سرعت حیرت‌انگیز فرونشست در ایران/ وضعیت حادتر می‌شود

به گزارش تجارت‌نیوز ، زمین به ناگاه فرومی‌ریزد. ساختمان‌ها ترک برمی‌دارند و برخی دیگر از سازه‌ها کج می‌شوند. اینها حاصل فرونشست زمین است که کارشناسان بارها نسبت به بحرانی‌شدن آن هشدار داده‌اند.

تا پیش از این کمتر صحبت از فرونشست زمین در مناطق مسکونی بود. هر چه بود در اطراف شهرها و دشت‌های خالی از سکنه بود. اگرچه فرونشست در همین دشت‌ها هم با وجود زیرساخت‌های ارتباطی و … باز هم خساراتی را به دنبال دارد. حالا اما در دل مناطق مسکونی هم هر چند وقت یکبار صحبت از فرونشست زمین است.

با برداشت بی‌رویه، منابع زیرزمینی آب خالی می‌شود و فرونشست رخ می‌دهد. حالا در برخی مناطق بحرانی و در برخی مناطق فوق بحرانی شده است. تجارت‌نیوز در گفت‌وگو با مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی، وضعیت فرونشست زمین در ایران را بررسی می‌کند.

با توجه به گزارش‌هایی که اخیرا از نظرآباد در البرز، کرمان و سایر مناطق ایران شد، آیا نرخ فرونشست افزایش پیدا کرده است؟

فرونشست زمین که عمدتاً ناشی از مدیریت ضعیف حوزه آبخیز است، یک پدیده پیچیده و غیرخطی است. با استفاده از داده‌های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی، آب زیرزمینی در ایران با کاهش حدود 106 کیلومتر مکعب (میلیارد متر مکعب) طی دو دهه گذشته مواجه شده است. با اضافه برداشت‌های شدید آب در حدود 77 درصد از مساحت ایران، افزایش شوری خاک در سراسر کشور، افزایش فراوانی و وسعت فرونشست آشکار شده است.

در حالی که خشکسالی‌های هواشناس/هیدرولوژیکی به عنوان محرک عمل می‌کنند و میزان کاهش در ذخیره‌سازی آب‌های زیرزمینی در سطح کشور را تشدید می‌کنند، کاهش آب‌های زیرزمینی در مقیاس حوضه در ایران عمدتاً ناشی از برداشت‌های گسترده آب توسط انسان است.

ادامه مدیریت ناپایدار آب‌های زیرزمینی در ایران می‌تواند اثرات بالقوه جبران‌ناپذیری بر زمین و محیط زیست داشته باشد و آب، غذا، امنیت اجتماعی-اقتصادی کشور را تهدید کند.

حدود 85 درصد از مصرف آب در خاورمیانه منحصراً برای آبیاری استفاده می شود. در دسترس بودن منابع آب زیرزمینی در جهان گرم‌تر و پرجمعیت‌تر حیاتی‌تر می‌شود؛ زیرا منابع آب‌های سطحی با افزایش دمای حتی بیشتر کاهش می‌یابند و باعث افزایش رقابت بر سر منابع آب سطحی باقی‌مانده می‌شود .

میانگین‌ بلندمدت سالانه بارندگی، تبخیر، تغذیه آب زیرزمینی، برداشت‌های انسانی، جریان برگشتی به سفره‌های زیرزمینی برای شناخت وضعیت فرونشست زمین در ایران باید در دسترس باشد و به تناسب تحلیل شود.

برداشت‌های انسانی در دهه اخیر در بعضی حوزه‌ها کاهش قابل توجه‌یافته که بیشتر به تمام شدن و افت شدید آب زیرزمینی در این حوزه‌ها و از سوی دیگر با کاهش شدید بارندگی و رواناب مرتبط است. در خشکسالی شدید سال 1386، کاهش 20 درصدی رواناب در ایران باعث کاهش 10 درصدی تغذیه آب زیرزمینی در سطح کشور شد که منجر به کاهش قابل توجه ذخیره آب زیرزمینی تا 40 درصد در مقایسه با سال 1385 شده است.

روش‌های آبیاری ناکارآمد علاوه بر حفر چاه‌های غیرمجاز، از دیگر عوامل اصلی فرونشست آب‌های زیرزمینی است. از حدود 50 هزار حلقه چاه پمپاژ منابع آب زیرزمینی در پیرامون پایتخت، حدود 30 هزار حلقه آن غیرمجاز است.

پیش از این گفته می‌شد که استان‌های کرمان، تهران، خراسان رضوی و اصفهان در معرض خطر شدید فرونشست زمین هستند. اکنون وضعیت چگونه است؟ آیا تعداد استان‌های در خطر شدید، بیشتر شده است؟

تقریباً تمام استان‌های کشور درگیر این پدیده هستند. دشت رفسنجان در استان کرمان با 42 سانتی‌متر فرونشست در سال در صدر فهرست سال 1401 قرار داشت.

سازمان نقشه برداری کشور 245 منطقه مستعد فرونشست را شناسایی کرده است که 30 درصد آنها دارای نرخ بالای فرونشست هستند. 14 کلانشهر نیز درگیر فرونشست هستند. بر اساس آمار وزارت نیرو 70 درصد دشت‌های کشور به دلیل سوء مدیریت منابع آب در بحران هستند.

فرونشست زمین به شهرهای بزرگ محدود نمی‌شود. در بسیاری از مناطق مسکونی در حاشیه شهرهای ایران شکاف‌ها و گودال‌های عظیمی ایجاد شده است؛ مانند معین‌آباد در جنوب ورامین در استان تهران. این آثار به مشکلاتی برای ساختمان‌ها و زمین‌های کشاورزی و راه و کانال‌های آب منجر شده است.

وضعیت فرونشست در ایران در مقایسه با کشورهای دیگر چگونه است؟

سطح فرونشست در برخی مناطق ایران، بحرانی و در مواردی، بسیار بحرانی است. حدود 35 میلیون نفر در کشور در معرض مستقیم این مخاطره هستند. چاه‌های عمیق و البته تغییر اقلیم، مصرف ناکارآمد آب در کشاورزی، شرب و صنایع و استفاده از سفره‌های زیرزمینی به عنوان منبع چاه‌های قانونی و غیرقانونی استحصال آب باعث شده تا به وضعیت بحرانی کنونی برسیم.

در سطح بین‌المللی، نرخ فرونشست بیش از چهار میلی‌متر در سال یک بحران تلقی می‌شود. با این حال، سرزمین ایران به طور متوسط سالانه با سرعت حیرت‌انگیز متوسط 6 سانتی‌متر دچار فرونشست می‌شود که حاصل کاهش سطح آب در دشت‌های کشور است.

فرونشست زمین در مناطق شهری می‌تواند منجر به قطع برق، ترکیدگی لوله‌های گاز، تغییر شکل ریل‌ها، پیدایش فروچاله‌ها، کج شدن ساختمان‌ها، پیدایش ترک‌ها و گودال‌ها در جاده‌ها و حتی از بین رفتن جان انسان‌ها شود. کاهش مداوم سطح آب، نفوذپذیری آب زمین را کاهش داده است. بدین ترتیب نفوذ آب به آبخوان‌ها محدودتر می‌شود و بنابراین وضعیت در آینده به مراتب حادتر خواهد شد.

در دنیا برداشت از منابع آب، بین 3 تا 20 درصد است و زمانی که به 40 تا 60 درصد برسد، مشکل آفرین می شود. زمانی که از 60 تا 80 درصد عبور کند نیز بحران خواهد بود. طی دهه‌های گذشته، برخی از سطح سفره‌های زیرزمینی 100 سانتی‌متر کاهش یافته است.

با این تفاسیر، آِیا برای جبران و مقابله با فرونشست در کشور فرصت داریم؟

با توجه به گرم شدن زمین طی 40 سال آینده دمای کشور 2.6 درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یابد که نیاز کشور به منابع آبی بیشتر را افزایش می‌دهد.

برداشت آب‌های زیرزمینی تجدیدناپذیر ایران در سال 1344 حدود 66 میلیون مترمکعب بود و به حدود 133 میلیارد مترمکعب در سال 1398 رسیده است.

کاهش آب‌های زیرزمینی به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی تجدیدناپذیر و افزایش سطح شوری که تقریباً در همه زیرحوضه‌ها ثبت شده است، خطرات وخیم و بدتر امنیت آب در سراسر کشور را تهدید می‌کند.

با توجه به بحران آب در کشور و افزایش برداشت‌ها، باید منتظر افزایش فرونشست باشیم؟

با برداشت متوسط، 5.4 کیلومتر مکعب سالانه آب تجدیدناپذیر سطح آب‌های زیرزمینی بین 10 تا 100 سانتی‌متر در سال در مناطق مختلف کاهش یابد که به طور متوسط 49 سانتی متر در سال در سراسر کشور است. این امر باعث افزایش میانگین سالانه هدایت الکتریکی (EC) آب زیرزمینی در مناطق وسیع خشک و نیمه خشک در مرکز و شرق ایران (16 زیرحوضه از 30 زیرحوضه) شده است که نشان‌دهنده «خطر شوری بسیار بالا» برای آبیاری است. میانگین سالانه مقادیر EC عموماً در مناطق مرطوب‌تر شمالی و غربی کمتر است.

همراه با کاهش کمیت و کیفیت آب‌های زیرزمینی شیرین به دلیل سال‌ها استفاده ناپایدار در بسیاری از دشت‌های فلات ایران مرکزی، فرصتی برای احیای سفره‌های آب زیرزمینی باقی نمانده است و عملا این سفره‌ها رو به نابودی کامل می‌روند. در همین حال بعضی از سفره‌های آب چنانچه با مدیریت صحیح آب سطحی و شارژ درست و بازیافت فاضلاب تغذیه شوند، تا حدود سال‌های 1410 تا 1420 همچنان فرصتی محدودی برای احیای بخش‌هایی از آنها باقی‌ست.