قم، قطبی در گردشگری مذهبی

قم به واسطه وجود حرم حضرت معصومه (س) و حوزه علمیه یکی از قطب‌های گردشگری مذهبی محسوب شده که پذیرای مسافران داخلی و خارجی است. در سفر به قم از دیگر آثار این شهر مانند خانه‌های تاریخی، مساجد و بازار به‌ویژه بازار فرش نباید غفلت کرد.

خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گردشگری ـ قم،‌ به واسطه چند عامل همواره پذیرای مسافران بسیاری است؛ مرقد حضرت معصومه (س)، حوزه علمیه و واقع شدن در مرکز ایران و دسترسی آسان از طریق ریلی و جاده‌ای. اما جاذبه‌های فرهنگی و طبیعی دیگری نیز چه در شهر قم،‌ مرکز استان و چه در سطح استان پراکنده‌اند که می‌توانند نظر گردشگران را جلب کند. نباید فراموش کرد به استناد شواهد باستان‌شناختی مانند تپه‌های پیش از تاریخ،‌ آتشکده‌ها و قلعه‌های دوران تاریخی در عصر پیش از اسلام خصوصاً دوره ساسانی منطقه قم از شهرهای نسبتاً بزرگ و آباد ایران بوده است.

در خصوص وجه تسمیه نام قم روایات تاریخی متعددی نقل شده است. یکی از علمی‌ترین آن روایات تبدیل کلمه «کومه» به معنی خانه‌های کوچک کنار هم به کُم و سپس تبدیل آن به قم توسط اعراب مهاجر است. برخی نیز قم را برگرفته از کمیدان، نام بخشی از این منطقه می‌دانند که به اختصار کُم خوانده شد و سپس اعراب مهاجر آن را به قم تغییر دادند.

هر چند مورخان سابقه شهر قم را به پیش از اسلام مربوط می‌دانند اما شهرت آن بیشتر مربوط به دوره بعد از اسلام باز می‌گردد. از سال 200 ه.ق،‌ یعنی زمانی که قم مدفن حضرت معصومه (س) گشت، به تدریج منازل خود را نزدیک به حرم بنا کردند. در زمان خلافت عباسی که سادات مورد آزار قرار می‌گرفتند، بسیاری از آنان به قم پناه آوردند. این شهر که در طول تاریخ با آسیب‌های زیادی مواجه شد،‌ از زمان قاجار مورد توجه واقع شد و به تدریج رونق گرفت.

این شهر در حال حاضر با توجه به جایگاه حرم حضرت معصومه (س)، مسجد جمکران، حوزه علمیه و علما در شمار شهرهای مشهور ایران قرار دارد. نخستین مکان برای بازدید نیز به طور حتم حرم مطهر خواهد بود.  ایجاد فضاهای معماری بر تربت پاک حضرت فاطمه معصومه (س) به نیمه دوم قرن دوم هجری قمری باز می‌گردد. با آغاز قرن دهم هجری قمری و شروع فرمانروایی سلسله صفوی، آستانه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در عصر قاجار، فتحعلی‌شاه به قم و آستانه مقدسه توجه خاصی نشان داد، چنان‌که تزیینات کنونی همراه رواق‌ها و بیوتات فعلی اغلب متعلق به آن عهد است و ضریح نقره‌ نیز در این دوره نصب شد. از تغییرات دوره معاصر می‌توان به نصب ضریحی با ظرایف هنری در سال 1368 و تغییر آن در سال 1380 اشاره کرد.

مسجد اعظم قم

آستانه مقدس در حال حاضر از چند بخش تشکیل شده است که عبارت‌اند از محل آرامگاه حضرت معصومه (س)، بقعه فراز آن با رواق‌ها، دو مسجد بالاسر و طباطبایی، دو ایوان طلا، آیینه و مناره‌ها؛ صحن عتیق با سردر شمالی آن و مقابر پادشاهان قاجار؛ مقابر فقه‌ها، علما و پادشاهان صفوی در مجاورت تربت منور؛ صحن نو، ایوان‌ها، سردرها و مناره‌ها و مدرسه فیضیه و مسجد اعظم در پیوندی کالبدی با مجموعه حرم مطهر. اگر هنگام تغییر کشیک خادمان در حرم باشید،‌ شانس آن را خواهید داشت تا مراسم لاله‌گردانی یا شمعدان‌گردانی را که مخصوص خادمان حرم است ببینید.

موزه آستانه مقدس یکى از ذخایر مهم تاریخى و هنرى کشور محسوب مى‌شود و به عنوان تنها موزه استان قم از اهمیت ویژه‌اى برخوردار است. موزه آستانه مقدس در آبان ماه سال 1314 شمسى در محوطه داخلى حرم مطهر و محل فعلى مسجد شهید مطهرى تأسیس شد. فعالیت این موزه تا حدود دى ماه سال 1353 ادامه یافت و از آن تاریخ تا سال 1361 به دلایل متعدد موزه متوقف شد. ساختمان کنونى موزه که در میدان آستانه واقع است، در فروردین ماه سال 1361 احداث شد و از سال 1371 زیرزمین موزه نیز راه‌اندازى شد. در این موزه مجموعه‌های باارزشی نگهداری می‌شود که گنجینه قرآن‌های خطی،‌ سکه‌ها،‌ تابلوهای نقاشی،‌ خاتم‌،‌ منبت،‌ سفال و شیشه،‌ آثار حجاری و دستبافت اعم از قالی و پارچه از آن جمله‌اند.

گنجینه قرآن‌ها چه از نظر تعداد و چه از نظر هنری اهمیت زیادی دارد. قدیمی‌ترین قرآن مجموعه به سال 198 هجری بازمی‌گردد که نام مأمون،‌ خلیفه عباسی در آغاز نوشته شده است. برخی آثار روی پوست و یا پارچه نوشته شده است. علاوه بر اینها انواع جلد چرمی ساده یا سوخته،‌ سوخته معرق،‌ طلاکوب و همچنین جلد لاکی را نیز می‌توان دید.

پس از مجموعه سکه که از زمان اشکانی آغاز می‌شود،‌ نمونه‌های خاتم موزه را نباید از یاد برد. از جمله نمونه‌های موجود در موزه می‌توان از در خاتم مقبره محمدشاه قاجار مربوط به دوره صدارت امیرکبیر،‌ صندوق بزرگ خاتم مقبره شاه صفی صفوی و رحل‌های قرآن و قاب‌های آینه در ابعاد مختلف نام برد.

موزه آستان

بخش کاشی موزه یکی از بخش‌های مهم است که به‌ویژه مأخذی برای علاقه‌مندان و پژوهشگران هنر کاشیکاری محسوب می‌شود. کاشی‌هاى موزه قم از نظر قدمت، نفاست، ابعاد، تنوع نقوش و تزیینات و کتیبه‌ها بسیار حائز اهمیت است. از نظر قدمت، اکثر کاشی‌ها مربوط به دوره سلجوقى و ایلخانى است و بخش اعظم کاشی‌هاى موزه را کاشی‌هاى ستاره‌اى یا کوکبى و چلیپا، خشت کاشى و کاشى‌هاى معرق و کتیبه‌اى تشکیل مى‌دهد.

در مجموعه آثار دستبافت موزه قم قالی‌ها و قالیچه‌هاى ابریشمى از جلوه خاصى برخوردار هستند. عمده این قالى‌ها مربوط به دوره صفوى و قاجارى است و برخى از آنها شاهکار هنر قالى‌بافى به شمار مى‌آیند. قدیمى‌ترین و بزرگ‌ترین فرش موزه، فرش ابریشمى به شکل نیم‌دایره و ضخامت حدود 2 میلی‌متر متعلق به دوره شاه عباس صفوى است.

یکی از قسمت‌های قابل توجه در قم، کتابخانه آیت‌ا… مرعشی نجفی است. هسته اولیه کتابخانه زمانی شکل گرفت که آیت‌ا… مرعشی در عراق ساکن بود. وی ابتدا به تهیه فهرستی از کتاب‌های ارزشمند خطی و چاپی پرداخت تا روزی بتواند آنها را جمع‌آوری کند. وی با وجود مشکلات بسیار با انجام نماز و روزه استیجاری‌،‌ کاستن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج‌کوبی توانست مجموعه‌ای از کتاب‌ها را تهیه کند. با مهاجرت وی از عراق به ایران در سال 1342 قمری،‌ مجموعه نیز به ایران انتقال یافت و کتابخانه‌ای در منزل شخصی شکل گرفت.

هر چند هدف اصلی گردشگران شهر قم،‌ حرم حضرت معصومه (س) است اما مساجدی در این شهر بنا شده که صرف نظر از جلوه‌های معنوی، منظری از هنر به‌حساب می‌آیند. مسجد اعظم در سمت غربی حرم یکی از این نمونه‌هاست. این مسجد به سعی آیت‌ا… بروجردی و ساخته معمار بزرگ استاد حسین لرزاده است. در بنای این مسجد تلفیقی از سبک قدیم با اسلوب ساختمانی جدید به کار رفته و مقصوره و گنبد و گلدسته‌ها به سبک باستانی و سبک کنونی، ولی چهل ستون‌ها با نقشه روز بنا شده است. از دیگر مساجد می‌توان از مسجد امام حسن عسگری (ع)، جامع عتیق و پنجه‌علی نام برد.

بازار قم

بازار قم با مجموعه‌ای از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه، جزیی از بافت قدیم شهر قم به شمار می‌رود. بخش‌های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی به آن اضافه شد. از جمله در دوران ناصرالدین شاه که بازار قم رو به گسترش نهاد، «بازارنو» احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناهای تازه‌ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد. در سال‌های نخست دوره پهلوی نیز بخش‌هایی به بازار نو افزوده شد.

درحال حاضر دو بخش «بازار کهنه» و «بازار نو» برجای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارد و در هر یک تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله‌های اندک وجود دارد. اساساً مسجد در بازار قم به عنوان معبری برای واردشوندگان مطرح است تا با ذکر و یاد خدا وارد بازار شوند.

در شهر قم با توجه آن که آیات عظام در آن سکنا می‌گزیدند، خانه‌های تاریخی متعددی وجود دارد که باید برای دیدنشان وقت گذاشت. خانه حضرت امام خمینی (ره ) در شهر قم، ساختمان دو طبقه ساده‌ای است که از زیرزمین و طبقه همکف تشکیل شده است. تالار سمت شرق، محل سخنرانی حضرت امام (ره) در دهه‌های گذشته بود. ایشان در حدود سال 1335 شمسی بنا را خریداری کرد و تا سال 1343 نیز در آن سکونت داشت.

خانه‌های حاج قلی‌خان و حاج علی‌خان زند که اینک اداره میراث فرهنگی هستند و خانه‌های آیات عظام بروجردی و حائری از دیگر خانه‌های تاریخی شهر قم هستند.

آب‌انبار شادقلی خان

مجموعه کارخانه ریس‌باف و برج‌های آن در حال حاضر در اختیار صدا و سیمای قم است. مجموعه کارخانه ریس‌باف در سال 1314 هـ.ش با کارگاه‌های نخ‌ریسی، ‌رنگرزی، ‌پارچه‌بافی و اتوکشی زیر نظر مهندسان آلمانی تأسیس شد. از خصوصیات بارز این برج‌ها شیوه معماری آلمانی آن است.

آب‌انبار شادقلی خان که فاصله چندانی از حرم مطهر ندارد، متلعق به دوره قاجار در محوطه شادقی‌خان واقع شده است. این محوطه باستانی شامل آثاری از دوره‌های هزاره چهارم پیش از میلاد،‌ ساسانی،‌ ایلخانی و قاجاریه بوده است. این محوطه باوجود اهمیت بسیار تخریب شد و فقط دو اثر آب‌انبار شادقلی خان و حاج میرزا باقر روحانی باقی مانده‌ است. آب‌انبار شادقلی خان اینک به یک مجموعه گردشگری سنتی تبدیل شده که فضای مناسبی برای استراحت گردشگران ایجاد کرده است. با وجود شربت‌خانه،‌ سفره‌خانه سنتی و غرفه صنایع دستی گردشگر می‌تواند تجربه خوبی داشته باشد.

مسجد مقدس جمکران در نزدیکى شهر مقدس قم در دامنه کوه دو برادران و در ابتدای جاده قم به کاشان واقع شده و همواره پذیراى زائرینى از نقاط مختلف ایران و جهان است.