یکی از علایمی که در مبتلایان به کووید-۱۹ دیده می‌شود، انگشت کووید (COVID toe) است. این قضیه معمولا چندان جدی نیست و پس از مدتی از بین می‌رود. بااین‌همه یکی از علایم عجیب این بیماری است که به امروز توضیح چندانی برای علت آن وجود نداشت.

گروهی از دانشمندان که به بررسی کووید-۱۹ می‌پردازند، اخیرا متوجه نکته‌ای شدند که نشان می‌دهد تصور ما از این بیماری چندان درست نبوده است. تا به امروز همه کووید-۱۹ را یک بیماری تنفسی می‌دانستند اما همین انگشت کووید و توجه به این مسئله که کووید-۱۹ می‌تواند به لخته شدن خون منجر گردد و همین هم دلیل ایجاد انگشت کووید است، این دانشمندان را به این فکر واداشته است که کووید-۱۹ نه یک بیماری تنفسی بلکه یک بیماری عروقی است که رگ‌های خون‌رسان بدن را درگیر می‌کند.

چرا کووید-۱۹ لزوما یک بیماری تنفسی نیست؟

در این چند ماه که کووید-۱۹ جهان را به خود درگیر کرده، تحقیقات گسترده‌ای روی آن انجام شده و در حال انجام است. این تحقیقات همگی روی این نکته تاکید دارند که این ویروس می‌تواند روی اندام‌های مختلف تاثیر بگذارد.

علتش هم این است که این ویروس با استفاده از گیرنده‌های ACE2 و TMPRSS2 به سلول‌های مختلف بدن حمله می‌کند. این گیرنده‌ها به‌خصوص گیرنده ACE2 در انواع مختلفی از سلول‌های اندام‌های مختلف بدن وجود دارند. از جمله می‌توان به کبد و کلیه ریه قلب و مغز سیستم اعصاب و مهم‌تر از همه سلول‌های پوششی داخل رگ‌ها اشاره کرد.

با اینکه کووید-۱۹ اثر خود را بیش از همه روی سلول‌های ریه نشان می‌دهد و می‌تواند به علت ضعف اکسیژن‌رسانی ریه‌ها باعث مرگ شود، اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که در ۴۰ درصد موارد، مرگ بیماران نه به علت مشکلات ریه، بلکه از مشکلات قلبی عروقی این بیماری رخ می‌دهد.

پیش از در مقاله اثرات بلند‌مدت ویروس کرونا به این مسئله پرداختیم که یکی از مهم‌ترین اثرات عجیب کووید-۱۹ این است که باعث لخته شدن خون می‌گردد. این لخته شدن خون می‌تواند باعث آمبولی اندام‌های بدن مثل کلیه‌ها، ریه‌ها و کبد شود؛ یعنی لخته‌ای که در رگ‌ها تشکیل می‌شود مانع از حرکت خون به این اندام‌ها و آسیب دائمی، جزئی یا کلی آن‌ها می‌شود.

این لخته‌ها هنگامی‌که در رگ‌های قلب و مغز ایجاد شوند، می‌توانند خیلی سریع‌تر به مرگ منجر گردند.

این مشکلات قلبی عروقی و لخته شدن خون و تبعات آن، در کنار آن گروهی از دانشمندان را به این فکر انداخته است که گویا تا به امروز همه درک اشتباهی از بیماری کووید-۱۹ داشته‌ایم. همه فکر می‌کردیم که کووید-۱۹ مثل هم‌خانواده‌های آن یعنی سارس و مرس یک بیماری تنفسی است؛ اما به نظر می‌آید این بیماری یک بیماری عروقی است.

کووید-۱۹ چگونه روی خون اثر می‌گذارد؟

مدارک بسیاری وجود دارند که برای بیماری کووید-۱۹ راه‌های تنفسی مثل بینی حلق و ریه‌ها صرفا یک راه ورود برای بدن هستند. بخش اصلی که این بیماری مورد حمله قرار می‌دهد نه لزوما خود ریه‌ها بلکه سلول‌های پوششی داخل رگ‌ها هستند.

این سلول‌های پوششی داخل رگ‌ها هستند که هورمون‌ها و پروتئین‌هایی برای تشدید یا ایجاد پاسخ ایمنی، لخته شدن خون و بسیاری از عملکرد و مربوط به خون را تنظیم می‌کنند و به همین دلیل است که حمله ویروس کووید-۱۹ به این سلول‌ها باعث ایجاد پاسخ شدید ایمنی و لخته شدن خون می‌شود.

این ویروس در ابتدا وارد سیستم تنفسی شده و شروع به تخریب بافت‌های آن می‌کند. با این اتفاق بیمار شروع به سرفه می‌کند؛ زیرا بدن وجود یک عامل خارجی را تشخیص می‌دهد و تلاش می‌کند با سرفه کردن این عامل خارجی را از بدن خارج کند. در این حالت ویروس سلول‌های پوششی داخل ریه را از بین می‌برد و به کیسه‌های تنفسی ریه‌ها که در آن اکسیژن وارد خون می‌شود، دسترسی پیدا می‌کند.

پس‌ازاین اتفاق کووید-۱۹ از طریق کیسه‌های تنفسی وارد این موییرگ‌ها و رگ‌های متصل به این کیسه‌های تنفسی می‌شود. وقتی ویروس وارد خون شد، به سلول‌های لایه درون‌رگی یا سلول‌های پوششی داخل رگ‌ها (endothelial cell) حمله می‌کند. حمله به این سلول‌ها باعث ایجاد پاسخ ایمنی در محل حمله می‌گردد.

تا به امروز هیچ نمونه‌ای از ویروس تنفسی که به عروق حمله کند، دیده نشده است. ویروس سارس که هم‌خانواده کووید-۱۹ است صرفا به سلول‌های تنفسی متصل می‌شد. ویروس‌های آنفولانزا مثل H1N1 هم به نحو مشابهی رفتار می‌کردند و هیچ‌کدام به سلول‌های پوششی رگ‌ها حمله نمی‌کردند.

ویروس‌های دیگری مثل ابولا هم که به همین سلول‌های پوششی داخل رگ‌ها حمله می‌کنند ویروس‌های تنفسی نیستند.

چگونه کووید-۱۹ به رگ‌ها حمله می‌کند؟

کووید-۱۹ با استفاده از یک نوع پروتئین به نام فورین (Furin) به سلول‌های پوششی درون رگ‌ها حمله می‌کند. این پروتئین برای فعالیت و تکثیر کووید-۱۹ لازم است.

ویروس سارس هم از گیرنده‌های ace2 برای متصل شدن به سلول‌ها استفاده می‌کند اما برای اینکه بتواند سلول را باز کند و مواد ژنتیکی خود را به داخل سلول بفرستد از پروتئین خاصی استفاده می‌کند. این پروتئین فقط روی سلول‌های ریه وجود دارد.

فرآیند مشابهی در مورد انواع دیگر ویروس‌ها هم وجود دارد. هر یک از گیرنده‌های خاص و پروتئین‌ها برای متصل شدن به سلول‌ها و آلوده کردن آن‌ها استفاده می‌شوند. این قید گیرنده و پروتئین خاص باعث می‌شود ویروس‌های مختلف فقط بتوانند روی سلول‌های خاصی تأثیر داشته باشند.

ویروس بیماری کووید-۱۹ هم علاوه بر اینکه از دو گیرنده ACE2 و TMPRSS2 برای متصل شدن به سلول بهره می‌برد، از پروتئین فورین برای باز کردن سلول و تزریق مواد ژنتیکی خود به سلول استفاده می‌کند.

استفاده ویروس کووید-۱۹ از پروتئین فورین شرایط بسیار خطرناکی را پیش می‌آورد؛ زیرا این پروتئین در همه سلول‌های بدن و خصوصا سلول‌های پوششی داخل رگ‌ها وجود دارد.

خطر اصلی کووید-۱۹

آلوده کردن سلول‌های پوششی داخل رگ‌ها می‌تواند تمام علائم عجیب و متنوع کووید-۱۹ از جمله لخته شدن خون و افزایش ضربان قلب را توضیح دهد.

یکی از کارهای سلول‌های پوششی درون‌رگی تنظیم کردن میزان لخته شدن خون است؛ مثلا در اگر در نقطه‌ای از بدن زخمی ایجاد شود که موجب پاره شدن رگ‌ها گردد و خون‌ریزی به وجود آید، سلول‌های پوششی درون‌رگی در منطقه زخم، پروتئین‌هایی آزاد می‌کنند که باعث لخته شدن خون در منطقه زخم می‌گردد، این سلول‌ها با پروتئین‌های خاصی می‌توانند سیستم ایجاد لخته را در خون خاموش و روشن کنند. این سلول‌ها همچنین وظیفه‌شان این است که حرکت یکنواخت و بدون مانع خون را در رگ‌ها تضمین کنند.

سلول‌های پوششی درون‌رگی به روش‌های مختلفی دستورهای لازم برای لخته شدن خون را صادر می‌کنند و اگر مختل شوند، دردسر درست می‌کنند.

حمله ویروس به سلول‌های پوششی درون‌رگی و آسیب این سلول‌ها می‌تواند توضیحی قابل‌قبول برای آسیب‌های گسترده قلبی عروقی باشد و اثرات ناشی از آن در اندام‌های مختلف از جمله سکته‌های مغزی، نارسایی کبدی، ریوی و کلیوی را توضیح دهد.

آسیب به سلول‌های پوششی رگ‌های ریه‌ها غیرازاینکه می‌تواند باعث به هم ریختن سیستم لخته شدن خون گردد، بلکه منجر به ایجاد التهاب و تورم در محلی از رگ که مورد حمله ویروس قرار گرفته، ‌می‌شود. در نتیجه این التهاب و تورم، آن بخش از موییرگ‌ یا رگ بسته می‌شود و خون نمی‌تواند جریان پیدا کند. اگر چنین اتفاقی در رگ‌های قلب رخ دهد، باعث حمله قلبی می‌شود.

در چنین حالتی حتی اگر کسی به‌اندازه کافی هم داروهای ضد لخته شدن مصرف کرده باشد و پلاکی هم در خون او وجود نداشته باشد، ناگهان ممکن است دچار حمله قلبی شود. این تورم بدنه رگ‌ها می‌تواند دلیلی هم برای التهاب عضله قلب یا میوکاردیت (myocarditis) باشد.

آسیب به سلول‌های پوششی درون‌رگی همچنین می‌تواند این مسئله را توضیح دهد که چرا کسانی که بیماری‌های زمینه‌ای مثل فشارخون بالا، کلسترول خون زیاد، دیابت و بیماری قلبی دارند، در صورت ابتلا به کووید-۱۹ شرایطشان می‌تواند بسیار پیچیده‌تر شود.

دستگاه‌های ونتیلاتور کافی نیستند

با در نظر گرفتن همه این‌ها می‌توان متوجه شد که چرا عموما استفاده از دستگاه‌های ونتیلاتور برای کمک به تنفس به بیماران کافی نیست. این دستگاه‌ها به بیماران را کمک می‌کنند که اکسیژن را به داخل ریه‌ها برسانند.

اما مشکل اینجاست که وجود التهاب رگ‌های داخل ریه و همچنین لخته‌ها خون درون رگ‌ها و موییرگ‌های ریه‌ها که باعث بسته شدن این رگ‌ها می‌گردد، نمی‌گذارد خون در ریه‌ها جریان پیدا کند. در نتیجه این خون نمی‌تواند اکسیژن را از ریه‌ها گرفته و به دیگر نقاط بدن منتقل کند. در نتیجه لاجرم سطح اکسیژن خون در بدن پایین می‌ماند.

با توجه به این‌ها سخت نیست که بفهمیم چگونه کووید-۱۹ می‌تواند به کل بدن منتقل شود؛ زیرا خیلی ساده وارد سیستم گردش خون می‌شود و به همه ارگان‌ها می‌رسد. چنین اتفاقی تا به امروز در هیچ‌کدام از ویروس‌های تنفسی دیده نشده ست.