افزایش تنش میان مسکو و باکو / چگونه آذربایجان روسیه را در اوراسیا خلع سلاح کرد؟

به گزارش تجارت نیوز، روابط روسیه و جمهوری آذربایجان طی چند ماه اخیر به‌شدت تیره شده است. در پایان ماه ژوئن، بازداشت‌ گسترده اعضای دیاسپورای آذربایجانی در یکاترینبورگ، که ریشه در پرونده‌های جنایی قدیمی دارد، به کشته شدن دو نفر انجامید. مقامات آذربایجان در واکنش به کنش روسیه دفاتر خبرگزاری اسپوتنیک–آذربایجان در باکو را مورد بازرسی قرار دادند و دو کارمند را بازداشت کردند. آن‌ها اعلام کردند که این افراد در واقع ماموران سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) بودند که تحت پوشش فعالیت رسانه‌ای عمل می‌کردند. اندکی بعد، متخصصان فناوری اطلاعات (IT) که ارتباط رسمی با مقامات روسیه نداشتند نیز در آذربایجان بازداشت شدند.

پیدا و پنهان تنش میان مسکو و باکو

در این میان، ۴ ژوئیه اداره اصلی اطلاعات وزارت دفاع اوکراین (HUR) اعلام کرد که روسیه به دلیل وخامت روابط با آذربایجان حضور نظامی خود در ارمنستان را گسترش می‌دهد. کمی بعد، مرکز کارنگی مستقر در برلین اعلام کرد که این بحران تحت کنترل است و به درگیری مسلحانه منجر نخواهد شد. نویسندگان این مرکز خاطرنشان کردند که در بستر جنگ روسیه علیه اوکراین، آذربایجان به یک شریک لجستیکی مهم برای مسکو تبدیل شده است. به گفته این گروه، از آغاز حمله تمام عیار، روسیه سرمایه‌گذاری‌های چشمگیری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل آذربایجان و پروژه‌های که در مسیر روسیه–ایران–هند قرار دارد، انجام داده است. از این رو، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، محتاطانه عمل می‌کند تا مانع تشدید بحران شود. همزمان، رویارویی با مسکو می‌تواند برای باکو مزایایی داشته باشد، زیرا این کشور را در چشم غرب به‌عنوان یک شریک قابل اعتماد در بخش انرژی معرفی می‌کند و در عین حال توجه افکار عمومی داخلی را از مشکلات داخلی منحرف می‌سازد.

وقتی روسیه شمشیر از رو بست!

تقویت حضور نظامی روسیه در ارمنستان احتمالا به رخدادهای ایروان نیز مرتبط بود. در پایان ژوئن، نیروهای امنیتی ارمنستان از یک کودتای دولتی نافرجام به دست نیروهای طرفدار روسیه پرده برداشتند. به گفته مقام‌های رسمی ایروان، طرح کودتا شامل برنامه‌ای مرحله به مرحله برای بی‌ثبات‌سازی قدرت در ارمنستان بود؛ از تشکیل گروه‌های ضربتی تا تضعیف زیرساخت‌های کلیدی.

با این همه نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در قدرت باقی ماند و در میانه اوت، یک توافق‌نامه صلح با آذربایجان به میانجی‌گری دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، امضا کرد؛ آن هم بدون حضور روسیه. غیبت کرملین در این مرحله از روند صلح نشان‌دهنده کاهش نقش مسکو در منطقه است. نزاع مسکو و باکو پس از نشست واشنگتن شدت گرفت. کرملین ارسال پیام‌های تهدیدآمیز به برخی تحلیلگران سیاسی نزدیک به خود را آغاز کرد. مخاطب این پیام‌ها یا گروه‌هایی بودند که از منافع آذربایجان حمایت کردند یا درباره علی‌اف از عباراتی مثبت استفاده می‌کردند. برای نمونه، کرملین سرگئی مارکوف، تحلیلگر سیاسی طرفدار دولت که همواره بر وفاداری کامل خود به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، تاکید دارد را «عامل خارجی» معرفی کرد.

همزمان کانال‌های تلگرامی نزدیک به دولت روسیه نسخه دیگری از سقوط مارکوف ارائه داده و آن را به رقابت میان «برج‌های کرملین» نسبت دادند. در این میان به طور مشخص به جناح سرگئی ناریشکین و سرگئی کیریینکو – حامیان مارکوف – در برابر الکسی گروموف، معاون رئیس دفتر ریاست‌جمهوری، اشاره شد. برچسب «عامل خارجی» تنها نشانه‌ای بود از اینکه بهبود روابط با باکو در آینده نزدیک بعید به نظر می‌رسد.

وقتی دامنه تنش گسترده‌تر می‌شود!

یِوگِنی کروتیکوف، تحلیلگر سیاسی نزدیک به دولت روسیه، مدعی است: «هیچ‌کس درباره گرم شدن روابط با آذربایجان در آینده نزدیک صحبت نمی‌کند و حتی در بلندمدت، این روابط «کمتر از دوستانه» خواهد بود.» بمباران انبارهای نفت آذربایجان در اوکراین توسط روسیه نیز این ادعا را تقویت می‌کند. در ۱۸ اوت، پهپادهای روسی به انبار نفت شرکت دولتی SOCAR در نزدیکی اودسا حمله کردند. به گزارش رسانه‌ها در جریان این حملات ۱۷ مخزن ذخیره تخریب شدند. مسکو سپس پالایشگاه نفت کرمنچوک در منطقه پولتاوا را هدف قرار داد و آتش‌سوزی گسترده‌ای در منطقه صنعتی ایجاد کرد.

تحلیلگران نظامی طرفدار کرملین این حملات را «هشداری» برای علی‌اف توصیف کردند، اما نگران بودند که او پیام را دریافت نکند و در عمل جانب اوکراین را بگیرد. علی‌اف تهدید کرد که در واکنش به حملات روسیه به دارایی‌های SOCAR در اودسا، ارسال سلاح به اوکراین را آغاز خواهد کرد. در همین حال، باکو با همکاری ایالات متحده در حال ایجاد یک پلتفرم سرمایه‌گذاری برای تامین مالی پروژه‌های راهبردی در قفقاز جنوبی است که استقلال آذربایجان از روسیه را بیش از پیش افزایش خواهد داد.

به نظر می‌رسد که مسکو، جز بمباران انبارهای نفت آذربایجان در اوکراین و برچسب‌گذاری تحلیلگران وفادار خود به‌عنوان «عوامل خارجی»، اهرم دیگری برای رویارویی با علی‌اف در اختیار ندارد. با توجه به وخامت روابط با باکو، به نظر می‌رسد مسکو مصمم است جایگاه خود را در ارمنستان تقویت کند. با این حال، در این حوزه نیز تنها پیشرفت‌های جزیی به دست آمده است. برای نمونه، از سپتامبر، ارمنستان و روسیه مبادله خودکار اطلاعات مالی را آغاز خواهند کرد که به موجب آن داده‌های مربوط به دارایی‌های روس‌ها در حساب‌های بانکی و کارگزاری در دسترس اداره مالیات روسیه قرار می‌گیرد.

با وجود حفظ برخی روابط اقتصادی، مسکو دیگر اهرم واقعی برای اعمال نفوذ بر کشورهای قفقاز جنوبی جز زور ندارد؛ خواه تهدید کودتا یا حمله موشکی. این ابزارها همچنان کشورها را وادار به در نظر گرفتن کرملین می‌کند، اما دیگر نمی‌تواند مانع نیروهای گریز از مرکز و کاهش نفوذ روسیه در منطقه شود.