دالان زنگزور؛ اهرمی برای محاصره یا پروژه صلح‌ساز؟

به گزارش تجارت نیوز، آخرین قطار از ایستگاه قدیمی و متروک شوروی در منطقه کوهستانی و غبارآلود مغریِ ارمنستان تنها چند ده متر با مرز ایران فاصله داشت. این قطار در سال ۱۹۸۹ به مقصد باکو، پایتخت آذربایجان – حدود ۵۰۰ کیلومتر آن‌سوتر – حرکت کرد. اما اندکی بعد، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، آذربایجان ارتباط ریلی خود با ارمنستان را قطع کرد.

امروز ایستگاه قطار مغری پر از زباله است. واگن‌های زنگ‌زده شوروی در حیاط آن رها شده و رنگ و گچ دیوارهای این بنای زمانی باشکوه، پوسته‌پوسته است. محوطه ایستگاه در مجاورت مرز ایران و رود ارس قرار دارد. تنها بیست قدم آن‌سوتر در جهت مخالف، خودروها در بزرگراه بین شهرهای مغری و کاپان با سرعت در حرکت‌ و کامیون‌های ایرانی، ارمنی و گرجی در مسیر گذر از مرز رسمی با ایران – تنها چند کیلومتر دورتر  – در رفت‌وآمد هستند.

نقطه التهاب ژئوپلیتیکی

مغری شهری کوچک با حدود ۴۵۰۰ نفر جمعیت است، اما به‌راحتی می‌تواند به نقطه‌ای پرتنش در معادلات ژئوپلیتیکی تبدیل شود. پیشتر و در سال ۲۰۲۰ درگیری میان ارمنستان و آذربایجان شعله‌ور شد؛ زمانی‌که ارتش آذربایجان با پشتیبانی نیروهای ویژه ترکیه و تسلیحات اسرائیلی، به منطقه ارمنی‌نشین قره‌باغ حمله کرد. پس از ۴۵ روز، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، آتش‌بس اجباری را تحمیل کرد که شامل استقرار نیروهای حافظ صلح روسی برای جداسازی نیروهای ارمنی و آذربایجانی، بازگرداندن سرزمین‌های اشغالی آذربایجان از سوی ارمنستان، ایجاد گذرگاه انسانی برای تغذیه ارامنه قره‌باغ و در نهایت ایجاد دالان‌های ترانزیتی از خاک ارمنستان جهت ارتباط آذربایجان با منطقه نخجوان بود.

اما آذربایجان هیچ‌گاه به تعهدات خود پایبند نماند. این کشور گذرگاه لاچین برای امدادرسانی به قره‌باغ را مسدود و سپس به باقیمانده قره‌باغ حمله برد تا جامعه مسیحی بومی ۱۷۰۰ ساله آن را به‌طور کامل بیرون کند. علیرغم بی‌اعتنایی به این تخلفات، آذربایجان ارمنستان را به نقض آتش‌بس سال ۲۰۲۰ متهم کرد، تنها به‌دلیل آنکه گذرگاهی برای ارتباط ترکیه و آذربایجان در خاک خود ایجاد نکرده است.

در حالی‌که جزئیاتی از طرح دالان زنگزور گاه به گاه به رسانه‌ها درز می‌کند، حتی ساده‌ترین مسائل همچنان مبهم است. به‌عنوان مثال، مشخص نیست که این دالان، کریدوری برای «کنترل جمعیت» (Sanitary Corridor) اختصاصی برای ترکیه و آذربایجان خواهد بود یا مسیری است که تنها خودروها و قطارهای آذربایجانی اجازه تردد در آن را دارند و حق خروج از آن را نخواهند داشت. از منظری دیگر آیا خودروهای ارمنی نیز می‌توانند از آن استفاده کنند؟ اگر مسیر یک‌طرفه و اختصاصی باشد، همچنان مشخص نیست که ترافیک داخلی ارمنستان چگونه از این کریدور عبور خواهد کرد.

اختلاف بر سر مسیر و اهداف دالان

مسیر دقیق دالان نیز محل اختلاف است. آذربایجان و ترکیه خواهان عبور آن از جنوب ارمنستان هستند، احتمالا از منطقه مغری، در حالی‌که ارمنیان ترجیح می‌دهند مسیر شمالی‌تری در استان سیونیک در نظر گرفته شود؛ شاید نزدیک شهر کاپان یا حتی بالاتر.

از نظر جغرافیایی و زیرساختی، استدلال ارمنستان قوی‌تر است. شبکه ریلی دوران شوروی دیگر وجود ندارد و دهه‌ها توسعه موجب تراکم و محدودیت فضا شده است. در این میان، ژئوپلیتیک نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. یکی از اهداف اصلی آذربایجان و ترکیه و تاکیدشان بر مسیر جنوبی، قطع ارتباط ارمنستان با ایران است. هر دو کشور، ارمنستان را در محاصره اقتصادی قرار داده‌اند تا این بازیگر را تسلیم کنند. از سوی دیگر، با افزایش نفوذ روسیه بر گرجستان، توانایی ارمنستان برای تجارت از طریق مرز شمالی نیز زیر سوال رفته است.

اگر ترکیه، آذربایجان یا حتی روسیه بتوانند مرز جنوبی ارمنستان را مسدود کنند، عملا این کشور را در محاصره کامل قرار داده‌اند؛ همان‌گونه که با قره‌باغ کردند. در حالی‌که دیپلمات‌ها درباره مسیرها، پروتکل‌ها و حتی احتمال مشارکت پیمانکاران آمریکایی گفت‌وگو می‌کنند، پرسش بنیادین نادیده گرفته می‌شود: آیا ایجاد دالان‌های خاص، موجب صلح می‌شود یا جنگ را تشدید می‌کند؟

اگر هدف صلح است، محاصره را بردارید

اگر هدف، صلح باشد، اساسا نیازی به دالان نیست: ترکیه می‌تواند محاصره ارمنستان را بردارد و مرزهایش را به روی تجارت باز کند. همین موضوع در مورد آذربایجان نیز صادق است. در واقع، ارمنیان می‌گویند که از تجارت دوجانبه استقبال می‌کنند. در مقابل، اگر ترکیه و آذربایجان خواهان دالانی با «طناب جداکننده» باشند، این نشانه‌ای است از عدم تمایل آن‌ها از به‌رسمیت‌شناختن و عادی‌سازی روابط با ارمنستان.

سه کشور آذربایجان، ترکیه و روسیه از زمان امضای آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰، آن را به‌طور یک‌جانبه نقض کرده‌اند؛ اکنون اصرار بر اجرای تنها یک بند از توافق، منطقی نیست. ارمنستان نباید اجازه دهد آذربایجان مسیر گفت‌وگو را تعیین کند. اگر واقعا هدف، صلح است، محاصره باید پایان یابد. وقتی تجارت آزادانه جریان یابد، بحث درباره دالان دیگر موضوعیتی نخواهد داشت.