۲۸۰ میلیارد متر مکعب آب از دست می‌رود.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور تاکید کرد: این حجم از اتلاف آب، ناشی از نبود برنامه‌ریزی اصولی است. خطای دیگری که در کشور انجام می‌دهیم، استفاده نادرست از منابع آب زیرزمینی است؛ به طوری که با حفر صدها چاه مجاز و غیرمجاز، آب را از سفره‌های زیرزمینی به سطح می‌آوریم و در نهایت باعث تبخیر آن می‌شویم.

وی گفت: اگر برای مدیریت آب برنامه‌ریزی دقیق و علمی نداشته باشیم، در دهه‌های آینده با بحران جدی‌تری در حوزه منابع آبی مواجه خواهیم شد.

قرن خشکی در راه است و ایران با بالاترین میزان هدررفت آب در جهان

رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید عباسپور با هشدار نسبت به تداوم نابسامانی‌های مدیریتی در بخش آب، گفت: ایران با قرن خشکی روبه‌روست، نه صرفاً چند سال خشکسالی.

وی با بیان اینکه بیش از ۴۰ درصد آب در برخی استان‌ها پیش از رسیدن به مصرف‌کننده از شبکه نشت می‌کند، تأکید کرد: در پایتخت نیز حداقل ۲۵ تا ۲۶ درصد از آب، بدون درآمد و عمدتاً به‌صورت نشت از لوله‌ها هدر می‌رود.

حسنی با اشاره به چالش‌های جدی مدیریت منابع آب کشور، اظهار کرد: در کشور هزاران چاه مجاز و غیرمجاز وجود دارد و چه‌بسا تعداد چاه‌های غیرمجاز از چاه‌های مجاز نیز بیشتر باشد. این چاه‌ها باعث می‌شوند منابع آب زیرزمینی به سطح زمین بیایند و با روش‌های نادرست کشاورزی تبخیر شوند که خود معضل بزرگی برای کشور است.

وی با یادآوری وضعیت تاریخی منابع آبی ایران، افزود: نیاکان ما در کنار سه دریای بزرگ زندگی می‌کردند که اکنون یکی از آنها به کویر نمک، دیگری به کویر لوت و سومی به کویر جازموریان تبدیل شده است. شهرهای باستانی مانند کاشان، اصفهان، کرمان، قم و یزد که امروز در مناطق خشک قرار دارند، در گذشته شهرهای ساحلی بودند، اما دریاهای مجاورشان به مرور خشک شده‌اند.

حسنی ادامه داد: «شهر ری» نیز در گذشته در کنار دریا بوده و اکنون دریاچه آن به منطقه قم منتقل شده و به دریاچه نمک یا دریاچه سلطان تبدیل شده است. این تغییرات نشان می‌دهد که تبخیر در کشور ما بسیار بالاست.

وی با تأکید بر اینکه مشکل ایران تنها «خشکسالی» نیست، گفت: ما بیش از ۲۰ سال است هشدار می‌دهیم که کشور با پدیده «قرن خشک» مواجه است. باید این واقعیت را به مردم، مسئولان و نسل‌های آینده آموزش دهیم که در یک قرن خشک زندگی می‌کنیم و لازم است برنامه‌ریزی‌ها بر همین اساس انجام شود.

رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید عباسپور تصریح کرد: واحد سنجش آب در کشور ما نباید لیتر باشد، بلکه باید «قطره» باشد؛ زیرا هر قطره آب برای ایران ارزشمند است. اگر شیری در خانه چکه می‌کند، باید حتی کودکان ما نسبت به آن حساس باشند. همان‌گونه که در مثال ساده‌ای می‌توان گفت اگر هر یک از جمعیت ۱.۴ میلیارد نفری چین روزانه تنها چند دانه برنج را هدر دهند، حجم عظیمی از منابع تلف می‌شود، ما نیز باید با همین نگاه، از هدررفت آب جلوگیری کنیم.

وی در ادامه گفت: یکی دیگر از خطاهای مدیریتی کشور استفاده از لوله‌های نامناسب در شبکه‌های آبرسانی است. متأسفانه هدررفت آب در ایران از بالاترین نرخ‌های جهان است. در پایتخت، میزان «آب بدون درآمد» حداقل ۲۵ تا ۲۶ درصد است که بیش از نیمی از آن (۱۵ تا ۲۰ درصد) به دلیل نشت واقعی از داخل لوله‌ها رخ می‌دهد.

حسنی افزود: این رقم در سطح کشور به‌طور میانگین دو برابر است. به‌تازگی در جلسه‌ای با مسئولان آب خوزستان مشخص شد که در برخی شهرهای این استان، هدررفت آب به ۴۰ تا ۵۰ درصد می‌رسد؛ یعنی نیمی از آب تولید شده، پیش از رسیدن به مصرف‌کننده از شبکه خارج می‌شود.

وی در مقایسه‌ای جهانی، اظهار کرد: کمترین میزان هدررفت آب در جهان مربوط به شهر توکیو است که حدود ۳.۹ درصد، یعنی کمتر از ۴ درصد است و میانگین کل کشور ژاپن حدود ۶ درصد است. علت این موفقیت، استفاده از لوله‌های باکیفیت است. در شهر توکیو بیش از ۲۰۷ هزار کیلومتر لوله وجود دارد که ۹۹ درصد آنها از نوع داکتیل با اتصالات ضد لرزه هستند و شرکت‌های ژاپنی کوبوتا و کوریموتو برای آنها گارانتی ۱۰۰ ساله ارائه می‌دهند.

وی توضیح داد: در ژاپن لوله‌های سرویس که از خیابان تا محل مشترک کشیده می‌شوند، همگی از نوع فولادی گالوانیزه با قطر کم هستند. در مجموع از ۷۴۰ هزار کیلومتر لوله مورد استفاده در ژاپن، ۴۰۰ هزار کیلومتر از جنس چدن داکتیل است که ۹۳ درصد اتصالات آن ضدلرزه و مقاوم در برابر رانش زمین است. همچنین ۲۴۲ هزار کیلومتر از لوله‌ها از جنس PVC بوده و در مجموع بیش از ۶۴۰ هزار کیلومتر از شبکه لوله‌کشی این کشور از این دو نوع مقاوم ساخته شده است.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور خاطرنشان کرد: در ایران، بر خلاف این الگو، همچنان از لوله‌های فولادی در خطوط اصلی استفاده می‌شود که عمر محدودی دارند. برای مثال، خط انتقال آب از طالقان به بیلقان با لوله فولادی ۱۸۰۰ میلی‌متری در سال ۱۳۸۰ به بهره‌برداری رسید، اما در سال ۱۳۹۵ نیاز به تعمیر اساسی پیدا کرد و اکنون نیز خط جدیدی با قطر ۲۰۰۰ میلی‌متر احداث شده است، در حالی که عمر مفید این نوع لوله‌ها معمولاً بیش از ۲۰ تا ۲۵ سال نیست.

وی تأکید کرد: طراحی و اجرای نادرست شبکه‌های آبرسانی باعث می‌شود آب تصفیه‌شده در شرایط کنونی کشور به‌طور گسترده هدر رود. ما از مردم انتظار صرفه‌جویی داریم، اما باید ابتدا شبکه انتقال و توزیع آب را اصلاح کنیم.

حسنی گفت: حفر بی‌رویه چاه‌ها نیز به خشک شدن رودخانه‌ها دامن زده است. هر جا تعداد چاه‌ها افزایش یافته، به مرور جریان‌های سطحی و رودخانه‌های مجاور کاهش یافته و در نهایت خشک شده‌اند. این روند هشداردهنده است و باید هرچه سریع‌تر برای اصلاح مدیریت منابع آب در کشور اقدام شود.

ضرورت تغییر الگوی مصرف آب در صنعت و کشاورزی

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه بحران آب کشور با صرف تزریق منابع مالی حل نمی‌شود، گفت: اگر شغل کشاورزان تغییر نکند و حفر چاه‌ها و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در اطراف دریاچه ارومیه ادامه یابد، کشور با بحران‌های جدی‌تری روبه‌رو خواهد شد.

حسنی با اشاره به اینکه علت اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه، چاه‌های بی‌رویه حفرشده در اطراف آن است، نه صرفاً کاهش بارندگی، اظهار کرد: شما هر چقدر هم آب به دریاچه بریزید، تا زمانی که چاه‌ها فعال باشند و کشاورزان همان شیوه‌های گذشته را ادامه دهند، وضعیت درست نمی‌شود. باید برای کشاورزان شغل جایگزین تعریف شود و ساخت‌وسازهای غیرمجاز و ویلاها تعطیل شوند؛ در غیر این صورت، با مشکلات بعدی روبه‌رو خواهیم شد.

وی با تأکید بر ضرورت اجرای طرح‌های بازچرخانی آب به‌عنوان یکی از راهکارهای مهم مدیریت منابع آبی، افزود: بازچرخانی آب یکی از روش‌هایی است که می‌توانیم از طریق آن آب را دوباره به چرخه مصرف برگردانیم. صنایع بزرگ که در اقتصاد کشور نقش مهمی دارند، سال‌ها از آب بسیار ارزان استفاده می‌کردند؛ به‌طور میانگین هر مترمکعب آب برای آنها ۴ تا ۹ هزار تومان تمام می‌شد.

وی ادامه داد: اکنون به آنها گفته شده حتی اگر منابع مالی و نفوذ داشته باشند، دیگر آبی برای واگذاری وجود ندارد. صنایع مجبور شده‌اند از خلیج فارس آب بیاورند؛ هزینه تأمین هر مترمکعب آب از این طریق حدود ۴ تا ۵ دلار است، یعنی نزدیک به ۵۰۰ هزار تومان برای هر مترمکعب. این آب باید در فرایند آب‌شیرین‌کن، تصفیه و سپس از طریق خطوط لوله و ایستگاه‌های پمپاژ منتقل شود که هزینه‌های بسیار بالایی دارد.

بازچرخانی آب راه‌حل واقعی بحران آبی کشور و تجربه کشور پربارش ژاپن

وی با اشاره به ضرورت تغییر نگرش در مدیریت منابع آبی کشور، گفت: اگر تنها ۵ تا ۱۰ درصد از بودجه‌های کلان آبرسانی به پروژه‌های بازچرخانی آب اختصاص یابد، نتایج بسیار مؤثرتری حاصل می‌شود.

وی با ذکر تجربه ژاپن در استفاده از پساب تصفیه‌شده، تأکید کرد: در کشوری مانند ایران با بارندگی یک‌دهم ژاپن، بی‌توجهی به بازچرخانی آب به معنای تداوم بحران است.

حسنی با اشاره به هزینه‌های سنگین طرح‌های انتقال آب، اظهار کرد: در حالی‌که ما حدود ۵۶۰ تا ۵۸۰ هزار میلیارد تومان برای پروژه‌های آبرسانی مانند انتقال آب از دریای عمان هزینه می‌کنیم، اگر فقط ۵ تا ۱۰ درصد از این مبلغ را صرف بازچرخانی و استفاده مجدد از آب کنیم، وضعیت کشور کاملاً متفاوت خواهد شد.

رئیس دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید عباسپور در ادامه با بیان خاطره‌ای از سفر خود به ژاپن، گفت: در سفری که همراه با ستار محمودی، مدیر وقت فاضلاب استان تهران و قائم‌مقام بعدی وزیر نیرو و عباس شفیعی، معاون آب و فاضلاب وقت آقای بی‌طرف، به شهر کوبه داشتیم، از جزیره‌ای به نام پورت‌آیلند بازدید کردیم. در آن‌جا برکه‌ای بود که ما برای وضو گرفتن یا حتی شستن ظرف‌ها از آن استفاده می‌کردیم. وقتی از یک مهندس ژاپنی درباره منشأ آب آن برکه پرسیدم، گفت این آب، پساب تصفیه‌شده فاضلاب شهر کوبه است.

وی افزود: آن مهندس توضیح داد که آب در برج تصفیه فاضلاب شهر با درجه بالایی تصفیه می‌شود و سپس به کانال و برکه منتقل می‌گردد. وقتی از او پرسیدم آیا این آب برای سلامت انسان ضرر ندارد، گفت خیر، این آب کاملاً سالم است و از نظر استاندارد، تفاوتی با آب آشامیدنی ندارد، تنها طعم آن گوارا نیست. حتی ماهی‌هایی که در برکه بودند نیز در همان آب زندگی می‌کردند.

حسنی گفت: این نمونه نشان می‌دهد بازچرخانی آب تا چه اندازه اهمیت دارد. کشوری مانند ژاپن با میانگین بارندگی سالانه حدود ۲۰۰۰ میلی‌متر، چنین حساسیتی نسبت به آب دارد، در حالی که ما تنها ۲۰۰ میلی‌متر بارندگی در سال داریم.

وی با اشاره به طرحی که حدود ۱۰ سال پیش به وزارت نیرو ارائه شده بود، ادامه داد: در آن طرح پیشنهاد شد که ابتدا قیمت آب منطقی و واقعی شود تا ارزش مصرف آن درک شود. سپس باید مصرف دوگانه آب در شهرها اجرا شود. یعنی آب حاصل از شست‌ و شو و حمام، پس از گندزدایی ساده، در مخازن ذخیره شود و برای فلاش‌تانک‌ها استفاده گردد تا آب آشامیدنی صرف این موارد نشود.

وی خاطرنشان کرد: اجرای چنین طرحی می‌تواند صرفه‌جویی چشمگیری در مصرف آب شهری ایجاد کند؛ روشی که چین هم از آن استفاده می‌کند. ما پس از بررسی تجربه مصرف دوگانه در جهان، تأکید کردیم که حتی در شهرهایی مانند قم که آب را با نرخ مترمکعبی حدود ۸ تا ۱۰ هزار تومان قیمت‌گذاری کرده‌اند، تا زمانی که سیستم بازچرخانی و استفاده از پساب برای فضای سبز و صنایع اجرا نشود، مشکل به شکل اساسی حل نخواهد شد.

وی گفت: در همین راستا، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و صنایع کشور پروژه‌های متعددی را در زمینه بازچرخانی آب آغاز کرده‌اند. یکی از نمونه‌های موفق، سیستم توسعه‌یافته در دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی است که می‌تواند به بهبود محیط زیست، بازیافت آب و مدیریت پایدار منابع آبی کمک کند.

منبع: ایسنا