پس از گذشت سالها تداوم شیوههای سنتی نمایشگاهی در موزههای کشور، بالاخره موزه ملی ایران با برپایی نمایشگاهی از آثار تاریخی200 هزار ساله از عصر پارینه سنگی قدیم تا دوره قاجار چراغی را روشن کرد که میتواند نقطه آغازی بر تغییر در نگرش موزهها در مقوله نمایشگاهی باشد. این نمایشگاه با موضوع همبودی انسان و جانوران درحالی به یکی از دغدغههای فرهنگی و زیست محیطی جامعه پاسخ میدهد که ایجاد بستری برای شناخت پیشینه و حفظ محیط زیست مهمترین اهداف برگزاری آن عنوان میشود.
بهگزارشCHN، از موزه ملی درحالی بهعنوان موزه مادر ایران یاد میکنند که این موزه با داشتن آثار غنی و ارزشمند هنوز نتوانسته گامها و اهدافاش را با موزههای بزرگ دنیا همسو کند. آنطور که کارشناسان و باستانشناسان میراثفرهنگی پس از برگزاری نمایشگاه همبودی انسان و جانوران اذعان کردهاند، موزه ملی ایران تاکنون با وجود برگزاری نمایشگاههای مختلف بهندرت اقدام به برپایی نمایشگاههای پژوهشی کرده است. اما پس از مدتها نمایشگاهی با مضمون 200 هزار سال همبودی انسان و جانوران با مشارکت علمی متخصصان حوزههای مختلف باستانشناسی، هنر، حفاظت و مرمت و محیطزیست برگزار میشود که از آن میتوان بهعنوان نقطه عطفی در فعالیتهای پژوهشی موزه ملی یاد کرد.
«مهناز گرجی»، رئیس موزه ملی ایران، می گوید:«نمایشگاه همبودی انسان و جانوران یکی از اولین نمایشگاههای مشارکتی و تخصصی موزه ملی ایران است که برای نخستین بار طی یک برنامهریزی 5 ماهه و با همکاری گروههای پژوهشی شکل گرفته است. چنانچه از زمان افتتاح نمایشگاه، متخصصین و بازدیدکنندگان به کرات بر این مهم تاکید داشتهاند که این نمایشگاه در حد استاندارد روز نمایشگاهی در جهان بوده و توانسته مخاطبین حوزههای مختلف را به خود جلب کند».
او میگوید، این نمایشگاه با پیشنهاد دکتر فریدون بیگلری، مسئول علمی نمایشگاه، در کمیته پژوهشی موزه ملی ایران مطرح و در بهار سال جاری به تصویب رسید.
طبق گفته «نادره عابدی»، دبیر کمیته پژوهشی موزه ملی ایران، این کمیته پژوهشی از سال 91 با هدف ساماندهی و نظارت فعالیتهای پژوهشی تشکیل شده است و طی این مدت طرحها و برنامه های پژوهشی را در موزه سازماندهی کرده که یکی از مهمترین آنها نمایشگاه حاضر است طی جلسات مختلف کمیته مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
این درحالی است که «مهناز گرجی» رئیس موزه ملی ایران معتقد است:« نمایش همبودی و همزیستی چند صد هزار ساله انسان و جانوران که در مجموعه آثار باستانی نمود یافته اهمیت و حضور بارز جانوران را در فرهنگ، تاریخ و زندگی انسان از دیرباز تا سدههای متاخر نمایان کرده است. نمایشگاهی که از بازه زمانی 200 هزار ساله برخوردار است و پرسشهای بسیاری را نیز بوجود آورده است».
او با اشاره بر اینکه موزه ملی ایران با نمایش بیش از 350 نمونه از اشیاء باستانی و افزایش آگاهی عمومی در تلاش است گامی در جهت حفظ این میراث طبیعی شکننده بردارد تاکید کرد:« به دلیل رویداهای ناگوار در عرصه حفاظت محیطزیست و حیات وحش، موزه ملی با هدف ایجاد شناختی صحیح و بستری مناسب برای حفظ میراثطبیعی اقدام به برپایی نمایشگاه «نشانههایی از 200 هزار سال همبودی انسان و جانوران در ایران زمین» کرد تا با مرور تاریخچه روابط انسان و حیات وحش نشان دهد که گونههای مختلف جانوری تا سدههای اخیر هیچگاه درمعرض چنین خطر جدی نبودهاند».
او گفت: «آثار به نمایش درآمده با کهنترین نشانههای همبودی انسان و جانوران با قدمتی بیش از دویست هزار سال از غار دربند رشی در رودبار گیلان آغاز و با آثاری از دورههای متاخرتر پارینهسنگی ادامه یافته و از آن پس با ظهور نقوش جانوری در تزیینات معماری، تدفین حیوانات، تاثیر حیوانات در هنر و آیینهای ادوار پیش از تاریخ و تاریخی و جلوه گونهّای منقرض شدهای چون شیر در شاهکارهای دورههای هخامنشی و ساسانی و همچنین نمایش حیوانات در هنر دوران اسلامی از جمله یوز ایرانی و نقش آن در شکار تا آثار دوره قاجار به پایان میرسد».
آنطور که رییس موزه ملی ایران میگوید، جلوههای تنوع آثار که از فسیل جانوری (خرس غار 200 هزار ساله) در کنار شاخصترین آثار زرین مانند جام حسنلو، نمایشگاهی متفاوت با جذب مخاطبی بالا را سبب شد.
این درحالی است که اخبار دردناک و افزایش آمار کشتار و شکار گونههای منحصربهفرد جانوری محیطزیست ایران را با چالشی بزرگ مواجه کرده است و موزه ملی ایران درواقع با برگزاری این نمایشگاه توانسته با یکی از بزرگترین دغدغه و اولویتهای فرهنگی جامعه همگام شود.
درحالحاضر طبق آمار کارشناسان محیطزیست یوز ایرانی، پلنگ، گوزن زرد و گور ایرانی از گونههایی بهشمار میروند که زیست و بقای آنها در ایران بهشدت مورد تهدید قرار گرفته است. این درحالی است که تاریخچه روابط انسان و حیاتوحش، از تعادل و همبودی انسان و جانوران تا سدههای گذشته حکایت دارد.
آنطور که در مستندات باستان شناسی و زیستمحیطی دیده می شود، بیش از یک میلیون سال است که گونههای جانوری با انسانها در ایران همبودی داشتهاند. اما کهن ترین مدارک باستان شناسی از این ارتباط در حدود دویست هزار سال قدمت دارد. در دوره های اواخر پیش از تاریخ و در دوره های تاریخی انسانها در قالب پیکرک و بهتصویر کشیدن نقوش آنها در اشیاء، مهر و سکهها اهمیت جانوران را در زندگی خود تثبیت کردهاند.
ارتباط با جانوران و تاثیر آن در جهانبینی انسانهای اولیه
سرگذشت ارتباط انسان با جانوران، داستان کهنی است که با پیدایش انسان آغاز و با تحولات فرهنگی و معیشتی پس از آن در هم تنیده است.« فریدون بیگلری» مسئول بخش پارینهسنگی موزه ملی ایران به تاثیر انسان و جانوران بر زندگی یکدیگر اشاره میکند و میگوید: « ارتباط انسان و حیوانات از سویی باعث بقای نسل انسان و برخی از گونههای جانوری شد و از سوی دیگر انقراض و نابودی گونههای دیگری را در پی داشت».
او گفت: «ابزارهای سنگی، نخستین شواهد فرهنگی مادی انسان با قدمتی بیش از دو و نیم میلیون سال یکی از نشانههای شاخص این ارتباط هستند. چراکه این ابزارهای سنگی بودند که به انسانهای نخستین این امکان را میداد تا به تدریج بر سایر گونهها تسلط پیدا کند».
بهگفته مسئول بخش پارینهسنگی، تا پیش از این در نمایشگاههای موزه ملی چندان به پیشینه بسیار کهن نیاکان ما در عصر پارینه سنگی توجه نمی شد و تنها فرهنگهای هفت هزار سال یا حداکثر ده هزار سال گذشته در ایران مورد توجه قرار می گرفت. این در حالی است که دوران پارینه سنگی بیش از نود درصد تاریخ زندگی انسان در ایران را دربرمی گیرد. طی این دوران بسیار طولانی فرهنگهای مختلفی در ایران شکل گرفته و ناپدید شده اند که بقایای آنها عمدتا به شکل ابزار سنگی، استخوان و دیگر بقایا بجای مانده است. وی افزود متاسفانه این بی توجهی به دوره های کهنتر تاریخ ایران باعث شده که حمایت چندانی از پژوهشهای مرتبط با عصر پارینه سنگی در ایران صورت نگیرد و علارغم توان پژوهشی بالای این دوره، در حال حاضر فعالیتهای میدانی اندکی در غارها و دیگر مکانهای این دوره انجام می گیرد.
یافتههای غار دربندرشی تنها مدرک تاریخگذاری شده دوره پارینه سنگی قدیم در ایران
بررسیها و کاوشهای باستانشناسی دوره پارینهسنگی قدیم نشان میدهد که انسان بین یک و نیم میلیون سال پیش وارد خاورمیانه و مناطق مجاور آن شد. گفته میشود از نخستین ساکنان ایران آثار اندکی به جای مانده است که شامل ابزارهای سنگی میشود و بقایای جانوری و گونههایی که توسط انسان شکار میشده اند در این مکانهای باز یافت نشده است.
«فریدون بیگلری» میگوید، تنها مکان باستانی که اطلاعاتی درباره برخی از گونههای جانوری در اواخر دوره پارینهسنگی قدیم در ایران ارائه میکند «غار دربند رشی» در رودبار گیلان است.
او میگوید: «طی کاوشهای باستانشناختی این غار در سال 1391 در کنار ابزارهای سنگی، تعدادی سنگواره حیوانات مختلف از جمله خرس، گوزن، گاو وحشی و بز کوهی کشف شد. اما بیشترین این بقایا به گونه منقرض شدهای از خرس مربوط میشود که برای نخستین بار در ایران کشف شده است. تا پیش از این دیرینشناسان تصور میکردند که قلمرو پراکنش این خرس از غرب اروپا تا شرق کوههای قفقاز بوده است».
بهگفته مسئول بخش پارینهسنگی، درحالحاضر چند دندان کشف شده در غار دربند به روش پرتو سنجی موسوم به سری اورانیوم تاریخگذاری شده که نشاندهنده قدمتی بیش از 200 هزار سال پیش است.
هماکنون نمونههایی از بقایای سنگواره حیوانات یافت شده در غار دربند رشی در اولین ویترین نمایشگاه دویست هزارسال همبودی انسان و حیوان به نمایش گذاشته شده است. از دیگر اشیا مهم به نمایش درآمده از دوره پارینه سنگی دو آویز ساخته شده از دندان گوزن است که بیش از 30 هزار سال قدمت دارد و در کاوشهای غار یافته کشف شده است.
همبودی انسان و جانوران، دایره فعالیتهای موزه ایران باستان را گسترش داد
«کامیار عبدی» باستانشناس و یکی از مسئولان علمی نمایشگاه همبودی انسان و جانوران است که معتقد است، نمایشگاه« نشانههایی از دویستهزار سال همبودی انسان و جانوران» فرصتی بود تا موزه ملی ایران با همکاری سایر پژوهشگران و سازمانها دایره فعالیتهای آموزشی-پژوهشی خود را گسترش دهد.
کامیار عبدی در رابطه با نمایشگاه همبودی انسان و جانوران میگوید: نمایشگاهی که امسال تحت عنوان نشانههایی از دویست هزار سال همبودی انسان و جانوران در ایران برگزار شد سبب شد که بعد تازهای از موزه ایران باستان کشف شود و از این مجموعه یک امکان پژوهشی استخراج شود.
این باستانشناس معقتد است، مجموعه ایران باستان همانند کوه یخی است که تنها قله بیرون از آب آن دیده میشود درحالی که انبارها و تالار موزهها مملو از اشیائی است که با ایدهها و فعالیتهای مشترک امکان دیدهشدن پیدا میکنند.
یک هزاره در یک ویترین
«هنگامه گزوانی» مسئول بخش پیش از تاریخ اما با بیان اینکه موزه ملی ایران در برگزاری نمایشگاهها قرار است به محتوا توجه کند و از موضوعات کلی چون شکوه و عظمت ایران فاصله بگیرد گفت:« نمایشگاه نشانههایی از دویست هزار سال همبودی انسان و جانوران این فرصت را فراهم کرد تا موزه ایران باستان از موضوعات کلی مثل شکوه و عظمت ایران فاصله گرفته و بهموضوعات محتوا محور توجه کند».
بهگفته گزوانی، برگزاری نمایشگاه محتوایی سبب شده که فعالیتهای پژوهشی بسیاری از دل این نمایشگاه خارج شود. او گفت: اینکه در قالب یک ویترین تعداد محدودی از اشیاء از یک هزاره به نمایش گذاشته شود کاری بسیار دشوار بود چراکه یک ویترین برای نمایش حجم بالای آثار بسیار محدود است و همین امر سبب میشد که ناگفتههای بسیاری باقی بماند.
موزه همگام با نیازهای جامعه حرکت میکند
«سیما میری» مسئول بخش تاریخی موزه ایران باستان اما با بیان اینکه ذات موزهها روایت و اسطوره است ادامه میدهد:« من بهعنوان فردی که سالها در موزه ایران باستان فعالیت میکنم اعتقادم بر اینست که ذات موزهها بیشتر روایت و اسطوره است. چنانچه اگر نمایشگاهی برگزار میشود تلاش داریم تا روایت و قصهای که پشت هر شی تاریخی نهفته است به مخاطبان منقل شود. بنابراین اگر نمایشگاهی موفق عمل کرده به دلیل پررنگ بودن موضوعات پژوهشی آن است که توانسته مفاهیمی را که در قالب اشیاء وجود دارد به بازدید کننده منتقل کند».
میری میگوید:«در نمایشگاه همبودی انسان و جانوران تعامل بین انسان و جانوران از دیرباز به نمایش گذاشته شده است هرچند که در دوره جدید این تعامل انسان با حیوانات دچار آسیب و بسیار شکننده شده است».
او اما به هدف اصلی برگزاری این نمایشگاه اشاره کرد و گفت:« یکی از موضوعاتی که سبب شد این نمایشگاه تشکیل شود این بود که ما بتوانیم همگام با نیازهای جامعه پیش رویم و این پیام را به مردم منتقل کنیم که اگر شما برای سرنوشت یوزپلنگ ایرانی نگران هستید و درجهت حفاظت از آن فعالیت میکنید کارشناسان موزه نیز با تولیدات فرهنگی خود به چالشهای فرهنگی جامعه توجه میکند».
موزه امکان تعامل و برگزاری نمایشگاه با تمام نهادهای پژوهشی را دارد
مسئول بخش تاریخی موزه ایران باستان اما با پاسخ به این پرسش که ظرفیت موزه ایران باستان بهگونهای است که امکان برقراری ارتباط و تعریف موضوعات متنوع با دیگر دستگاههای دولتی و پژوهشی را داشته باشد گفت:« گنجایش و ظرفیت علمی و حتی بدنه کارشناسی موزه ایران باستان بهقدری بالاست که امکان تعامل با تمامی سازمانها را دارد مشروط به آنکه این پروژهها کاملا پژوهشی باشند و قرار نباشد بدون مخاطب سنجی در بازه زمانی محدود صورت بگیرد».
میری معتقد است، در نمایشگاه همبودی انسان و جانوران برای نخستین بار مخاطب سنجی در موزه انجام گرفت که در طول سالها فعالیت کاریاش در موزه ملی بیسابقه بوده است.
او گفت: تمام اشیاء موزه ملی بر اساس دوره، منطقه و جنسیت انجام گرفته و کارشناسان موزه با اشراف به اشیاء امکان برگزاری نمایشگاه با موضوعات متنوع را دارند.
مهر و سکههای جانوری از ظرفیت نمایشگاهی مجزا برخوردار است
«خدیجه باصری» مسئول بخش مهر و سکه اما به نقوش برجسته جانوران در مهر و سکههای مختلف تاریخی اشاره میکند و میگوید:« در نمایشگاه همبودی انسان و جانوران نزدیک به 50 عدد شی تاریخی از سکه و مهرهای تاریخی انتخاب شده است که از نقوش حیواناتی چون فیل، میمون، گاو، بز و غیره را شامل میشود».
او معتقد است، نقوش مختلف از مهر و سکههای تاریخی اطلاعات مهمی درباره تاریخ ارتباط انسان با سایر جانوران و نحوه تحول این ارتباط می دهد. بهطور مثال میمون بومی ایران نبوده و یک حیوان وارداتی است که نقش آن بهصورت حجمی در آثار دوره ساسانی و حتی پیشتر در آثار هزاره اول قبل از میلاد دیده میشود. یا همینطور نقش فیل که در سکهها و آثار دوره سلوکی و بعد تر بسیار مشاهده میشود.
بهگفته باصری، تعامل و همکاری موزه ملی ایران با کارشناسان محیط زیست در شناخت شماری از گونه های حیوانات نقش شده راهگشا است. مسُول بخش مهر و سکه موزه ملی ایران میگوید:«با اینکه 50 مهر و سکه دارای نقوش حیوانی در یک ویترین به نمایش گذاشته شده، اما مجموعه های بخش مهر و سکه این امکان را دارد که درآینده بهصورت نمایشگاهی مجزا با عنوان نقوش حیوانی به نمایش درآید».
این درحالی است که بهگفته نینا رضایی، مسئول اجرایی نمایشگاه، یکی از بهترین اتفاقاتی که دراین نمایشگاه بوجود آمد، فرصتی بود تا از پتانسیل افراد بهصورت کاملا تخصصی استفاده شود. آثار منتخب در نمایشگاه بهگونهای است که بازدیدکننده در هر سطح و اطلاعات را وادار به تفکر میکند. او به دفترچه انتقادات و پیشنهادات نمایشگاه اشاره میکند. به دفترچهای که میزان انتقادات در آن به حداقل رسیده و این اتفاق را نتیجه همراهی و مشارکت گروهی ریاست، دبیر و اعضای کمیته پژوهشی موزه ملی میداند.
برگزاری نمایشگاهی با آثاری از دوره پارینهسنگی تا قاجار بیسابقه بود
«عبدالله معنویثانی» مسئول بخش اسلامی موزه ملی ایران در ادامه تاکید کرد:« طی بررسیهای انجام شده در نمایشگاه همبودی انسان و جانوران موزه ملی بیشترین تعداد آثار نمایشگاهی را تاکنون داشته است. چنانچه در سوابق موزه ملی ایران هیچگاه مجموعهای از آثار دوره پارینه سنگی تا دوره قاجار دیده نشده بود».
او میگوید:« پیشتر نمایشگاههای مشترک با کتابخانه که به نمایش 150 اثر رسیده بود را در فعالیتهای موزه داشتیم اما به واقع نمایشگاه نشانههایی از دویست هزار سال همبودی انسان و جانوران بزرگترین و پرحجمترین مجموعه بهشمار میرود که از ظرفیت تمام بخشهای موزه ملی استفاده شده است».
او همچنین به مخاطب محور بودن این نمایشگاه تاکید میکند و میافزاید: «آثار متنوعی که در خصوص اهلی کردن حیوانات برای اولین بار به نمایش درآمد و همچنین نمایش جامهای زرین سبب شد که سنین مختلف از این نمایشگاه استقبال کنند».
او با بیان اینکه در بخش اسلامی یک سیر تحول ایجاد شده ادامه داد:« بهطور خاص آثار در بخش اسلامی از هزار سال پیش تا صدسال قبل با محوریت جانوران طبقه بندی شدند. چنانچه نقوشی از جانوران در تزیینات معماری، کاشیها و حتی زیورآلات مشاهده میشوند. در این میان مجسمه و نقشبرجستههایی از ماهی و حتی گلابپاشها و ریتونها وجود دارند که نشاندهنده ارتباط قوی انسان و جانوران بوده است».
ثانی همچنین به نسخ خطی اشاره کرد که حیوانات درونمایه اصلی آن را تشکیل دادهاند. او به نسخههای خطی خمسه نظامی و همچنین کتاب عجایب المخلوقات اشاره میکند که درواقع یک دایره المعارف حیوانات در ایران را نشان میدهد.
