از فاو تا جاده توسعه؛ عراق در گلوگاه شاهراه‌های جهانی؟

به گزارش تجارت نیوز، عراق، کشوری با پیشینه تمدنی کهن و موقعیت جغرافیایی کم‌نظیر، در طول دهه‌های اخیر به دلیل مجموعه‌ای از بحران‌های مزمن سیاسی، امنیتی و اقتصادی، بخش بزرگی از ظرفیت‌های زیرساختی خود را از دست داده است. جنگ‌های مکرر، تحریم‌های بین‌المللی، ناکارآمدی نهادی و فساد سیستماتیک، این کشور را در شرایطی قرار داده که با وجود پتانسیل‌های عظیم، از چرخه ترانزیت و تجارت منطقه‌ای و جهانی تا حد زیادی عقب مانده است.

با این‌ حال، در سال‌های اخیر تغییر رویکردی در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی عراق دیده می‌شود؛ تغییری که با تمرکز بر بازسازی زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تلاش دارد این کشور را از یک بازیگر منفعل به یک گره حیاتی در زنجیره تأمین منطقه‌ای تبدیل کند. دولت عراق، با درک فزاینده از تحولات ژئوپلیتیکی و جابه‌جایی مسیرهای استراتژیک تجارت جهانی، در پی آن است تا با توسعه بنادر، نوسازی جاده‌ها، احیای خطوط ریلی، ارتقاء فرودگاه‌ها و پیوستن به سیستم‌های بین‌المللی حمل‌ونقل نظیر TIR، نقشی فعال و تعیین‌کننده در ترانزیت کالا میان آسیا، خاورمیانه و اروپا ایفا کند.

این مقاله با نگاهی تحلیلی و مستند، تلاش دارد ضمن بررسی وضعیت کنونی شبکه حمل‌ونقل عراق، به پروژه‌ها و تحولات کلیدی این حوزه بپردازد و ظرفیت‌های نوظهور این کشور را در بازسازی جایگاه ژئوپلیتیکی خود به‌مثابه یک چهارراه حیاتی منطقه‌ای ترسیم کند.

تسهیل ترانزیت، تسریع توسعه

در آوریل ۲۰۲۵، عراق به‌طور رسمی به کنوانسیون بین‌المللی TIR (سامانه ترانزیت جاده‌ای تحت نظارت اتحادیه بین‌المللی حمل‌ونقل جاده‌ای) پیوست. این سیستم، که در بیش از ۶۰ کشور اجرا می‌شود، هدف اصلی‌اش تسهیل ترانزیت مرزی کالاها، افزایش امنیت و کاهش هزینه‌های عملیاتی است.

براساس گزارش رسمی اتحادیه بین‌المللی حمل‌ونقل جاده‌ای (IRU)، عضویت عراق در این سیستم می‌تواند زمان عبور کامیون‌ها از مرزها را تا ۸۰ درصد و هزینه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی را تا ۳۸ درصد کاهش دهد. با راه‌اندازی کریدورهای اختصاصی TIR در گذرگاه‌هایی مانند زرباطیه (مرز ایران)، طریبیل (مرز اردن)، فیش‌خابور (مرز ترکیه) و عرعر (مرز عربستان)، و تجهیز سامانه‌های دیجیتال گمرکی، عراق گامی بزرگ به سمت تبدیل شدن به یک گره کلیدی در زنجیره لجستیک اوراسیا برداشته است.

حمل‌ونقل جاده ای در عطش نوسازی

براساس گزارش بانک جهانی که در سال ۲۰۲۴ منتشر شده، بیش از ۸۵ درصد از حمل‌ونقل داخلی و ترانزیتی عراق از طریق جاده انجام می‌شود. با این حال، ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای این کشور به‌شدت فرسوده است. طبق آمار منتشرشده در نشریه «لجستیک خاورمیانه» (Logistics Middle East)، بیش از ۷۰ درصد از کامیون‌های فعال در عراق عمر بالای ۱۵ سال دارند و از استانداردهای زیست‌محیطی روز دنیا فاصله دارند.

دولت عراق طی چهار سال گذشته بیش از 30 هزار کیلومتر از جاده‌های بین‌شهری را بازسازی کرده، اما برای نوسازی کامل این شبکه به حداقل ۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد. ضعف زیرساخت‌های تعمیراتی، نبود خدمات پس از فروش، و هزینه‌های بالای سوخت و قطعات، همچنان از چالش‌های اصلی این بخش‌اند.

راه‌آهن عراق؛ فرصت نادیده‌گرفته‌شده

شبکه ریلی عراق که توسط شرکت راه‌آهن جمهوری عراق (IRR) مدیریت می‌شود، در حال حاضر حدود 2 هزار 272 کیلومتر خط دارد، اما تنها ۳۴ درصد از این مسیرها فعال هستند. بسیاری از لوکوموتیوها و ایستگاه‌ها – به‌ویژه در شهرهایی مانند موصل، دیوانیه و فلوجه – متروکه و فرسوده‌اند.

پروژه کلیدی در این حوزه، خط راه‌آهن شلمچه–بصره است که طبق تحلیل بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی (Carnegie Endowment for International Peace) می‌تواند نقش مهمی در اتصال بنادر جنوبی عراق به مرزهای ایران و آسیای مرکزی ایفا کند. لازم به ذکر است این مسیر به‌عنوان بخشی از «جاده توسعه»، پتانسیل تبدیل شدن به رقیبی برای مسیر کانال سوئز در ترانزیت کالا میان شرق آسیا و اروپا را دارد.

متروی بغداد؛ نوسازی حمل‌ونقل شهری

یکی از گام‌های مهم دولت عراق در مدرن‌سازی حمل‌ونقل شهری، راه‌اندازی متروی بغداد است. این پروژه با طولی حدود ۱۴۸ کیلومتر و شامل ۶۴ ایستگاه، قرار است با مشارکت شرکت‌هایی از فرانسه، اسپانیا و ترکیه تا سال ۲۰۲۹ به بهره‌برداری برسد.

بر اساس گزارش مؤسسه بروکینگز (Brookings Institution) که در سال 2025 منتشر شد، هزینه‌های این پروژه بالغ بر ۱۷.۵ میلیارد دلار برآورد شده است. کارشناسان بر این باورند که متروی بغداد علاوه بر کاهش ترافیک و آلودگی هوا، نقشی مهم در تقویت کارایی شهری، کاهش هزینه‌های سوخت، و جذب سرمایه‌گذاری در نواحی اطراف خطوط مترو خواهد داشت.

حمل‌ونقل هوایی؛ توسعه زیرساختی و نوسازی ناوگان

فرودگاه‌های بین‌المللی بغداد، اربیل و بصره، قطب‌های اصلی حمل‌ونقل هوایی عراق هستند. طبق گزارش انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (IATA) که در سال 2023 منتشر شد، در آن بازه زمانی حدود ۳.۴ میلیون مسافر از خطوط هوایی عراق استفاده کرده‌اند. با این حال، نبود یک شرکت هواپیمایی ملی توانمند و کمبود ناوگان مدرن، حمل‌ونقل بار و مسافر را محدود کرده است.

شرکت Iraqi Airways با خرید هواپیماهای جدید شامل بوئینگ ۷۳۷ مکس، دریم‌لاینر و ایرباس A220، قصد دارد تا سال ۲۰۲۷ ناوگان خود را به ۳۱ فروند برساند. همچنین پروژه ارتقاء فرودگاه بغداد با همکاری مؤسسه مالی بین‌المللی (IFC) یعنی همان بازوی سرمایه‌گذاری بانک جهانی (ساخت یک ترمینال جدید با ظرفیت ۸.۵ میلیون مسافر) در سال در دست اجراست. علاوه بر آن، فرودگاه‌های جدید در کربلا، ناصریه و موصل نیز در حال احداث‌اند؛ فرودگاه کربلا با ظرفیت ۹ میلیون مسافر، به‌ویژه در خدمت‌رسانی به زائران نقش کلیدی خواهد داشت.

بندر فاو؛ گره دریایی آینده منطقه

بندر بزرگ فاو، یکی از مهم‌ترین پروژه‌های دریایی عراق، با هدف تبدیل شدن به یکی از بنادر بزرگ خاورمیانه از سال ۲۰۲۰ کلید خورد. فاز اول آن، شامل ساخت پنج اسکله، در سال ۲۰۲۴ به بهره‌برداری رسید. هدف‌گذاری نهایی آن، ساخت ۹۰ اسکله تا سال ۲۰۳۰ است.

طبق گزارش وزارت حمل‌ونقل عراق، اتصال این بندر به خطوط ریلی ملی و پروژه جاده توسعه، می‌تواند جایگاه عراق را در زنجیره حمل‌ونقل بین‌المللی به‌ویژه در مسیر شرق–غرب ارتقاء دهد. کارشناسان سازمان بنادر عراق بر این باورند که بندر فاو با ظرفیت ترانزیتی بالا، می‌تواند به بندر نسل جدید برای انتقال کالاهای آسیایی به اروپا بدون عبور از کانال سوئز تبدیل شود.

پروژه‌های حمل‌ونقل عراق علاوه بر بعد داخلی، در ارتقاء روابط اقتصادی منطقه‌ای نیز اثرگذارند. مسیرهایی مانند راه‌آهن شلمچه–بصره و کریدورهای جاده‌ای، به گسترش تجارت با کشورهای همسایه از جمله ایران، ترکیه، اردن و عربستان کمک می‌کنند. طبق گزارش «ادغام اقتصادی در خاورمیانه» منتشرشده توسط مرکز منطقه‌ای صندوق بین‌المللی پول که در سال 2025 منتشر شد، عراق می‌تواند با توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل خود، به نقطه اتصال راهبردی بین بازارهای خلیج فارس، مدیترانه و آسیای میانه بدل شود.

جایگاه عراق در نظم جدید ترانزیتی جهان

در پی ناپایداری‌های ژئوپلیتیکی در مسیرهای سنتی حمل‌ونقل جهانی (همچون دریای سرخ و کانال سوئز)، توجه به مسیرهای زمینی جایگزین افزایش یافته است. تحلیلگران اندیشکده چتم هاوس که در سال 2025 منتشر شد؛ گزارشی با عنوان «ترسیم مجدد نقشه تجارت پس از بحران سوئز» بر این نکته تأکید شده است که عراق، با تکمیل پروژه‌هایی نظیر جاده توسعه، می‌تواند به یک گزینه معتبر برای ترانزیت شرق–غرب بدل شود. این نقش نه‌تنها اقتصادی بلکه استراتژیک خواهد بود و عراق را در نظم نوین منطقه‌ای به بازیگری فعال و تعیین‌کننده بدل خواهد کرد.

در نهایت باید گفت، شبکه حمل‌ونقل عراق در حال تجربه تحولی ساختاری است. پیوستن به سیستم TIR، اجرای پروژه جاده توسعه، ساخت بندر فاو، احیای خطوط ریلی، توسعه فرودگاه‌ها و نوسازی ناوگان، همگی نشانه‌هایی از یک راهبرد نوین در نگاه دولت عراق به موقعیت ژئوپلیتیکی خود است.

اگرچه چالش‌هایی مانند فساد، ناامنی مرزی و کمبود منابع مالی همچنان وجود دارد، اما طبق تحلیل کارشناسان مؤسسه بروکینگز و بنیاد کارنگی، در صورت تداوم این مسیر و تقویت همکاری منطقه‌ای و جذب سرمایه‌گذاری بین‌المللی، عراق می‌تواند تا سال ۲۰۳۵ به یکی از گره‌های اصلی زنجیره تأمین جهانی در خاورمیانه بدل شود؛ نقشی که نه‌فقط اقتصادی، بلکه استراتژیک و سیاسی نیز خواهد بود.